Қазақстан бюджетіндегі қиындықтар анық байқалады: еліміздің негізгі экспорттық өнімі – мұнай – арзандап жатыр және оның бағасы тіпті үкімет жанындағы отандық сарапшылардың ең пессимистік болжамынан да қатты төмендеуі мүмкін. Шенеуніктердің салықты көтеру туралы «армандары» халық наразылығына байланысты тек жартылай ғана орындалды. "Көрпеге қарап көсілу керек" деген үндеу үнемі айтылып келеді, алайда оған үкіметтің өзі қаншалықты мойынсұнып отыр? Министрлер нақты неден үнемдеуді жоспарлап отыр және 2025 жылдың жаңартылған бюджеті қашан таныстырылады? Осы сауалдарды Ulysmedia.kz ұлттық экономика министрлігіне жолдады.
ЕКІ АЙ УАҚЫТ БЕРІЛДІ
Мұнай бағасы 55, тіпті 50 долларға дейін түссе, Қазақстан бюджетіне қайта қарау жүргізілетіні туралы биыл сәуір айының басында Ұлттық экономика министрі Серік Жұманғарин мәлімдеген еді. Екі ай – жаңартылған құжаттың негізгі бағыттарын түзуге жеткілікті уақыт. Осыны ескеріп, біз министрліктен мұнай бағасы одан әрі арзандаған жағдайда республикалық бюджеттің қай шығындары қысқартылуы мүмкін екенін сұрадық.
Біздің ресми сауалымызға берген жауабында Ұлттық экономика бірінші вице-министрі Азамат Әмрин олар әлі де жаңа, пессимистік сценарийлерді әзірлеу процесінде екенін мойындады.
– 2025–2027 жылдарға арналған республикалық бюджетте мұнайдың орташа жылдық бағасы барреліне 75 АҚШ доллары деңгейінде белгіленген. Алайда қазіргі әлемдік экономикалық жағдайға байланысты біз мұнай бағасы 50 және 60 доллар болған жағдайдағы түрлі болжамдық сценарийлерді есептеп жатырмыз. Әр сценарий үшін бюджет пен Ұлттық қор параметрлеріне қайта есептеулер жүргізіліп, бюджеттің теңгерімділігін қамтамасыз етуге бағытталған шаралар әзірленуде, – деді Азамат Әмрин.
ЗЕЙНЕТАҚЫ МЕН ЖӘРДЕМАҚЫ АЗАЯ МА
Азамат Әмриннің айтуынша, 2025 жылдың соңына дейін білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік көмек пен қамтамасыз ету салаларындағы шығындар қысқартылмайды. Сондай-ақ тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық (ТКШ) пен инфрақұрылымға жоспарланған шығындар да қысқартуға ұшырамауы мүмкін. Алайда Әмриннің жауабынан бұл да нақты емес екені аңғарылады.
– Экономикалық өсімді қолдау мақсатында көлік (автомобиль жолдары, теміржолдар және т.б.), тұрғын үй-коммуналдық (энергия желілері, жылу жүйелері, газдандыру, сумен қамту және т.б.), сондай-ақ энергетикалық инфрақұрылымды салу және жаңғырту жобаларына жұмсалатын шығындарды сақтау қарастырылып отыр, – деді ол.
ШЕНЕУНІКТЕР ҮНЕМДЕУДІ ӨЗІНЕН БАСТАЙ МА
Редакция "мемлекеттік қызметкерлер қатарын қысқарту, квазимемлекеттік компаниялардағы түрлі сыйақылар мен үстемеақылардан бас тарту, яғни үнемдеуді шенеуніктер өздерінен бастауы мүмкін бе?” деген сұрақ қойған. Бұл сауалға тікелей жауап берілмеді, алайда бір реттік емес, жүйелі үнемдеу жолдары қарастырылып жатқаны айтылды.
– Қазіргі уақытта мемлекеттік шығындарды оңтайландыру мен тиімділігін арттыру шараларын қалыптастыру жөніндегі жұмыс тобы құрылды. Топ төрт бағытта жұмыс істеп жатыр: әлеуметтік сала, нақты сектор шығындары, сондай-ақ мемлекеттік қаржыны басқаруды жетілдіру, салалық ерекшеліктерді ескере отырып мәселелерді анықтау және сараптау. Мақсат — шығындарды жай ғана қысқарту емес, проблемаларды анықтап, салалық нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру мүмкіндіктерін қарастыру, – деп Әмрин бюджеттік үнемдеу бағытындағы жұмыс жайын жалпылама түсіндірді.
Редакция "үкімет Ұлттық қорға тәуелділікті қашан доғарады?” деген сұрақ қойған. Бұл сауалға да нақты жауап болмады. Оның орнына 2025 жылдың алғашқы төрт айында салық түсімдері айтарлықтай артқаны туралы ақпарат ұсынылды.
– 2025 жылғы республикалық бюджеттің кірісі 15,6 трлн теңге болып белгіленді. Қаңтар–сәуір айларында 4,4 трлн теңге түсті, бұл есептік кезең жоспарының 102,3%-ын құрады. Өткен жылдың осы кезеңімен салыстырғанда түсім 971,3 млрд теңгеге артты. Өсу қарқыны – 128,2%. Соңғы жылдардың талдауы көрсеткендей, жылдың екінші жартысында кіріс көлемі бірінші жартыжылдыққа қарағанда жоғары болады, – деді Әмрин оптимистік көңілмен.
ЕЛ ДАҒДАРЫСТАН ҚАЛАЙ ШЫҒАДЫ
Бұл сұрақтың жауабын іздегенде, бір нәрсе анық: мемлекет мүмкіндігінен тыс өмір сүре алмайды, ал мұғалімдер мен дәрігерлердің жалақысын қысқарту, әлеуметтік бастамаларды шектеу де ұзақ мерзімді шешім бола алмайды. Сондықтан қазіргі таңда үкіметтің басты міндеті — үнемдеуден бұрын жаңа табыс көздерін іздеу. Мұнай арзандап барады, әрі көптеген халықаралық сарапшылар бұл құбылыс ұзаққа созылуы мүмкін деп отыр. Демек, мұнай долларларына үміт арту — қазірдің өзінде тиімсіз. Ұлттық экономика министрлігінің мәлімдеуінше, Қазақстанның табысын мұнайдан тыс сала есебінен арттыру бағытында нақты жұмыстар жүргізілуде.
– Биыл экономикалық өсімді қамтамасыз ету аясында нақты сектор жобаларын қаржыландыру айтарлықтай ұлғайтылады, бұл үшін “Бәйтерек” ұлттық холдингінің қаржы ресурстары тартылған. Автомобиль және теміржолдарды салу мен жаңғырту жұмыстары күшейтіледі. Экономикалық өсімнің негізгі факторларының бірі – 2029 жылға дейінгі Ұлттық инфрақұрылымдық жоспарды іске асыру болады. Бұл құжатта құны шамамен 40 трлн теңгені құрайтын 200-ден астам жоба қамтылған. Тағы бір маңызды бағыт – энергетика мен коммуналдық секторды жаңғырту жөніндегі Ұлттық жобаны жүзеге асыру, – деп атап өтті бірінші вице-министр Азамат Әмрин.
Оның айтуынша, үкімет жанында экономикалық өсімді қамтамасыз ету жөніндегі арнайы штаб жұмыс істейді. Ол салалардағы жағдайды, сыртқы саудадағы өзгерістерді және әлемдік тауар нарықтарындағы ахуалды тұрақты бақылауда ұстайды.
БҰҒАН ДЕЙІН
Геосаяси тұрақсыздық жағдайында сарапшылар жаңа жаһандық экономикалық дағдарыс болады деп болжауда. Бұл қауіптерді Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев та бөліседі. Ұлттық экономика министрі үкімет мұнай бағасы барреліне 50 доллар деңгейіне дейін түсетін сценарийді есептеп жатқанын айтты. Алайда Халықаралық валюта қоры (ХВҚ) мұнай бағасы 15 долларға дейін құлдырауы мүмкін екенін ескертеді.
Қазақстандық экономистердің пайымынша, қазіргі жағдайда елдің тұрақтылығының негізгі кепілі – Ұлттық қор. Бірақ ол да бір күні таусылуы мүмкін. Сондықтан қатаң әрі танымал емес реформаларды қабылдау қажеттігі жөнінде пікірлер айтыла бастады.
Бұл реформалардың алғашқы белгілері де көрініп жатыр: Ұлттық экономика министрі Мәжіліске жаңа бюджет трансферттерін анықтау ережелері жобасын алып келді. Бұл жобаға сәйкес, 2026 жылдан бастап өңірлік әкімдіктер (акиматтар) жолдар, су құбырлары, кәріз жүйелері және басқа да инфрақұрылымдық жобаларға қаржыны өздері табуға тиіс болады.
Министр бұл бастаманы таныстыра отырып, мемлекеттік бюджеттің шығындарын азайту қажеттігін алға тартты.
