Осы жазда Батыс Қазақстан облысының далаларында 550-ден астам киік заңды түрде табиғаттан жойып, қырып тастады. Бұл жағдай шенеуніктер мен экобелсенділерді тағы да екі түрлі көзқарасқа бөлді. Егер билік өкілдері жайылымдарды құтқару үшін киік санының «реттелуі» аса қажет деп мәлімдесе, сынағандар бұл ауқымды науқаннан киік мүйізіне деген коммерциялық қызығушылықты байқап, ресми деректердің шынайылығына күмән келтіруде. Екі тараптың уәжі қаншалық негізді екеніне Ulysmedia.kz тілшісі үңіліп көрді.
ЖОЙЫЛЫП КЕТУ ҚАУПІНЕН ШЕГІРТКЕНІҢ ҚАПТАУЫНА ДЕЙІН
Қазақстандағы киіктің тарихы бірде құлдырап, бірде күрт өсіп отырған драмалық серпілістерге толы. Экология министрлігінің мәліметінше, 2000-жылдардың басында ежелгі дала антилопалары жойылып кетудің аз-ақ алдында тұрған: 2003 жылы олардың саны небәрі 20 900 бас болған. Қорғау шараларының арқасында киік популяциясы қалпына келе бастады: 2019 жылы шенеуніктер 334 400 бас тіркеген. Алайда кейінірек экология министрлігі киіктердің саны күрт өскенін мәлімдеді: 2021 жылы – 842 мың, 2022 жылы – 1,3 миллион, ал 2025 жылы – 2,3 миллион киік.
334 мың бастан 2,3 миллионға дейінгі осындай күрт өсімді киік санын «реттеуді» қолдаушылар бұл жануарлардың өте тез көбеюімен және шектеуші факторлардың болмауымен түсіндіреді. Нәтижесінде бұл статистика киік санын «реттеудің» ресми негізіне айналды. БҚО әкімдігі мен экология министрлігі киіктердің шамадан тыс көбеюі ауыл шаруашылығына орасан зиян келтіріп жатқанын мәлімдеді. Әсіресе төлдеу кезеңі егін егу науқанымен тұспа-тұс келетіндіктен, жайылым мен егістік алқаптар жаппай жойылып, табиғи тепе-теңдік бұзылып жатыр.
Шенеуніктердің айтуынша, фермерлер киіктің «шегірткедей» қаптап, жаңа өнген бидайды таптап жатқанын жаппай айтып, шағымдануда. Олар адамнан да, техникалардан да тайсалмайды. Мәжіліс депутаты Павел Казанцев зоология институты мен экология министрлігіне сілтеме жасай отырып, киіктің егіс алқаптарына қаптауын «даладағы аштықпен» байланыстырды. Оның сөзінше, Қарағанды облысында азықтың жетіспеуінен 5 мың бас киік қырылып қалған, ал өлекселердің асқазанынан тас пен қара топырақ табылған.
Шенеуніктер егінді киіктен қорғауды байырғы тәсілмен – атып тастау арқылы шешуді ұйғарды. Бұл ретте олар егістікті сақтау шарасын халықты етпен қамтамасыз ету жоспарын орындаумен қатар жүргізіп жатыр. БҚО орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының мәліметінше, 3 шілдеден бастап РМҚК «Охотзоопромның» 40 мерген, жүк тасушы және қасапшыдан құралған төрт арнайы бригадасы ауқымды жоспарды іске асыруға кіріскен: жыл соңына дейін 460 мыңнан астам киікті атып, өңдеуге жөнелту көзделіп отыр.
Инспекция басшысы Нұрлан Рахымжановтың айтуынша, бұл – өңірдегі киік популяциясының 20 пайызы. Бұл көрсеткіш экология министрлігінің авиаесептеріндегі ресми дерекке сәйкес келеді: 2025 жылы БҚО-да киік саны 2,3 миллионға жеткен. Рахымжановтың сөзіне қарағанда, операцияның алғашқы аптасында 550-ден астам киік қырылып үлгерген.
ЖОСПАР, КВОТА ЖӘНЕ ЕТ КОМБИНАТТАРЫ
БҚО орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі аумақтық инспекциясының басшысы ұсынған жоспарға сәйкес, атылатын киіктердің 40%-ы аталықтар, 30%-ы аналықтар және 30%-ы жас төлдер. 1 қыркүйекке дейін бригадалар тек аталықтарды ғана атады, бұл биылғы төлдерге өсіп-жетілуге мүмкіндік беру үшін жасалып отырған шара. Кейін «кешенді» түрде алу жұмыстары басталады.
Нұрлан Рахымжановтың түсіндіруінше, барлық сойылған киік денелері ұйымдасқан түрде ет комбинаттарына тапсырылады. Мүйіздер кесіліп, таңбаланып, «Охотзоопром» мекемесінің бас кеңсесіне сақтауға жіберіледі. Рахымжановтың айтуынша, жақын арада Батыс Қазақстан облысының тұрғындары жаңа сойылған киік етін және одан дайындалған бұқтырманы сатып ала алады, ал бұл өнімдердің сатылуын жергілікті әкімдік қадағалайтын болады.
Шенеуніктер қабылданған шаралардың «ғылыми» және «заңды» негізі бар екенін ерекше атап өтуде. Шешім экология министрі Ерлан Нысанбаевтың БҚО ауыл шаруашылығы өкілдерімен кездесулерінің қорытындысы бойынша қабылданған. Бұл шешім зоология институтының қорытындысына, халықаралық тәжірибеге (Аустралия, Канада, Финляндия, ОАР) және ҚР Үкіметінің қаулысы мен халықаралық келісімдер аясында әзірленген.
Биологиялық негіздеме авторларының бірі, ғалым Константин Плахов та көпшілік алдында пікір білдіріп, егер киік саны 4 миллион басқа жетсе, популяцияның 20–25 пайызын алу экожүйеге қауіп төндірмейтінін айтты. Оның сөзінше, киік ет, жұмсақ тері, фармацевтикаға қажет мүйіз және ішкі ағзалар секілді өнімдермен тұтынушыны қамтамасыз ете алатын құнды әрі қалпына келетін ресурс.
Фото: Константин Плахов, фото ortcom.kz
Сандарға сенімсіздік
Алайда киік санын «реттеуге» бағытталған ауқымды науқан экоактивистер мен кейбір сарапшылар тарапынан қатты сынға ұшырады. Олар бұл шараның қажеттілігіне және оның артында тұрған себептерге күмән келтіреді. Мысалы, аңшылар мен аңшылық шаруашылық субъектілерінің республикалық қауымдастығы – «Кансонар» ұйымының сарапшылары киік популяциясының өсімі туралы ресми статистикаға мүлде сенбейді. Ал экоактивист Индира Үтеулинова өзінің «Facebook»-тегі жазбасында мәселені ащы мысқылмен, бірақ тікелей қояды:
– Қазақстан ғылымының «жарқыраған жұлдызы», барлық саланың білгірі Плахов мырзадан сұрағым келеді: 2019 жылы 334 400 болған киік саны алты жылда 5 миллионнан қалай асып кетті? Бірақ, шамасы, Ресей аумағына өтіп кеткен киіктер өз санын 1 миллионға азайтқан шығар, – деп кекесінмен жазады Индира Үтеулинова.
– Онда қыс пен көктемде, тасқын кезінде және бұған дейінгі ату науқандарында қырылған киіктер қайда қалды? Бұған дейін «Кансонар» қауымдастығының сарапшылары кеңестік кезеңдегі деректер негізінде есептік модель жасап, 2012–2022 жылдар аралығында Орал популяциясының шынайы өсімі ең көп дегенде 385–390 мың басты (жылына 34%) құрауы мүмкін екенін көрсеткен. Бұл – Экология министрлігі 2022 жылға ұсынған 801 мың бастан екі есе аз көрсеткіш. Канадалық маман Кент Джингфорс та 2014 жылы-ақ 37%-дық өсім қарқынына күмәнмен қарап, есептеулердің дәлдігіне сұрақ қойған. БҰҰ-ның Батыс Азия жөніндегі конвенциясы (КМВ) хатшылығына арналған Киікті қорғау альянсының шолу есебіне сәйкес, киік сияқты көшпелі жануарларды үлкен аумақтарда әуеден есепке алу әдістері өте күрделі және қателікке бейім.
Негізгі мақсат – мүйіз бе?
Сонымен бірге, кейбір белсенділер «реттеу» науқанының шынайы себебі бидайды қорғау емес деп ашық мәлімдеуде.
– Менің ойымша, киік санын «реттеу» деп аталатын бұл науқанның шын мәнінде жемқорлық сипатқа ие екені анық, – деді Ulysmedia.kz тілшісіне сұхбат берген экоактивист Айгүл Айтмағанбетова.
– Кез келген ақыл-есі дұрыс адам киік мүйізінің тыныштық бермей жүргенін түсінеді, – дейді Айгүл Айтмағанбетова.
Өз уәжін нақтылау үшін ол бұған дейін айтылған деректі мысалға келтіреді: Қытайда бір жұп мүйізге 2 мың доллар төленеді.
– 2 000-ды миллионға көбейтіңіз. Бұл 2 миллиард доллар! Мұның қаншалық қомақты сома екенін түсініп отырсыз ба? Әрине, бұл қаржы халықтың өмірін жақсартуға емес, белгілі бір адамдардың қалтасына кететіні түсінікті, – дейді ол.
Индира Үтеулинова бұл жөнінде келемеждей пікір білдіреді:
– 460 000 аталық × 4 000 доллар = 1,84 млрд АҚШ доллары! Ғылымның «ұлы өкілі» Плахов мемлекет қазынасын шамамен бір триллион теңгеге толтырып беруге кепілдік беріп отыр. Мемлекеттік бюджетке үлес қосу үшін экология министрлігі де, киікті атуға қолдау білдірген депутаттар да, ғалымдар да бар күшін салып жатыр. Біз сіздерге сенеміз және еңбектеріңіздің нәтижесін асыға күтеміз!
Ол тағы бір жазбасында да аталық киіктерге басымдық беріліп отырғанын атап өтеді:
– 460 мың бас тек аталық киік атылмақ, содан кейін аналық пен биылғы төлдер. Аталықтар – алтын мүйіздің иелері, яғни негізгі нысана. Киік саны бақылаудан шығып кетті, егістікті жеп жатыр, зиян келтіріп жатыр деген дабыраның бәрі мүйіз үшін ұйымдастырылған, – дейді Үтеулинова.
Бұл мәселе жақында ғана экология министрі Ерлан Нысанбаевты да алаңдатқан болатын:
– Мұнда бірнеше қауіп бар. Біздің даламыз ұлан-ғайыр, ал инспекторлар саны әр аңшыны бақылауға жетпейді. Мұндай тәжірибе кеңестік кезеңде де болған. Бір жылы аңшылық ашылған соң бүкіл дала мүйізі кесілген киіктердің өлексесіне толып кеткен. Сондықтан биыл тек аналық киіктерге ғана рұқсат беруді қарастырып жатырмыз, – деген еді министр.
Алайда кейін ол райынан қайтқанға ұқсайды.
ЖАСАНДЫ ЖАНЖАЛ МА
Сыншылардың айтуынша, фермерлермен арадағы жанжал қолдан жасалған немесе тым асыра сілтенген.
– Бұл жануарлар мамонттармен замандас екенін түсініңіздер! Олар жүздеген жыл бойы тіршілік етіп келеді, өз мекендерінде еркін көшіп жүр. Ал енді келіп, аяқ астынан адамға кедергі бола қалды. Қазақстан жер көлемі жағынан әлемде тоғызыншы орында. Тоғызыншы! Жеріміз кең, ал халық саны тым аз. Сонда киікке орын табылмай отыр ма? Бұл барып тұрған сандырақ! – дейді Айгүл Айтмағанбетова.
Экобелсендінің айтуынша, киіктер көшпелі, миграциялық жануарлар:
– Олар өз ареалында көшіп жүреді. Киік негізінен тұзды жерде жайылады, ал бұл топырақ ауыл шаруашылығына мүлде қажетсіз. Шенеуніктер бізге фермерлер туралы ертегі айтып қажет емес. Меніңше, фермерлердің көпшілігі киіктің бар екенін де білмейді. Олардың басында бұдан басқа да жетіп артылатын мәселелер бар.
Айтмағанбетованың айтуынша, киік қазақ даласының нағыз ұлттық байлығы. Билік өкілдері оларды қорғау үшін қолдан келгеннің бәрін жасауы тиіс еді.
– Киік санын реттеу – бұл нағыз қылмыс. Мұның не үшін жасалып жатқаны бәріне белгілі. Мен БҚО фермерлерімен сөйлестім, олардың ешқайсысы киік егінді таптап жатыр деген проблемадан хабарсыз. Бұл жануарлардың «кінәсі» олардың өте құнды әрі әдемі мүйізбен туғаны ғана! – деп ашық пікір білдіреді экоактивист.
Айтпақшы, кеңестік кезеңнің деректері мен ҚР ғылым және жоғары білім министрлігіне қарасты зоология институтының териология зертханасының меңгерушісі Алексей Грачев те 2022 жылы киіктің көшуі ауыл шаруашылығына айтарлықтай зиян келтірмейтінін және үй жануарларымен бәсеке жоқ екенін атап өткен.
Популяция мен беделге төнген қауіп
Соңғы оқиғалар аясында экоактивистер сайғақтың жаппай, әсіресе аталықтарының аулануы популяцияның генетикалық әртүрлілігі мен көбею әлеуетін әлсіретеді деп алаңдаулы.
– Келер жылы бірде-бір сайғақ қалмаған кезде не боларын көру қызық болғалы тұр. Сонда Экология министрлігі мен Зоология институтының «барлық ғылымның білгірлері» не айтады екен? Әлде олар үшін ертеңгі күн де, Қызыл кітапқа енген киік популяциясының болашағы да маңызды емес пе? Тағы да «күн санап емес, сағат санап көбейіп жатыр, төлдеп жатыр» деп жаза салар ма екен? – деп жазады Индира Үтеулинова өзінің Facebook парақшасында.
«Реттеу» атауына жамылған бұл науқанды дала антилопасын жабайы түрде қырып-жою деп санайтын қарсы тарап Қазақстанға да халықаралық бедел тұрғысынан қауіп төніп тұрғанын ескертеді. Себебі еліміз киікті қорғауға қатысты халықаралық конвенцияларға, оның ішінде өзара түсіністік жөніндегі меморандумға қол қойған.
Айтпақшы, 2022 жылдың басында Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі киіктің қаза тапқан дараларынан алынатын дериваттарды, яғни мүйіздерді жинауға рұқсат беру туралы бұйрық жобасын жариялаған. Алайда бұл құжат қоғамда үлкен резонанс туғызып, министрлік жобаны тез арада кері қайтарып алды. Себебі жұртшылық мұны табиғи жолмен немесе құрғақшылық сияқты себептерден өлген киікті заңды түрде пайдаға жарату емес, керісінше заңсыз мүйіз жинауды жасырын түрде заңдастыру деп түсінді.
РЕСУРС ПА, ӘЛДЕ ДАЛА СИМВОЛЫ МА
Белсенділер киік етін жаппай өңдеудің экономикалық негізіне де күмәнмен қарайды.
– Киік еті нарықтағы арзан балама деген шенеуніктердің сөзі – барып тұрған сандырақ, – дейді Айгүл Айтмағанбетова.
– Қазақстанда етке қатысты мәселе жоқ. Керісінше, менің ойымша, мал өсірумен айналысып, ет үшін ірі қара мал бағып отырған шаруалар үшін бұл ұнамайды. Бұл – оларға тікелей бәсекелестік. Мүмкін, олар өз өнімдерінің бағасын түсіруге мәжбүр болады. Басқасын айтпағанда, елімізде ет жеткілікті. Біз аштан қырылып жатқан жоқпыз. Киік етінің еш қажеті жоқ.
…Осы кезде Батыс Қазақстан далаларында «Охотзоопромның» арнайы бригадалары жұмысын жалғастырып жатқанымен, қоғам ішіндегі пікірталас шиеленісіп барады. Шенеуніктер шараның экологиялық және экономикалық қажеттілігін алға тартса, экоактивистер киікті атуды дереу тоқтатуды, популяцияны тәуелсіз халықаралық санағын жүргізуді, ықтимал жемқорлық схемаларын тергеуді және киікті толықтай «өндірістік игерудің» орнына, онымен бірге бейбіт өмір сүру стратегиясын жасауды талап етіп отыр.
Киік санын «реттеуді» жақтайтындар мен оны қорғаушылар арасындағы дау тек экология шеңберімен шектелмейді. Бұл билік қабылдаған шешімдердің ашықтығы, ресми статистиканың шынайылығы мен елдің табиғи ресурстарын пайдалану басымдықтары жөніндегі күрделі сұрақтарды қозғап отыр.
Бұған дейін Ulysmedia.kz порталына пікір білдірген табиғатты қорғау жөніндегі халықаралық сарапшы Штефан Михель «популяцияны реттеу» терминінен бас тартып, киік популяциясын тұрақты пайдаланудың өзге жолдарын қарастыруды ұсынған болатын.
460 мың киіктің атуы шынайы түрде «ресурсты үнемдеудің» басқарылатын жолы бола ма, әлде ауыр зардаптарға алып келетін қайғылы қателік пе – мұны уақыт көрсетеді. Бірақ бір нәрсе анық: бүгінде БҚО даласында атылған әрбір оқ тек сайғақтарды ғана емес, қоршаған ортаны қорғау саласындағы шенеуніктерге деген қоғам сенімін де жаралап жатыр.
