Қазақстан Қытаймен қарым-қатынаста бастапқыда сақтық пен сенімсіздіктен, ашық наразылықтан достыққа дейін, экономика көлемінің айырмашылығына қарамастан ұзақ та күрделі жолдан өтті. Бұл елдер арасындағы жақындасуда дипломатиялық қызметтің де рөлі аз болмады. Ulysmedia.kz Қазақстан атынан Қытайда 33 жыл бойы елшілік еткен тұлғалар туралы баяндайды.
“ҮЗДІК ЖЕТІЛІК”
Қазақстан Қытаймен дипломатиялық қарым-қатынасты тәуелсіздік алған соң бірден, 1992 жылдың қаңтарында орнатты. Содан бері 33 жыл ішінде Қазақстанның Қытай Халық Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі қызметін 7 адам атқарды. Қазіргі елші — Шахрат Нұрышев — бұл қызметке екінші рет тағайындалған.
Қазақстандық елшілер тізіміне көз жүгірткеннің өзінде-ақ Қытайдың еліміз үшін стратегиялық әріптес екені аңғарылады. Ал бұл елдегі Елші лауазымы — бір жағынан мансаптық өсуге жол ашатын баспалдақ болса, екінші жағынан — үлкен жауапкершілік жүктейтін қызмет.
ӘУЕЗОВ ҚЫТАЙМЕН ЖАҚЫН БОЛУҒА НЕГЕ ҚАРСЫ БОЛДЫ
Қазақстанның Қытай Халық Республикасындағы алғашқы елшісі Мұрат Әуезов болды. Белгілі қазақстандық мәдениеттанушы 1992 жылдан 1995 жылға дейін Бейжіңдегі Қазақстан өкілдігін басқарды. Осы кезеңнен кейін де ол ұзақ жылдар бойы Қазақстан мен Қытай арасындағы жақындасуға қарсы көзқарасын ашық білдіріп жүрді.
Мұрат Мұхтарұлы көптеген сұхбатында Қытайға Қазақстанның жері қажет, өйткені бұл ел ішкі көші-қон мен халық тығыздығы мәселесін осылай шешкісі келеді деп айтқан. Сонымен қатар, Қытайдың Қазақстанмен трансшекаралық өзендер жөнінде келіссөз жүргізуді де жоспарламайтынын бірнеше рет ескерткен.
Алайда бұл мәлімдемелердің тасасында қазақ мәдениеттану ғылымының классигі айтқан негізгі ой көп жағдайда ескерусіз қалатын: Қытай — біздің көршіміз, сондықтан біз ең алдымен оны терең әрі сапалы зерттеуіміз керек. Ал екінші кезекте, жақын байланыс орнатпас бұрын, өз мемлекеттік негізімізді мығым қалыптастыруымыз қажет.
– Біз барлық жолмен мемлекетіміздің толыққанды өміршеңдігін қамтамасыз етуіміз керек. XXI ғасырда дәл жанымызда осындай алып әрі маңызды фактор — Қытай тұрғанын ескере отырып, халқымызға лайықты өмір сүру жағдайын жасауға тиіспіз, – деген еді Мұрат Әуезов.
Бір жыл бұрын Қазақстанның Қытайдағы тұңғыш елшісі өмірден өтті. Соңғы жылдары ол екі ел арасындағы жақындасу мәселесін көпшілік алдында талқылаған жоқ.
ЗЕРТТЕУ, САЛЫСТЫРУ ЖӘНЕ ҚОЛДАНУ
Қазақстанның Қытайдағы келесі елшісі Қуаныш Сұлтанов Қытайға өз көзқарасын қалыптастырған, алдыңғы дипломаттан ерекшеленетін ұстанымы болды. Ол Қытай, Вьетнам және КХДР-дағы Елші қызметіне Жоғарғы Кеңес төрағасының орынбасары лауазымынан келді, бұған дейін Қазақстан Республикасының вице-премьері және Баспасөз және ақпарат министрі болған.
Әуезовтің кеңесін іс жүзінде жүзеге асырғандай, Қуаныш Сұлтанов 1995–2001 жылдары Төтенше және Өкілетті Елші қызметін атқарып жүріп, Қытайдағы реформаларды жан-жақты әрі мұқият зерттеуге кірісті. Публицист ретінде ол жинаған деректерін үнемі жазып отырған. Бұл ғылыми жұмысының нәтижесінде «Алыптың оянуы: Қытай реформалары туралы очерктер» атты кітап жарық көрді. Кейін ол «Қазақстан мен Қытайдағы реформалар. Ерекшеліктер. Ұқсастықтар. Айырмашылықтар. Жетістіктер. Мәселелер» атты еңбегін жариялады. Ал бір жыл бұрын Қытайдағы дипломатиялық қызметі кезіндегі жайттарды да қамтитын тағы бір кітабы — «30 жылдағы естеліктер» атты туындысын жұртшылыққа таныстырды.
Қуаныш Сұлтановтың дипломатиялық миссиясы кезінде Қазақстан мен Қытай арасындағы мемлекеттік шекараның түпкілікті делимитациясы жүзеге асты. Сондықтан бұл танымал саясаткердің еске алатын дүниесі аз емес. Сонымен қатар оның елші кезінде Қытайдың Шыңжаң аймағындағы қазақтарды қысымға алу мәселесі бой көтере бастады. Дегенмен Қуаныш Сұлтанов бұл тақырыпта өткір мәлімдеме жасамады, барлық жағдай Қазақстан өкілдерінің бақылауында екенін айтып сендірген. Айта кетерлігі, Қытайға сын көзбен қарайтын Мұрат Әуезовтің өзі бұл қысым жөніндегі мәліметтерге толық сене қоймаған.
– Қытайдағы қазақ диаспорасының жағдайы жалпы алғанда жаман емес. Олардың білім деңгейі жоғары, ауқатты адамдар да, ірі кәсіпкерлер де көп. Болашаққа деген сенімсіздік байқалғанымен, тарихи отанына оралушылардың саны азайып келеді. Қазір Қытайда әлеуметтік кепілдіктер жақсы, білікті мамандарға жалақысы жоғары жұмыс ұсынылады. Ал бізде оларды әрдайым жылы қабылдай бермейді, әрі олардың білім мен интеллектуалдық деңгейіне сай жұмыс табыла да бермейді. Ал бұл деңгей, тағы да қайталап айтам, өте жоғары, – деген еді ол.
ЕЛШІДЕН ӘКІМДІККЕ ДЕЙІН
Қазақстанның Қытайдағы үшінші елшісі — Жәнібек Кәрібжанов болды. Ол Қытаймен қатар КХДР мен Вьетнамда да елшілік қызметті қатар атқарып, 2001 жылдан 2007 жылға дейін осы лауазымды иеленді. Бұл кезең — Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынастың оңай болмаған уақыты еді. Бірақ Жәнібек Сәлімұлының өзі де қарапайым тұлға емес.
Дипломатиялық қызметке дейін ол Ақмола облысы мен Ауыл шаруашылығы министрлігін басқарды, үш рет Премьер-министрдің орынбасары болды, сондай-ақ Президенттің кеңесшісі қызметін атқарды. Бейжіңде өткізген алты жылға жуық уақыт ішінде Кәрібжанов елеулі дипломатиялық жұмыс атқарып, Қазақстанға аттанар сәтінде Қытай Халық Республикасының сол кездегі Сыртқы істер вице-министрі Ли Хуэй бастаған бірқатар шенеунік елшінің еңбегін жоғары бағалады. Олар екі ел арасындағы қарым-қатынасты стратегиялық әріптестік деңгейіне көтерудегі, Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше елдер арасындағы әріптестікті нығайтудағы еңбегі үшін алғыс білдіріп, болашақ қызметіне сәттілік тіледі.
Ал Бейжіңнен Шығыс Қазақстан облысына әкім болып кеткен Кәрібжанов Қытаймен байланыстарды жаңа қызметінде де дамытуға уәде берді. Айтқанын орындап та шықты: Шығыс Қазақстан Қытай инвестициясын тек пайдалы қазбалар өндіруге ғана емес, қайта өңдеу саласына да тарта бастаған алғашқы өңірлердің бірі болды.
ӘКІМНЕН ЕЛШІГЕ ДЕЙІН
Қазақстанның Қытайдағы төртінші, әрі КХДР мен Вьетнамдағы қосымша өкілетті елшісі қызметін 2007–2011 жылдары Икрам Адырбеков атқарды. Ол бұл қызметке келгенге дейін Балтық жағалауы елдерінде, сондай-ақ Малайзия мен Филиппинде елші болған тәжірибесі бар дипломат еді. Алайда Пекинге Икрам Адырбеков Қызылорда облысының әкімі қызметінен келді. Қазіргі таңда ТҮРКПА Ақсақалдар кеңесінде Қазақстанның ресми өкілі болып жұмыс істейтін дипломат өз қызметінің нәтижелері жөнінде «Елшінің жазбасынан» атты кітап жазды.
ҚОС ОҚИҒАҒА ТОЛЫ ЖЫЛ
2012–2014 жылдары Қазақстанның Қытайдағы елшілігін қазіргі ШЫҰ Бас хатшысы Нұрлан Ермекбаев басқарды. Ол бұл қызметке келмей тұрып та, дипломатиялық салада және Президент әкімшілігінде мол тәжірибе жинаған болатын. Бұл тәжірибе Нұрлан Байұзақұлына көмектесті ме — нақты айту қиын, алайда Бейжіңде ол зерігетіндей жағдайда болған жоқ.
Дәл осы кезеңде Қазақстан мен Қытай арасындағы қарым-қатынас ерекше қарқынмен дами бастады. Нақты осы уақытта Қытайдың «Бір белдеу — бір жол» бастамасы жарияланды, оған бірінші болып Қазақстан қосылды. Қазақстан аумағында Қытаймен бірлескен кәсіпорындар құру, сондай-ақ Қытайдан туристер тарту мәселелері алғаш рет белсенді түрде талқылана бастады.
Көптеген қазақстандық халқы көп Қытайға үреймен қарап өскендіктен, бұл бастамалар қоғамда қарсылық тудырды. Осыған байланысты Нұрлан Ермекбаев бірнеше рет журналистерге: «Қытай қаупі тым әсіреленіп көрсетіліп жатыр, ал Қазақстан үшін ҚХР-мен достықтың пайдасы әлдеқайда көп» екенін түсіндіруге мәжбүр болды.
Қытайдағы елшілік қызметінен кейін Ермекбаев Қазақстанның Қауіпсіздік кеңесін, одан соң Қорғаныс министрлігін басқарды, ал қазір халықаралық ұйымды басқарып отыр.
КӘСІБИ ДИПЛОМАТ ЕКІ РЕТ ЕЛШІ БОЛДЫ
2015 жылы Қазақстанның Қытай Халық Республикасындағы Төтенше және Өкілетті Елшісі қызметіне алғаш рет үкіметте немесе жергілікті атқарушы органдарда жұмыс істемеген кәсіби дипломат тағайындалды. Шухрат Нұрышев Бейжіңдегі (сонымен қатар КХДР-дегі) елшілікті 2019 жылға дейін басқарды, ал 2022 жылы бұл қызметке қайта оралды.
Оның алғашқы мерзімі Қазақстанда Қытай азаматтарының жер сатып алуы мүмкін деген алаңдаушылықтан туған жер митингтерімен тұспа-тұс келді. Сондай-ақ бұл кезең Қытайдың «Бір белдеу – бір жол» стратегиясының алғашқы бесжылдығын жүзеге асырудың белсенді фазасына сәйкес келіп, «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» жолы, «Қорғас» АЭА-ның жаңғыртылуы мен кеңеюі және басқа да Қазақстан-Қытай шекарасындағы инфрақұрылымдық жобалар басталды.
Қытайдағы алғашқы елшілік мерзімі аяқталғаннан кейін Шухрат Нұрышев Қазақстанның Сыртқы істер министрінің орынбасары қызметіне тағайындалды. Ал Бейжіңге келесі елші ретінде тағы бір кәсіби дипломат — Ғабит Қойшыбаев жіберілді. Ол Қытайдағы Қазақстан дипломатиялық құрылымдарында көп жыл еңбек еткен, оның ішінде консулдық, көші-қон және виза қызметінде, елшіліктің түрлі бөлімдерінде жұмыс істеген.
2019–2022 жылдары Қытайдағы елшілікті басқарған Қойшыбаевтың қызмет мерзімі пандемия кезеңімен, сондай-ақ Қазақстандағы Қаңтар оқиғалары мен одан кейінгі саяси реформалармен тұспа-тұс келді. Қытайды ұзақ жылдар бойы зерттеген дипломат ретінде ол Қазақстанның жаңа саясатын түсіндіру бағытында белсенді жұмыс жүргізді. Пандемиядан кейінгі Си Цзиньпиннің алғашқы шетелдік сапарының дәл Қазақстанға жасалуы — осы елшіліктің де еңбегі деуге болады. Қытай Қазақстанда жүргізіліп жатқан реформаларға ресми қолдау білдіріп, екіжақты ынтымақтастықты дәйекті түрде кеңейтіп келеді.
2022 жылдан бастап Қазақстанның Бейжіңдегі елшілігін қайтадан Шухрат Нұрышев басқарады. Ол қазір де Қытай журналистерімен жиі кездесіп, Қазақстан мен Қытай арасындағы екіжақты қатынастардың болашағы жөнінде түсіндіру жұмыстарын жүргізіп келеді.
