Бір жылдары АҚШ-тың әуелі Өзбекстанда, кейін Қазақстанда елшісі қызметін атқарған Джордж Кролдың таяуда мемуары жарияланды. Естелігінде ол Өзбекстан мен Қазақстанның бұрынғы президенттері Ислам Кәрімов пен Нұрсұлтан Назарбаев жайлы жазады. Ulysmedia.kz оқырман назарына мемуардың қысқартылған нұсқасын аударып ұсынады.
Екеуі мүлде екі бөлек болды
Назарбаев пен оның үкіметі Кәрімовке қарағанда мүлдем басқа ойын жүргізіп, мені өзінің прогрессивтілігімен және оларға әлемдік аренадағы ықпалды елдер клубының сенімді серіктесі әрі толыққанды мүшесі ретінде қарауымызды қалап, таңғалдыруға тырысты. Қазақтар зор байлыққа ие болды әрі оны жоғары мақсаттарына жету үшін жомарттықпен жұмсады. Тек жарқырап, жоғары ақы төленетін лоббистер іздеумен ғана емес, олар сенімді серіктес болу үшін де барын салды.
Қазақстанның шенеуніктермен әңгімем әдетте, ашық және мазмұнды болатын. Назарбаев мақұлдаған соң біз жұмысты орындау үшін тікелей жұмыс деңгейінде келіссөздер жүргізе алатынбыз. Мысалы, Қазақстанды Иранмен ядролық мәміле жасасудың алғышарты ретінде Иранға төмен байытылған уран жеткізуге мәжбүрлеу солай болды. Қазақстанның Сыртқы істер министрі екеуміз келесі күні мәмілеге қол қою үшін уран партиясының Иранға уақтылы жеткізілуін қамтамасыз етуде түні бойы жұмыс істедік. Бұл қазақстандықтар табысқа жеткен нағыз серіктестік болды.
Қазақ қоғамының өзбек қоғамына қарағанда шектеуі аз болатын. Қазақстандықтардың көбі биліктен қорықпайтын, дегенмен президенттің, саясаттың және Қазақстанның саяси жүйесінің тым ашық сыны көбінесе жалған айыптауларға, қудалауға, түрмеге қамауға және одан да жаманға әкеп соқтырып жататын.
Назарбаевтың өзі Кәрімовтен мүлде басқа тұлға болды, дегенмен екеуі де тізгінді өз қолдарында берік ұстады әрі билікті ешкіммен бөліспеді. Кәрімовтен қарағанда Назарбаев микроменеджер болған жоқ. Ол өз министрлері мен эмиссарларына саяси мақсаттарға жету үшін біршама еркін әрекет етуге көбірек өкілеттік беріп отыратын.
Назарбаев сонымен бірге туа бітті шебер әрі сүйкімді адам еді. Әсіресе шетелдіктермен әзілдесе сөйлесетін. Ол әзіл айтқанды ұнататын әрі әлем көшбасшыларымен жеке қарым-қатынасын ұнататын – қатал әрі қызғаншақ Кәрімов өзінің солтүстіктегі көршісін осы таланты үшін жек көретін. Назарбаев Қазақстан тәуелсіз болғаннан бері АҚШ-тың барлық президентімен кездескенін мақтан тұтатын.
Әуелі Өзбекстан фаворит еді
Америка Құрама Штаттары әр көшбасшыға әртүрлі қарайтын. Олардың әрқайсысы аймақтағы және әлемдегі америкалық күн тәртібін сөзбен де, іс жүзінде де қаншалықты қолдағанына байланысты саралайтын. Кеңестік Орталық Азияда іс жүзінде саяси, экономикалық және білім беру орталығы болған Өзбекстан, әрине, посткеңестік дәуірде АҚШ-тың алғашқы фавориттерінің бірі болды. Бірақ көп ұзамай екіжақты қарым-қатынас нашарлады, өйткені Кәрімов Вашингтонның көзқарастары мен құндылықтарын қабылдауға асықпай, дұшпандық танытып, Өзбекстанның қауіпсіздігін, саяси және экономикалық мүдделерін қамтамасыз етуге деген ұмтылыстарына басымдық бере бастады. Ол Ауғанстанда соғысып жатқан америкалық әскерге база беруге келісті, оларды жеткізу үшін Өзбекстан арқылы транзит маршрутын пайдалануға рұқсат берді, бірақ АҚШ Әндіжандағы оның билігіне қарсы көтерілісті күшпен басуын айыптаған кезде аяқ тарта бастады.
2002 жылы АҚШ-тың терроризмге қарсы жаһандық соғысын қолдағаны үшін Кәрімовке Вашингтон қошемет көрсетті, бірақ 2008 жылдың соңынан бастап Кәрімов саяқ тірлікке басып, Вашингтондағы АҚШ шенеуніктері кездесуге тым қауіпті деп санайтын қатігез деспотқа айналды. Оны америкалық БАҚ ылғи "қарсыластарын тірідей қайнататын" көшбасшы деп атайтын.
Назарбаев Вашингтондағы лоббистерге миллиондап ақша шашты
Қазақстанның мұнайы мен табиғи ресурстарының орасан зор қоры болды. Назарбаевтың тартымды тұлғасы мен саяси зеректігі Қазақстанды Американың Орталық Азиядағы таңдаулы серіктесі ретінде тез арада бірінші орынға шығарды. Назарбаевтың автократиялық әдістеріне және оның адам құқықтарын, саяси плюрализмді, заң үстемдігі қағидатын ашық қолдануды және толығымен еркін нарықтық тәжірибені құрметтеу жөнінде сөз жүзіндегі уәделерін орындағысы келмегеніне қарамастан осылай болды.
Назарбаев АҚШ-қа қалаған нәрсенің көп бөлігін ептілікпен көрсете алатын. Әсіресе оның орасан зор мұнай байлығын. Бірақ әрқашан өз билігіне қауіп төндіретін немесе солтүстік пен шығыстағы ірі көршілерімен қарым-қатынасты суытатын мәселелерден аулақ жүруге тырысатын. Оның үкіметі Вашингтондағы лоббистерге миллиондап ақша шашты әрі ол қаражаттар режимінің мақтана алмайтын аспектілерін жасыру үшін имидж жобаларына жұмсалды.
АҚШ-тың кезекті әкімшіліктері мен АҚШ Конгресі әрдайым Назарбаевқа өз қалауына қарай кең ауқымды іс-қимыл еркіндігін беріп отыратын., Өйткені Вашингтон Қазақстанды мұнай пайдасының, шикізаттың және жасырын саяси қолдаудың тым маңызды көзі деп санады. Оның басқару әдісі немесе оның "көпвекторлы" сыртқы саяси шешімдеріне қатысты шағымдарға қауіп төндіруге тырысты.
Назарбаев шынымен де Қазақстанның мүдделерін теңестірудің нағыз шебері еді. Өз елінің осал географиялық, демографиялық және геосаяси жағдайын жақсы түсінді. Америкаға сырттай бой ұратындай көрінгенімен, ол Вашингтонның Қазақстанды қорғай алатынына сенбеді, сондықтан өз елінің салыстырмалы егемендігін, өркендеуі мен қауіпсіздігін сақтау үшін нәзік геосаяси арқан бойымен жүрді.
Екеуі де автократ еді
Кәрімов пен Назарбаевтың өз елдеріне әрі жалпы әлемге деген көзқарастары айтарлықтай бөлек еді. Кәрімов Өзбекстанды тұрақсыздықтан, хаостан және жеке биліктің жоғалуынан қорқып, басқара алмайтын сыртқы саяси және экономикалық күштерден қорғауға тырысты. Оның билігі кезінде бір кездері саяси серпінді, гүлденген елге айналудың ең жарқын перспективалары бар деп саналған Өзбекстан инвесторлар мен сыртқы әлемнің көп бөлігі аулақ жүретін, өзін-өзі қамтамасыз ететін, бірақ қоғамы тоқыраған мемлекеттік жүйеге айналды.
Екінші жағынан, Назарбаев Қазақстанды экономикалық, саяси және мәдени жағынан сыртқы әлеммен тығыз байланысты ел және қоғам ретінде, инвестициялар мен технологиялар үшін магнит ретінде, әлемнің ірі державалары - Солтүстік, Оңтүстік, Шығыс және Батыспен байсалды мәдени, саяси және экономикалық серіктес мәртебесіне қол жеткізді.
Әлемге деген түбегейлі қарама-қайшы көзқарастарына қарамастан, екі президент те автократ еді. Олар психологиялық тұрғыдан басқа көзқарастарды қабылдай алмады немесе оларға бейімделе алмады. Олардың ешқайсысы кеңестік тәжірибе мен тәрбиеден қалған саяси әдеттерден арыла алмады. Олардың әрқайсысы көшбасшының ұзақ өмір сүру қарғысынан зардап шекті. Ақыр соңында, олардың ешқайсысы мемлекетті өзінен ажырата алмай қалды. Тек жоғарғы жағында билік жүргізуден басқаны білмеді. Өздерін басқарған қоғамдардан оқшаулап, олар өздері құрған әлемде өмір сүрді, өздерін күдікпен қоршап алды.
Тағдыр Кәрімов пен Назарбаевты кеңестік жастық шағында елестете алмайтын рөлдерге қойды. Дегенмен, дипломат ретінде мен мұны әрқашан есте ұстауым керек-тін. Әріптестерім мен басшылығыма бұл көшбасшылар монотонды, бұқаралық ақпарат құралдары жасаған стереотиптер емес, адамдарға тән барлық кемшіліктері, фобиялары мен артықшылықтары бар күрделі тұлғалар екенін атап өтуім керек болды. Оларға сәйкесінше - әдептілік пен ізгі ниетпен қарауға тырыстым.
Бір қызығы, мен осы екі алғашқы президентті жаңа елдерді жеке тұлғасы бар өміршең, тәуелсіз мемлекеттерге айналдыру жөніндегі күш-жігері үшін құрметтедім.
Дипломат жайлы
Джордж Крол 2015 жылдың 8 қаңтарында Америка Құрама Штаттарының Қазақстан Республикасындағы елшісі ретінде ант берді. Ол бұған дейін үш жарым жыл бойы Америка Құрама Штаттарының Өзбекстандағы елшісі болған.
Крол – кеңесші-елші дәрежесіндегі дипломатиялық қызметтің жоғары буынының кадрлық дипломаты. Соңғы уақытқа дейін ол АҚШ Мемлекеттік департаментінің Оңтүстік және Орталық Азия істері бюросында Мемлекеттік хатшының көмекшісінің орынбасары қызметін атқарды.
Джордж Крол 1982 жылы дипломатиялық қызметке кірісті. 2003 жылдан 2006 жылға дейін Америка Құрама Штаттарының Беларусьтегі елшісі қызметін атқарды. Варшавадағы, Нью-Делидегі, Мәскеудегі, Киевтегі АҚШ елшіліктерінде және Санкт-Петербургтегі Бас консулдықта, сондай-ақ АҚШ-тың Ресей істері жөніндегі мемлекеттік департаменті бюросының директоры және жаңа Тәуелсіз Мемлекеттер бойынша арнайы тапсырмалар жөніндегі елшінің аға кеңесшісі болып жұмыс істеді. Сонымен қатар, ол ұлттық әскери колледжде сабақ берді және АҚШ Мемлекеттік департаментінің жоғарғы басшылығына арналған семинарға қатысты. Елші Крол АҚШ Мемлекеттік департаментінің бірнеше жоғары құрмет грамоталарына ие болды. Джордж Крол – Ұлыбританиядағы Гарвард университеті мен Оксфорд университетінің түлегі.
