Күздің алғашқы күндерінде Ақмола облысының шағын ауылында тарихта қалуы мүмкін оқиға болды. Жанібек-Шалқар кесенесінің жанында XV ғасырда өмір сүрген ер адамның сүйегі қайта жерленді. Жергілікті жұртшылық бұл Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі, хан Жәнібек деп сенеді.
Алайда рәсім барынша қарапайым өтті. Аудандық деңгейдегі бірнеше шенеунік, имам, құран бағыштау және жаңа төмпешікке қойылған қарапайым ағаш тақтай. Ұлттық арналар жоқ, айқай-шулы сөздер жоқ, мемлекеттік деңгейде мән берілмеді.
Көп ұзамай халық арасында «Неге бәрі осыншама үнсіз өтті? Неге хандықтың негізін қалаушыға тек аудан деңгейінде ғана назар аударылды?» деген сұрақ туды. Мұндай пікірлердің айтылуы-ақ қоғамда түсіндіру мен лайықты бағалауға деген сұраныстың барын көрсетті. Парадокс мынада – халық аңызға айналған ханды ұлықтауға іштей дайын, ал ғылым мен билік сақ әрі күту позициясында тұр.
Археологтар «Жәнібектің ізіне» қалай жетті?
2020 жылы археологтар Жанібек-Шалқар кесенесін зерттеу кезінде алты жерлеу орнын тапты. Соның бірі ерекше назар аудартты: генетикалық сараптама сүйектің XV ғасырда өмір сүрген, Шыңғыс хан әулетіне жататын ер адамға тиесілі екенін көрсетті. Радиокөміртектік зерттеу де осы дәуірді растады.
Кесененің сәулеті, көл жағасындағы биік қыратқа орналасуы, сәнді өрнектері де оның аса маңызды тұлғаға тиесілі екенін аңғартты. Кейбір басылымдардың жазуынша, археолог Серғазы Сәкенов 2009 жылы-ақ «бұл Жәнібек хан кесенесі болуы ықтимал, бірақ бізге қосымша дәлелдер керек» деген пікір айтқан.
Фанфарсыз қайта жерлеу: халық неге наразы болды
2024 жылдың қыркүйегінің басында сүйектер қайта жерленді. Айқай-шулы сөздерсіз, ұлттық арналарсыз, ресми делегациясыз өтті. Имам дұға оқып, бірнеше аудан шенеунігі қатысты. Дәл осы қарапайымдылық халықтың наразылығын тудырды.
Әлеуметтік желілерде қазақстандықтар: «Неге бәрі сонша үнсіз өтті? Неге бұл ұлттық деңгейдегі оқиғаға айналмады?» деп жазды. Сол кезде мәдениет вице-министрі Айбек Сыдыков: «Министрлік қатысқан жоқ, бұл – аудандық деңгейдегі шара» деп түсіндірді.
Ғылым мен аңыз
Ғалымдар асығыс мәлімдемелерден тартынып отыр. Олар бір пікірге тоқтайды: генетикалық зерттеу шынында да шыңғыс тұқымын көрсетеді, радиокөміртек сараптамасы да XV ғасырда өмір сүргенін дәлелдейді. Топонимика да (Жанібек-Шалқар көлі, халықтық дәстүрлер) гипотезаны қолдайды. Бірақ нақты дәлел жоқ. Ешқандай жазба дерек те, есімі бар артефакт та табылмады.
Археолог Марал Хабдулина былай деді:
— Біз кесенені толық заманауи әдістермен зерттеп, салыстырмалы талдау жасауымыз керек. Сонда ғана нақты мәлімдеме жасауға болады.
Билік дәлел іздейді
Бұл оқиға кеңірек мәселенің айнасына айналды. Халыққа мақтаныш үшін символдар мен тарихи тұлғалар керек. Тәуелсіз Қазақстанда Абылай, Қасым, Жәнібек пен Керей есімдері ұлттық бірегейліктің бөлігіне айналып келеді. Ал ғылым нақты дәлелсіз асықпайды. Билік екеуінің арасында, толық дәлелденбегенді мойындаудан тартынып отыр.
Нәтижесінде парадокс қалыптасты: халық Жәнібекті «табылған» деп қабылдап үлгерді, ал ресми құрылымдар ештеңе болмағандай сыңай танытады. Бұл арада билік қызық «таңдамалылық» танытып отыр. Мәселен, тікелей археологиялық немесе генетикалық дәлелі жоқ Алаша хан мен Жошы хан кесенелері халық жадында әлдеқашан осы тұлғаларға тиесілі деп бекіді. Ғылыми дәлелдер болмағанымен, олар тарих пен мәдениет ескерткіштері ретінде танылды, ал 2022 жылы президенттің қатысуымен ашылған ауқымды мемориалдық кешеннің құрамына енді.
Қоғам мен билік арасындағы алшақтық
Тәуелсіз Қазақстан тарихында алғаш рет хандықтың негізін қалаушыға тиесілі болуы мүмкін сүйек қайта жерленді. Халық ғылымнан тарихын растауды, биліктен сол тарихты мойындауды күтті. Бірақ шындық күткеннен әлдеқайда ұстамды шықты.
Жәнібек пен Кенесары: екі символ, екі жұмбақ
Жәнібекке қатысты оқиға еріксіз Кенесары ханның сүйегіне байланысты тарихты еске салады. Оның есімі де ұлттық жадыда символға айналған, бірақ қайда жерленгені әлі күнге беймәлім. Басына қатысты дау, сүйегін іздеу – Ресеймен айтыс-тартыстан бастап, тарихи әділдікті орнатуды талап еткен қазақстандықтардың ұзақ жылғы символдық сұранысына айналды.
Осы себепті Ақмола облысындағы «үнсіз» қайта жерлеу ерекше оғаш көрінді: халық символ күтті, бірақ ишара ғана алды.
Тарих – аяқталмаған саясат
Кесене қайта жерленді. Аудан әкімінің жеке бастамасындай ғана әсер қалдырды. Айтпақшы, рәсімнің видеосы әлеуметтік желіден де жоғалып кетті. Бірақ назар аударылатын тұсы – археология емес, мемлекет пен идеологияның тарихпен қалай жұмыс істейтіні.
Қазақ хандығының 550 жылдығынан кейінгі кезеңде билік тарихи саясатты жандандыруға ынта танытпайтын сияқты. Неге бізге өткеннің өзі, хандардың есімі соншалықты маңызды? Неге олардың сүйектерін іздеп, мемлекеттігімізді дәлелдегіміз келеді? Өйткені бұл – келер ұрпаққа арқау болатын тірек.
Ресми риторикада хандық дәстүр – басты тақырып. Абылай, Қасым, Кенесары, Жәнібек, Керей – олардың есімі ресми сөздерде, оқулықтарда, мектеп мерекелерінде жиі айтылады. Бірақ нақты қадамдарға келгенде қайта жерлеу, мемориал, пантеон тұрғысында билік шегініп, қоғамды жауапсыз қалдырады.
Біз ұлттық бірегейлікті хандық дәстүрге сүйеніп құрып отырмыз, бірақ әлі күнге дейін ең қарапайым сұраққа жауап бере алмаймыз: «Біздің негізін қалаушыларымыз қайда жерленген?» Парадокс осы.
Қазақстанда тарих «саясаттандырылмайды» деген түсінік шын мәнінде билікке ыңғайлы деңгейде ғана сақталады. Символдық тұрғыда мән берілгенімен, нақты іске келгенде артта қалып отыр.
Салыстырмалы түрде: көрші Өзбекстан Әмір Темірді ұлттық брендке айналдырды. Самарқандтағы Гур-Эмир кесенесі – тек зиярат орны ғана емес, мемлекеттің ресми бет-бейнесі. Ол жерде тарих институттандырылған: музейлер, зерттеулер, мемлекеттік бағдарламалар, туристік бағыттар бар. Өзбек билігі тарихты «бейтарап» етпей, керісінше, саналы түрде ұлттық күшке айналдырды.
Осы тұста “шынайы ұлттық идеология өткенге қатысты айқын жауаптарсыз өмір сүре ала ма?” деген басты сұрақ туындайды.
Авторы: Айнұр Сағадат
