"Бір қайықта отырған" 12 министр: Қазақстан полициясына кімдер қалай реформа жасады

АЛҒАШҚЫЛАР

Ішкі істер министрлігі құрылымындағы реформалар барысын бұл ведомствоның тізгінін кім ұстағанынан-ақ байқауға болады. 90-жылдары жаңа құрылған Қазақстан Республикасын қылмыс жайлаған кезде, сан түрлі топтармен, көлеңкелі экономикамен, бандитизммен және өтпелі кезеңнің өзге де "ерекшеліктерімен" күрес жүргізу үшін кәсіби кадрлар тартылды – яғни, кеңестік милиция жүйесінде "жедел қызметкерден" бастап басшылыққа дейін көтерілген мамандар. Михаил Берсенев пен Владимир Шумов – тәуелсіз Қазақстанда қылмыспен күресудің жаңа тетіктерін қалыптастырған алғашқы реформаторлар саналады.

Айта кетейік, Шумов басшылық еткен кезеңде елде тапсырыспен жасалған алғашқы кісі өлтіру тіркелді. 1992 жылдың 28 желтоқсанында Теміртауда Қарағанды металлургия комбинатының бас директоры Александр Свичинский атып өлтірілді. Ол кездегі ең шулы қылмысты ашуға ІІМ-нің ақпарат берген адамға екі миллион рубль сыйақы тағайындауы көмектесті. Қылмысты жасаған Литва азаматы тапсырыс берушіні – қызметтен төмендетілген бұрынғы орынбасарын әшкереледі. Алайда ел президенті уәде етілген сыйақыны жойып, министрлік полиция қызметкерлері қылмыскерлерді өз күшімен анықтады деп мәлімдеді.

Жоғарыда айтылған оқиғалардан сәл бұрын – 1992 жылдың 23 маусымында «Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы» заң қабылданды. Ал 1994 жылдың 15 қыркүйегінде «Жедел-іздестіру қызметі туралы» заң күшіне енді. Дәл осы тұста кәсіби құқық қорғаушы Шумов министр қызметін ҰҚК өкілі Болат Байекеновке тапсырды. Себебі елде белең алған қылмыспен күресу үшін «темірдей тәртіп» қажет болды.

АЛҒАШҚЫ РЕФОРМАЛАР

1995 жылы Қазақстан ішкі істер министрлігінің басшылығына бұрынғы прокурор, мемлекеттік басқару саласының өкілі Қайырбек Сүлейменов келді. Дәл осы кезеңде шетелдік кеңесшілердің бастамасымен алғашқы жүйелі реформа жүргізілді – ІІМ құрамынан Мемлекеттік тергеу комитеті бөлініп шығып, оған анықтау, тергеу және жедел-іздестіру қызметтері тапсырылды.

Алайда сол реформаны көзімен көрген құқық қорғау саласының өкілдері оның кері әсер бергенін айтады – елдегі қылмыстық ахуал одан сайын ушыға түскен. Мұны түсінген министрлік басшылығы кері шегініп, 1997 жылдың қарашасында Мемлекеттік тергеу комитеті таратылды. Оның функциялары қайтадан Ішкі істер министрлігіне берілді. Министрлік жедел түрде криминалдық және әкімшілік полицияны, әскери-тергеу органдарын және әскери құрылым мәртебесіне ие ІІМ-нің әскери полициясын құрып шықты.

Сол жылы ІІМ бастамасымен ішкі істер органына тән емес бірқатар функциялар аутсорсингке берілді. Өртке қарсы қызмет – Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитетке, ал экономикалық және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес – Экономикалық және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігіне (қаржы полициясы) өтті. Әділет министрлігіне сот-медициналық сараптама, қылмыстық-құқықтық статистика жүргізу, халықты құжаттандыру мен тіркеу қызметтері тапсырылды.

1998 жылы Қазақстан милициясы «полиция» деп қайта аталды.

КАДРЛЫҚ ТАЗАРТУ

Айтпақшы, Қайырбек Сүлейменов – Ішкі істер министрлігін екі рет басқарған жалғыз министр. Ол алғашқы рет тағайындалғанында жеке «кадрлық реформасын» жүргізді. 2000 жылы министр Шымкент – Астана тас жолында қарбыз тиелген жүк көлігін өзі айдап, жол жүріп өтті. Әрбір жол полициясы бекетінде оған бағынышты қызметкерлер пара талап еткен. Сүлейменов бәріне пара берген. Нәтижесінде параның жалпы сомасы – 32 200 теңгені, ал пара алған полицейлер саны – 36 адамды құрады. Барлық қызметкерлер тәртіптік жауапкершілікпен жұмыстан қуылды, ал елдің негізгі магистралдарындағы автоинспекция бекеттерінің көбі жабылды.

Айта кету керек, Сүлейменовтің екі қызметінің арасындағы кезеңде – 2000 жылдың желтоқсанынан 2001 жылдың маусымына дейін – әділет генерал-майоры Болат Ысқақов қос қызмет атқарды: «Қазақстан Республикасының ішкі істер министрі – Қазақстан Республикасының ішкі әскерлерінің қолбасшысы».

Қайырбек Сүлейменовтің ІІМ басшылығына қайта оралуы тағы бір, аса сәтті болмаған реформамен ерекшеленді. 2002 жылы Қылмыстық-атқару жүйесі ІІМ құзырынан алынып, Әділет министрлігіне берілді. Бұл шешім колониялардағы жағдайдың бақылаудан шығуына әкелді. Тек 2011 жылы ғана ҚАЖ қайтадан ІІМ қарауына қайтарылып, полицейлер түрмелердегі тәртіпті қалпына келтірумен шұғылдануға мәжбүр болды.

«АЗАМАТТЫҚ» МИНИСТРЛЕРДІҢ МІНДЕТТЕРІ

Сүлейменовтен кейін ІІМ басшылығына «азаматтық» министрлер келе бастады. Олар да құқық қорғау органдарын реформалау ісінде шен таққан әріптестерінен қалыспауға тырысты.

Мәселен, дипломат Заутбек Тұрысбеков министр ретінде жедел басқару орталықтарын құрумен, құқық қорғау қызметкерлерінің біліктілігін арттырумен және полицияның беделін көтерумен айналысты. Ол полицейлерге міндетті аттестацияны енгізіп, учаскелік инспекторлардан заңгерлік білімі мен жақсы физикалық дайындықты талап етті. Сондай-ақ, жол полициясы қызметкерлерінің жүргізушілермен этикалық қарым-қатынас ережелерін бекітті, ауыр қылмыстарды ашқаны үшін сыйақы беру жүйесін енгізді және полиция жұмысына қоғамдық бақылау орнатуға күш салды.

Бұған қоса, министр ресейлік «Улицы разбитых фонарей» телехикаясының авторларына жаңа маусымын Қазақстанда түсіруді ұсынды. Оның ойынша, бұл қоғамда қазақстандық полицияға қатысты оң көзқарасты қалыптастыруға көмектесер еді.

2005 жылы ІІМ басшылығына келген дипломат Бауыржан Мұхамеджанов жол полициясы жұмысына ерекше назар аударды. Ол «нөмір сатып алу» тәжірибесін тоқтатып, құтқару қызметін құру қажеттігін көтерді, көліктердің техникалық жағдайын бақылауды бәсекелі ортаға беруді ұсынды. Оның тұсында мас күйінде көлік жүргізгені үшін жазаны қатаңдататын заң жобасы әзірленді.

Алайда Бауыржан Мұхамеджановтың атымен ең есте қалған оқиға – интернетке тараған аудиожазбалар мен мәтіндер болды. Оларда Мұхамеджанов пен бұрынғы президент іс басқарушысы Владимир Ниге ұқсас дауыстар жазылған. Бір жазбада ІІМ басшысына ұқсас дауыс иесі әңгімелесушісінен – журналистердің пікірінше, Владимир Ниден – еліміздегі ірі «Қазақмыс» корпорациясының басшысы Владимир Кимге қысым жасамауды сұрауын өтінеді. Әңгімеден Нұрсұлтан Назарбаевтың құқық қорғау органдарының іс-әрекетіне наразы болғаны және «Қазақмыс» басшысына қатысты тексерулерді тоқтатуды талап еткені аңғарылады. Осы жазбаларды жариялаған сайттар бұғатталып, қолжетімсіз болды.

ХОРГОС ІСІ ЖӘНЕ ЭКС-МИНИСТРДІҢ ҰСТАЛУЫ

2009 жылы Бауыржан Мұхамеджанов Парламентке өтіп, Ішкі істер министрі қызметіне Мәжіліс депутаты Серік Баймағамбетов келді. Оның тұсында, 2010 жылдың қарашасында Ұлттық банк «Мемлекеттік бюджет есебінен және Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің сметасы (бюджеті) есебінен қаржыландырылатын органдардың штат санын оңтайландыру шаралары туралы» қаулы қабылдады. Бұл құжатқа сәйкес, полицейлер саны 15%-ға қысқартылды.

Оңтайландыру нәтижесінде облыстық, қалалық, аудандық ІІД қызметкерлері қысқарды. Бұл реформа кәсіби кадрлардың жетіспеушілігіне алып келді – қылмыскерлерді ұстауға адам қалмады. Қызметінде қалғандар жұмыс жүктемесінің бірнеше есе артқанын айтып, шағымдана бастады.

Мұхамеджанов басқарған кезең қазақстандықтардың есінде атышулы сыбайлас жемқорлық ісімен қалды – бұл іс кеден қызметі мен құқық қорғау органдарының қызметкерлерін қамтыған «Хоргос ісі» болатын. Қылмыстық іс 2011 жылдың сәуірінде қозғалды. Республикалық БАҚ жіті бақылаған істе шекарадан өту үшін кәсіпкерлердің 25-30 мың доллар төлегені, ал бюджетке тек 5 мыңы ғана түскені анықталды. Қалған ақша кеденшілер, күштік құрылым өкілдері және «Атаба», «Төрт бауыр» ұйымдасқан қылмыстық топтары арасында бөлінген. Іс бойынша 45 адам күдікті деп танылды. Алайда кеден брокерлерінің айтуынша, бұл схема әшкереленсе де, жағдай бұрынғы қалпында қалған.

Осы оқиғалардан кейін, 2012 жылдың ақпанында бұрынғы министр Серік Баймағамбетов тұтқындалды. Ол отставкадан кейін Кедендік бақылау комитетін басқарған еді. Баймағамбетовке қызметтік өкілетін асыра пайдалану және 80 мың доллар көлемінде пара алу айыбы тағылды. Алайда ол тағылған айыппен келіспейтінін мәлімдеді. БАҚ-та оның тұтқындалуына қатысты түрлі болжамдар айтылды: бірі – бағыныштыларының кегі, енді бірі – қаржы полициясы басшылығының әрекеті, ал үшіншісі – жабық саяси күрестің нәтижесі деген.

2013 жылы сот экс-министрді 10 жылға бас бостандығынан айырды. 2014 жылы БАҚ-та оның колонияда соққыға жығылғаны туралы ақпарат тарады. Сонымен қатар, Шахтинск қалалық соты 25 жастағы жедел уәкілдің ісін қарады – ол Баймағамбетовті түрме еденін жалаңаш жуғызуға мәжбүрлеген. 2015 жылдың ақпанында Баймағамбетов мерзімінен бұрын босатылды.

«МИНИСТР ОТСТАВКАҒА КЕТСІН!»

Азаматтық тұлғалардың ІІМ басқару тәжірибесі сәтсіз болғандықтан, 2011 жылдың сәуірінде министр қызметіне полиция генералы Қалмұханбет Қасымов тағайындалды. Ол да алдыңғылар секілді құқық қорғау жүйесінде ауқымды реформалар жүргізетінін мәлімдеді.

Мәселен, 2013 жылы (Wikipedia мәліметінше, шетелдік кеңесшілердің көмегімен) жол және патрульдік полицияның функциялары біріктірілді. Қоғамдық қауіпсіздік пен жол полициясының барлық деңгейдегі құрылымдары (комитеттер, ІІД аппараттары, аудандық бөлімдер, бөлімшелер) әкімшілік полиция құрамына біріктірілді.

2014 жылы төтенше жағдайлар министрлігі таратылып, оның функциялары мен өкілеттіктері ІІМ-ге берілді. Ал 2016 жылы ІІД құрамынан жергілікті полиция қызметі (ЖПҚ) бөлініп, қалалар мен облыстар әкімдерінің қарауына өтті. ЖПҚ құрамына жол-патрульдік полиция, учаскелік инспекторлар, кәмелетке толмағандар ісі жөніндегі инспекторлар, әйелдерге қатысты зорлық-зомбылықтан қорғау бөлімшелері, табиғатты қорғау полициясы және арнайы қабылдағыштар енгізілді.

Алайда бұл реформа да өзін ақтамады. 2018 жылы ІІД мен ЖПҚ қайта біріктірілді.

Қасымов Жаңаөзендегі мұнайшылар ереуілін қатаң басу туралы бұйрық берген министр ретінде тарихта қалды. Ал 2018 жылдың шілдесінде қазақстандықтарды дүр сілкіндірген оқиға – Олимпиада ойындарының қола жүлдегері, мәнерлеп сырғанаушы Денис Теннің көлігінің айнасын ұрламақ болған қылмыскер қолынан қаза табуы – қоғамда үлкен резонанс тудырып, «министр отставкаға кетсін» деген талаппен аяқталды. Осы оқиғадан кейін Қасымов қызметінен кетті.

ЖАППАЙ ҚЫСҚАРТУЛАР МЕН ЖУРНАЛИСТЕРГЕ ШАБУЫЛДАР

Қасымовтың орнына келген полиция генерал-лейтенанты Ерлан Тұрғымбаев та ІІМ-де ауқымды реформа жүргізетінін мәлімдеді. Алайда бұл да жағдайды жақсарта алмады.

Жаңа министр реформаларды арнайы оқу орындарынан бастады – олардың саны 12-ден 5-ке дейін қысқартылды. Үш жыл ішінде ІІМ штатынан 16 500 қызметкер қысқартылды. Басшылықтағы 1 483 лауазым жойылды. Жол-патрульдік полиция патрульдік полицияға айналды. Патрульдік полиция қызметкерлерінің жалақысы 65%-ға, жедел уәкілдердікі – 55%-ға, ал қалған қызметтердің жалақысы 20%-ға көтерілді.

Полицияға жұмысқа қабылдау конкурс арқылы жүргізіле бастады, кезектен тыс аттестация өткізілді, басшылық құрамның 60%-ы жаңартылды. Халықпен жұмыс күшейтілді: көптеген қызмет түрі электронды форматқа көшірілді, полиция бөлімдерінде қосымша 239 қабылдау пункті ашылды, «Жолдағы қабылдау» акциясы енгізілді. Қылмыс көп тіркелетін аумақтарда тәулік бойы жұмыс істейтін модульдік полиция бекеттері орнатылды.

Ерлан Тұрғымбаевтың бастамасымен қолға алынған бұл реформалардың қандай нәтижеге жеткізерін енді тек болжауға болады. Себебі «Қаңтар оқиғасынан» кейін ол ІІМ басшысы қызметінен босатылды.

ЖУРНАЛИСТЕРГЕ ҚАРСЫ ҚЫЛМЫСТАРДЫ ЗЕРТТЕГЕН МИНИСТР

Прокуратура мен Қаржы полициясында еңбек еткен тәжірибелі шенеунік Марат Ахметжанов қоғамда бірден есте қалды. Ол Kaspi банк бөлімшесінде адамдарды кепілге алған Алихан Мұрадовпен жеке өзі келіссөз жүргізген.

Министр ретіндегі басты жетістігі – президент Тоқаевтың: «журналистерге қарсы жасалған бірқатар қылмысты мұқият тергеу» жөніндегі тапсырмасын қысқа мерзімде орындауы.

2023 жылдың алғашқы айларында Қазақстанда журналистерге қарсы бес шабуыл тіркелді. Оппозициялық Elmedia арнасының редакциясының есігі сындырылды, журналист Динара Егеубаеваның көлігі өртелді. Ulysmedia сайты бұзылып, бас редактор Самал Ибраеваның және оның отбасы мүшелерінің жеке деректері жарияланды. Ulysmedia.kz редакциясына ішек-қарын салынған қорап пен бас редактордың балаларының суреттері жіберілді. Журналист әрі блогер Вадим Борейконың пәтер есігіне құрылыс көбігі құйылған.

2023 жылдың наурызында полицейлер бұл шабуылдардың ұйымдастырушысы мен тапсырыс берушілерінің есімін атады: олар – шетел азаматы Алексей Токарев пен олигарх Александр Клебановтың жиені Аркадий Клебанов-Маневич.

2023 жылдың соңында сот Токаревті шартты түрде 4,5 жылға бас бостандығынан айырды, ал Клебанов-Маневич ақыл-есі дұрыс емес деп танылып, мәжбүрлеп емдеуге жіберілді.

ҮМІТСІЗ ШАЙТАН...

Қазіргі ішкі істер министрі Ержан Сәденов реформатор ретінде әлі көзге түсе қойған жоқ. Бірақ алдын алу шараларына басымдық беруге тырысып жүр. Ол 2025 жылды «Профилактика жылы: полиция – заң мен тәртіптің күзетінде» деп жариялады.

– Аймақтық ішкі істер бөлімдері басшыларына нақты міндет қойып отырмын: алдын алу шараларын күшейтіп, азаматтардың құқықтық санасын арттыру керек. Заң мен тәртіпті сақтауға бағытталған бастамаларымыз жалғасады. Қылмыспен ымырасыз күрес жүргізіп, заңға бағынатын азаматтардың құқығы мен еркіндігін қорғауды қамтамасыз етеміз, – деді Сәденов.

Жуырда Ulysmedia.kz порталының бас редакторы Самал Ибраева кибершабуыл мен кибербуллингтің нысанасына айналды. Оның жеке деректері мен жалаңаш күйдегі жалған фотосуреті интим қызметтер көрсетілетін сайттардың бірінде жарияланды.

ІІМ басшысы Ержан Сәденов бұл істі жеке бақылауына алып, қылмыскерлерді табуға уәде берген еді. Алайда қазіргі сәтке дейін тергеу барысы еш нәтижесіз – құқық қорғау органдары күдіктілердің ізіне де түсе алмай отыр.

Нәтижесін күтеміз...