Соңғы күндері әлемдік саясат оқиғалары Бостандық ескерткішінің төңірегінде өрбуде: Нью-Йоркте БҰҰ-ның мерейтойлық Бас Ассамблеясы өтіп жатыр. Әлем елдерінің басшылары жоғары мінберден адамзатқа үлкен қауіп төндіріп тұрған факторларды – соғыстар мен қарулану жарысы ма, әлде климаттың өзгеруі ме – талқылап, ең бастысы, жаһандық апаттың алдын қалай алу керектігін сөз етуде. Алайда жаңа тарих тек пленарлық отырыстарда ғана емес, тар шеңберде өтетін екіжақты кездесулерде де жазылып жатыр. Мәселен, Қазақстан президентімен қысқа кездесу өткізгеннен кейін Украина басшысы Владимир Зеленский біздің елде Ресей президентімен жүздесуге дайын екенін мәлімдеді. Осыған байланысты қазақстандық саясаттанушылармен бірге Ulysmedia.kz Қазақстан көршілерін татуластыра ала ма деген сұрақты көтерді.
БҰҰ-ның болашағы туралы пікірталастар
Ассамблеяның негізгі оқиғаларының бірі – пікірталастар. Биыл оған 193 ел қатысып отыр, сөз сөйлеулер 23 қыркүйек күні таңертең басталды. Сол пікірталастарда алғашқылардың бірі болып бұрынғы кеңестік кеңістіктен Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев сөз алды. БҰҰ құрылымын іштен білетін саясаткер ретінде оның ұйымды реформалау жөнінде бірқатар ойлары бар. Оның басты пікірі: әлем соңғы 80 жылда қатты өзгерді, ал БҰҰ-ның құрылымы 1945 жылы бекітілген күйінде қалып отыр.
– Қазақстан жауапты орта державалардың дауысы Қауіпсіздік кеңесінде едәуір күшейтілуі тиіс деп есептейді. Шын мәнінде, орта державалар халықаралық қатынастарда маңызды әрі оң рөл ойнай бастады, тепе-теңдікті сақтап, сенімді нығайтуда. Олар БҰҰ ішінде ірі державалар арасындағы алшақтықты жоятын көпір бола алады, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Қазір БҰҰ Қауіпсіздік кеңесі 1945 жылғы Жарғыға сәйкес жұмыс істейді. Оның тұрақты мүшелері – Ұлыбритания, Қытай, Ресей, АҚШ және тағы бір мәрте Қытай көрсетілген. Бұл елдер Екінші дүниежүзілік соғыста жеңімпаз ретінде танылғандықтан, оларға вето құқығы берілген. Кеңестің тағы 10 мүшесі әр екі жылға сайланады, жыл сайын бес елден жаңарып отырады. Аймақтық квота сақталуы тиіс: Африкадан – 3, Азия мен Мұхиттан – 2, Латын Америкасы мен Кариб бассейнінен – 2, Батыс Еуропа және басқа мемлекеттерден – 2, Шығыс Еуропадан – 1 мемлекет. Кандидаттарды өңірлер ұсынады, бір ел екі мәрте қатарынан сайлана алмайды, жаңа мүшені бекіту үшін 2/3 дауыс қажет. Дәл осы құрылымды өзгерту қажеттігін Тоқаев айтты.
– Азия, Африка және Латын Америкасының ірі мемлекеттері Қауіпсіздік кеңесіне ротация негізінде қатысуы тиіс, – деді ол.
БҰҰ реформасы туралы пікір соңғы жылдары жиі айтыла бастады. Қазіргі Бас хатшы Антониу Гутерриш те бұл өзгерістерді қолдайды.
– Біз тиімдірек әрі үнемді болуымыз керек. Процедураларды жеңілдетіп, шешім қабылдауды орталықсыздандыру қажет. Ашықтық пен есеп беруді күшейту керек, – деді ол пікірталастарды ашу кезінде.
Дауысы естілмей жүргендерге мүмкіндік беру
Мәжіліс депутаты, саясаттанушы Ерлан Саировтың айтуынша, Тоқаев ұсынып отырған реформалар әу бастан қажет.
– БҰҰ Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлемдегі мүдделер тепе-теңдігін сақтау үшін құрылған. Бірақ содан бері көп нәрсе өзгерді: жаһандық экономикалық, геосаяси және әлеуметтік өзгерістер болды. Қытай мен Үндістан сияқты алпауыт елдердің ықпалы артты, сондай-ақ орта державалар саны көбейді. Орта державалар жаһандық мәселелерге қатысты өз көзқарасы мен ұстанымын айтады, бірақ олардың дауысы көп жағдайда ескерілмейді, – деді Саиров.
Бұл пікірді қоғам қайраткері, президент жанындағы әйелдер істері және отбасы жөніндегі ұлттық комиссия мүшесі Тоғжан Қожалы да қолдайды.
– Орта державалар бүгінде экономикалық және саяси қуатын көрсетіп отыр. Шынайы күш тек қарсыластықта емес, бірлікте екенін дәлелдеуде. Генассамблея қарсаңында өткен ШЫҰ саммиті соның айқын дәлелі. Бұл ұйымның негізгі мүшелері – орта державалар. Бұл БҰҰ-ға берілген белгі: егер ұйым олардың үнін естімесе, өз пікірін білдіру үшін басқа алаңдар табады, – деді ол.
Қазақстан – бейбітшілік алаңы
Саясаттанушылар БҰҰ саммиті қазіргі тарихтың тек залда емес, сонымен бірге кулуарлық кездесулерде де жасалып жатқанын көрсеткенін атап өтті. Ulysmedia бас редакторы Нью-Йоркте Қазақстан мен Украина президенттерінің кездесулерін бақылаған. Тоқаев пен Зеленский екіжақты күн тәртібін, ынтымақтастық бағыттарын, сондай-ақ Ресей мен Украина арасындағы соғысты талқылады. Көп ұзамай Зеленский Fox News арнасына берген сұхбатында Ресей президенті Владимир Путинмен Қазақстанда кездесуге дайын екенін айтты.
Ерлан Саировтың пікірінше, Қазақстан екі ел үшін де қолайлы келіссөз алаңы бола алады.
– Қазақстанда халықаралық саясаттағы түйінді мәселелер шешілген мысалдар бар. Мәселен, Сирия қақтығысы бойынша келіссөздер біздің елде өтті. Бүгінде Сирияда белгілі бір деңгейде тепе-теңдік орнады. Сондай-ақ Қазақстан – әлемдік дін лидерлерінің съезі өтетін диалог алаңы. Бұл да ең күрделі тақырыптарда бейбіт келіссөздер мүмкін екенін көрсетті. Біз Украина мен Ресейді де жақсы түсінеміз. Біздің елде 3 миллион этникалық орыс пен жарты миллион этникалық украин тұрады. Олар – Қазақстан азаматтары, екі елге де бейбітшілік тілейді, – деді ол.
Тоғжан Қожалы да Қазақстанның географиялық орналасуының ыңғайлылығын, сонымен қатар Ресей мен Украина басшылары үшін бейтарап әрі достық жағдайда қабылдау мүмкіндігін атап өтті. Оның айтуынша, мұндай келіссөздер өткізу алаңы ретінде Астананы тек Мәскеу, Киев немесе Қазақстан ғана емес, Батыс елдері де қарастырып отыр.
– Тоқаев Нью-Йоркте АҚШ, Франция және өзге елдердің басшыларымен кездесті. Әрине, олар да Ресей мен Украина арасындағы қақтығысты шешу жолдарын талқылады. Қазақстан бұл тұрғыда бейтарап ел ретінде қарастырылады. Біз Ресеймен тығыз әріптестік орнатсақ та, саясатта тек БҰҰ қағидаттарын ұстанамыз – жалған мемлекеттерді мойындамаймыз, халықаралық қатынастарда үстемдік етуге тырыспаймыз және оған жол бермейміз, – деді ол.
Қожалының айтуынша, кәсіби дипломат Қасым-Жомарт Тоқаев – Ресей мен Украина арасындағы қақтығысты шешуге шынымен көмектесе алатын санаулы саясаткерлердің бірі. Әрине, көптеген ауыр сұрақтар бар, бірақ Путин мен Зеленскийдің жеке кездесуінсіз бейбіт келіссөздер жақын арада басталуы екіталай. Ал көрші әрі кезінде бауырлас болған елдердің соғысы үш жылдан астам уақыттан бері жалғасып келеді.
