Қазақстан қуаңшылыққа неге дайындықсыз жатыр

САПАРОВ КҮРІШ ЕГІСТІГІН ҚАЛАЙ ҚЫСҚАРТПАҚ

Қазақстанда күріш пен мақта егістігін қысқарту қажеттігі туралы әңгіме бір емес, бірнеше жылдан бері айтылып келеді. Бұл мәселе бойынша премьер-министрдің бірнеше тапсырмасы беріліп, тіпті ел президентінің тікелей нұсқауы да болған.

– Қауіп жоғары аймақтар қатарында – Түркістан мен Қызылорда облыстарының суармалы жерлері бар. Бірақ, тіпті сол өңірлерде де суды көп қажет ететін дақылдар алқаптарын азайту, құрғақшылыққа төзімді ауыл шаруашылығы өнімдеріне көшу және су үнемдейтін технологияларды енгізу бағытында тиісті жұмыс жүргізіліп жатқан жоқ. Бұл жағдайды түзету үшін батыл шаралар қажет, – деген еді президент осыдан бір жыл бұрын.

Алайда іс жүзінде соңғы үш жылда күріш егістігі қысқарған жоқ, керісінше ұлғайған. Мәселен, 2022 жылы күріш 87,8 мың гектарға егілсе, 2024 жылы бұл көрсеткіш 98 мың гектарға жеткен. Суармалы судың жетіспеушілігі туралы тұрақты айтылып келе жатқанына қарамастан, егіс көлемінің артуына не себеп болғанын ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров түсіндірмеді. Соған қарамастан, ведомство болашаққа үмітпен қарайтынын білдіруде.

– Ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік құрылымын әртараптандыру аясында суды көп қажет ететін дақылдардың егіс көлемін азайту көзделген. Осылайша, оңтүстік өңірлер үшін 2024–2028 жылдар аралығында күріш егістігін 21 мың гектарға қысқарту жөнінде индикативті жоспар әзірленген. Сол сияқты дәстүрлі әдіспен өсірілетін мақта алқаптарын 38 мың гектарға азайту жоспарда бар, – деді ауыл шаруашылығы вице-министрі Азат Сұлтанов.

Дегенмен, мақтаға қатысты АШМ жоспары жүзеге асуы әбден мүмкін. Мақта егістігі жыл сайын шамамен 10 мың гектарға қысқарып келеді. Мәселен, 2022 жылы мақта 126,3 мың гектарға егілсе, 2024 жылы бұл көрсеткіш 106,4 мың гектар болды.

Күрішке келсек, егіс алқаптары жоспарланған 21 мың гектарға қысқарған күннің өзінде, бұл тек бұрынғы шектерге қайтып оралу ғана болмақ.

МИНИСТРЛЕР НЕГЕ ҮНСІЗ

Аграрлық сала сарапшысы Кирилл Павлов күріш алқаптарының негізгі мақсаты әлеуметтік екенін еске салады.

– Біздің елде күрішпен шамамен 35 мың шаруа айналысады. Бұл – Қазақстанда күріш өсірудің әлі күнге дейін сақталып келуінің басты себебі. Бірақ неге екені белгісіз, күрішшілердің қажетіне жыл сайын шамамен 900 миллион текше метр су кететіні ескерілмейді. Бұл – Аралға жетпей жатқан су. Одан бөлек, Қызылорда облысындағы тозған суару арналары арқылы біз шөлді жерлерді ылғалдандырып жатырмыз. Яғни, су шығыны одан да көп болуы мүмкін. Ал нәтижесінде не бар? Палауға да, гарнирге де жарамайтын, тек ботқаға ғана жарамды күріштің көп көлемі жиналады. Ол ішкі нарыққа жіберіледі, әлеуметтік маңызы бар азық ретінде алынады, бірақ оның басым бөлігі қоймаларда шіріп жатыр, – дейді ол отандық күріш шаруашылығының мүшкіл жағдайын сипаттап.

Павловтың пікірінше, тек егіс алқаптарын қысқарту қажеттігі туралы мәлімдемелермен шектелу жеткіліксіз, мыңдаған фермерге күрішке балама нақты әрі тең ұсыныстар жасалуы керек.

Бұл жұмысты негізінен тиісті министрліктердің шенеуніктері атқаруы тиіс, алайда әзірге не ауыл шаруашылығы министрлігінен, не су ресурстары министрлігінен күрішшілерге тиімді ұсыныстар жасалған жоқ.

– Қызылордада күріштің орнына күн панельдері бойынша мамандарды дайындауға болады – бұл өңір халқын қайта оқыту үшін өте болашағы зор бағыт. Сонымен қатар, топырақтың тозуы туралы да қазірден бастап шындап ойлануымыз керек. Міне, 30 мың фермер бар, олардың иелігінде суармалы жері бар, ауыл шаруашылығымен айналысуға ниеті бар. Онда неге құрғақшылыққа төзімді дақылдар бойынша шағын көшетханалар ашпасқа? Тіпті аридті (құрғақшылыққа бейімделген) мал азығы дақылдары да бар, демек бұл бағыттың әлеуеті өте жоғары, – дейді сарапшы.

Қазіргі уақытта Қазақстанда жаппай өсіріліп жатқан жалғыз аридті дақыл – Арал теңізінің құрғаған табанынан көтерілген тұз бен құмның таралуын тоқтату үшін отырғызылатын сексеуіл ғана. Бірақ Қазақстанда сексеуілдің жерсіну деңгейі 15%-дан төмен.

Бұл жерде де экология, ауыл шаруашылығы және су ресурстарына жауапты шенеуніктердің салғырттығы байқалады. Олар әлдеқашан «неліктен Қазақстанда сексеуіл өсіру соншалықты қиын?» деген сұраққа бас қатырып, шөлейттенумен күрестегі халықаралық тәжірибені зерттеуі тиіс еді. Бірақ бұл мәселе әлі күнге дейін назардан тыс қалып отыр.

– Мен былтыр бүкіл Америка елін аралап шықтым, сол жерде ғалымдар маған шөлейттенумен күрес бойынша өздерінің технологияларын көрсетті. Мен оларға Қазақстанда сексеуілді қалай отырғызатынымызды айтқанымда, олар күліп жіберді. Себебі сексеуілдің қалыпты дамуы үшін оған 14 серік (бірге өсетін түр) қажет. Сондықтан бізде сексеуілдің жерсінуі 15% шамасында болуы таңғаларлық нәрсе емес – біз заманауи ғылым жетістіктерін мүлдем қолданбай отырмыз, – дейді Кирилл Павлов.

БОЛАШАҒЫ ЖОҚ

Аграрлық сарапшы, блогер әрі фермердің пікірінше, Қазақстанда агробизнестің де, экологиялық таза ауыл шаруашылығының да дамуына кедергі келтіріп отырған – ең алдымен, шенеуніктердің өздері.

– Жалпы алғанда, бізге бидай өсіру де тиімсіз. Себебі біз бір тонна бидай үшін 6850 литр су жұмсаймыз, ал қытайлар небәрі 720 литр. Өйткені олар бидайды тәуелді суармасыз жерлерде екпейді, топырақты азырақ ластайды және тиімділікке басымдық береді. Ал сояға келсек, бізде су ізі (су тұтыну көрсеткіші) Қытаймен салыстырғанда екі есе төмен, бұл климаттық ерекшеліктердің және кей жерде кәсіби білімнің арқасы. Қытай бізден қанша соя өндірсек, сонша сатып алуға дайын. Тіпті тек шикізат емес, өңделген өнім түрінде де. Ал соя өңделгеннен кейін қалатын соя шроты – малға арналған тамаша ақуыздық жем. Бұл сүт бағытындағы мал шаруашылығында сауын көлемін, ал ет бағытында салмақ қосуды арттырады, – дейді ол.

Фермерлердің экологияға зиян әрі тиімсіз дақылдарды тастап, табысты баламаға көшпеуінің жалғыз себебі – болашақта болатын шенеуніктік тосын шешімдерден қорқу.

Павловтың айтуынша, Қазақстан министрлері қандай да бір жағдай туа қалса, бірден экспортқа тыйым салуды немесе шектеуді жақсы көреді. Бұдан бөлек, тікелей емес, жанама тыйымдар да бар, олар да ауыл шаруашылығымен айналысатындардың жағдайын қиындатады. Сондықтан фермерлер үйренгенін еккенді жөн көреді.

– Шенеуніктердің алысқа көз жүгірте алмайтынының айқын мысалы – 2020 жылы қырыққабат экспортына тыйым салу. Сол кезде көптеген фермер шығынға батты, ал Ресей нарығындағы біздің орнымызды аз уақыт ішінде әзербайжандықтар басып алды. Араға 5 жыл салып, бұл нарық сәл түзелді, біз қайта кіре бастадық, бірақ бұрынғыдай көлем туралы айту қиын. Ал енді суды көп қажет ететін дақылдарға балама ретінде, мысалы, жасымықты айтуға болады – Түркия бар көлемді сатып алуға дайын, Қытай да қызығушылық танытып отыр... Бірақ алдыңғы жылы оны экспорттауда қиындықтар болды. Тікелей тыйым салынбағанымен, вагондар жетіспеді. Салдарынан сыртта сұраныс жоғары болғанымен, Қазақстанда бір бөлігінің шіріп кетуіне тура келді, – дейді ол.

ӘКІМДІКТЕГІЛЕР АЛМАЙ – ҚАРАПАЙЫМ ФЕРМЕРДІҢ ЖОЛЫ ЖАБЫҚ

Суды көп қажет ететін ауыл шаруашылығы дақылдарын тиімдірек баламалармен ауыстыру жөнінде нақты ұсыныстар болмағандықтан, ауыл шаруашылығы министрлігі фермерлерде суды аз тұтынуға деген ұмтылысты технологиялық тұрғыда ынталандыруды жөн көріп отыр: арықпен суару орнына тамшылатып суару, егіс алқаптарын лазермен тегістеу — бұлардың барлығы 80%-ға дейін субсидияланады.

Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, бұл тәсіл алғашқы нәтижелерін беріп жатыр.

– 2024 жылдың қорытындысы бойынша су үнемдейтін әдістер арқылы суарылатын жер көлемі 100,5 мың гектарға ұлғайды (оның ішінде тамшылатып суару – 43,8 мың га, жаңбырлатып суару – 56,7 мың га), сондай-ақ 57,6 мың гектар жерге лазерлік тегістеу жүргізілді, – дейді вице-министр Азат Сұлтанов.

Ол 2024 жылдан бастап су үнемдеу технологияларын орнатқан учаскелер үшін суға қосымша субсидия берілетінін де атап өтті. Яғни фермер тамшылатып немесе жаңбырлатып суару жүйесін орнатуға кеткен шығынның басым бөлігін қайтарады, кейін оның тиімділігін пайдаланып шығынды азайтады, әрі су үшін төлемнің өзіне де субсидия алады.

Барлығы өте тиімді естілгенімен, іс жүзінде бәрі бұлай емес, дейді Кирилл Павлов.

– Жаңбырлатып суару жүйесіне несие алу үшін кепіл қою керек. Ал осы жерде-ақ фермерлердің 99%-ы тоқтайды. Мысалы, менің Қостанай облысында базам бар. Оны шартты түрде 10 миллион теңге тұрады деп есептейік. Бірақ кепілге қойған кезде оның құнын 3 миллион деп бағалайды, себебі ол ауылдық жерде орналасқан. Бұл қаншалықты тиімді? Егер ауыл шаруашылығында бірдеңе дұрыс болмай қалса – ал бұл салада тәуекел көп – мен 10 миллион теңгелік мүлігімді 3 миллион теңгелік несие үшін оп-оңай жоғалтамын. Аграрлық несие корпорациясы: «Қаладағы пәтерлеріңізді қойыңыздар» дейді. Бірақ біздің ауыл шаруашылығы саласында бірнеше пәтері бар олигархтар онша көп емес қой, – дейді ол.

Субсидия төлемдеріне қатысты да сұрақтар көп.

– Субсидияға тек жабдықты орнатып, барлық рәсімдерден өткеннен кейін ғана үміткер болуға болады. Бірақ әр кезеңде төлемнен бас тарту қаупі бар. Компенсацияның 50%-ы республикалық бюджеттен төленеді, бұл жағынан түсініктірек. Ал қалған 30%-ы – әкімдіктерден. Ал фермерлер, әсіресе оңтүстік өңірлердегілер, ашық айтып жүр: әкімдікке жақындардың бәрі субсидия алмайынша, өзгелердің үміттенуі бос әурешілік. Ол кезде субсидияға ақша қала ма, жоқ па, ол да белгісіз, – дейді ауыл шаруашылығындағы шындықты ашық айтқан Кирилл Павлов.

Сондықтан су тапшылығы күшейіп келе жатқан тұста ауыл шаруашылығы министрлігі шенеуніктерінің суды үнемдеу мәселесінде неге соншалықты оптимист екені белгісіз. Бір нәрсе анық – министрлер фермерлерге суды бей-берекет пайдаланудың орнына нақты, түсінікті әрі ең бастысы – тиімді балама ұсынбайынша, суды көп қажет ететін дақылдардың егісін қысқарту, алқаптарды тамшылатып және жаңбырлатып суару жүйелерімен жабдықтау, тіпті суару арналарының өзін жөндеу туралы бастамалардың барлығы қағаз жүзіндегі жоспар күйінде қала береді.