Өткен апта соңында Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Өзбекстанға мемлекеттік сапармен барды. Бұл сапардың көпшілікке беймәлім қандай сыры бар, екі ел арасындағы қарым-қатынас қандай деңгейде және Орта Азиядағы көшбасшылық үшін қандай мүмкіндіктер туып отыр, бұл турасында Ulysmedia.kz зерттеп көрді.
Екі хан
14-15 қарашада Тоқаевтың Өзбекстанға барған сапары ежелгі екі ханның жайылым бөлісу үшін бір қонысқа жиналғанын еске салды: сырт көзге – бауырластық, ішкі жағында – күш пен ықпалды мөлшерлеу. Шавкат Мирзиёевтің шақыруымен барған Тоқаев қол алысып қана қойған жоқ, екі ел қатынасында жаңа кезең бастауға негіз болатын бірқатар келісімді бекітті. Бұл келісімдер ынтымақтастық пен үнсіз бәсекелестікті қатар ұстап тұрған екі ел арасын тағы да жақындатады.
Экономиканы ұстап тұратын «зәкір»
Сапар аясында қол қойылған келісімдер екі елдің экономикасын бір желіге байлайтын жіп сияқты. Негізгі құжаттардың қатарында келіссөздер қорытындысы бойынша қабылданған бірлескен мәлімдеме бар. Онда тараптар стратегиялық әріптестікті тереңдетуге ниетті екенін растаған.
Сондай-ақ аймақ басшыларының кеңесін құру туралы шешім қабылданды. Ол жергілікті жобаларды үйлестіруі керек. Бұған қоса экспортты ынталандыру мақсатында UzKazTrade атты бірлескен сауда компаниясы құрылмақ.
Өнеркәсіп те назардан тыс қалған жоқ:
Бұл шаралар 2030 жылға дейін өзара сауда айналымын 10 млрд долларға жеткізу жөніндегі бағдарламаға сай келеді. Яғни бұрынғы жалпы уәделер енді Транскаспий дәлізі мен Солтүстік - Оңтүстік бағытындағы нақты жүк жолдарына айнала бастады. Бұл көрсеткіш – екі ел экономикасын өзара тәуелді ететін «зәкір».
Сапар дипломатиялық рәсімнен гөрі, екі ел экономикасына да пайдасын тигізетін кездесуге көбірек ұқсайды.
Екі қыран – бір аңшылық алқапта
Былай қарасаң, екі елдің де көздегені бір нәрсе. Екеуі де аймақтағы ықпалын арттырып, көшбасшы елге айналғысы келеді. Сондықтан сырт көзге тату көрінгенімен, іштерінде бәсекелестік жоқ емес. Қазақстан мен Өзбекстан ең тиімді мүмкіндіктер үшін таласып келеді.
Экономика тұрғысынан Қазақстан бір қадам алда тұр. 2025 жылы оның ішкі өнімі 288 млрд доллар деп бағаланса, Өзбекстанда – шамамен 115 млрд доллар. Қазақстан мұнай-газ саласында жетекші әрі жасыл энергетика мен көлік-логистика бағыттарын дамытып отыр. Ақтау мен Құрық порттары – соның дәлелі.
Қазақстан – тамыры жаһандық нарықтарға терең кеткен үлкен емен сияқты: сыртқы қарызы көп болғанымен, қаржы жүйесі орнықты.
Ал Өзбекстан демографиясы мен реформалар қарқыны бойынша алға шығып келеді:
Егер Қазақстан ресурстарға сүйенген берік бекініс болса, Өзбекстан икемді саудагер іспетті.
Даму моделі
Ulysmedia.kz пікір сұраған шведтік «Орталық Азия қоғамы» ұйымының төрағасы, өзбек саясаткері Пулат Ахунов екі ел қатынасына оң баға береді.
– Тоқаевтың Өзбекстанға сапары екі ел байланысының бұрын-соңды болмаған деңгейге шыққанын көрсетті. Индустриялық кооперациядан бастап энергетикалық жобалар мен сауда байланыстарын кеңейтуге дейінгі келісімдер ұзақ мерзімді, бір-бірін толықтыратын даму моделіне бағытталған. Қазақстан әлі де логистика, экспорттық инфрақұрылым бойынша алда, – дейді Ахунов.
Екіжақты дуополия ма?
Ахуновтың сөзінше, соңғы жылдары Өзбекстан қарқынды индустриялану мен реформалар арқылы айтарлықтай өсіп келеді. Бірлескен кәсіпорындардың артуы және 10 млрд долларлық сауда жоспары бұл елдің Қазақстанға барған сайын тең әріптеске айналып жатқанын көрсетеді.
– Қазақстан әзірге аймақтағы көшбасшылығын сақтап тұр. Бірақ Өзбекстанның өсу динамикасы Орталық Азияны алдағы жылдары «Астана – Ташкент» дуополиясы ретінде қабылдауға әкелуі мүмкін. Бұл – бәсеке емес, өзара күшейту, – дейді сарапшы.
Желкенге жел беру
Осы тұста сарапшылар арасында Өзбекстанның жылдам өсуіне қарамастан, Қазақстан аймақтық басымдығын сақтай ала ма деген сұрақ туындайды. Қазірге дейін «иә» деп жауап беруге болады. Бірақ бұл басымдық көп мал жинаған, бірақ көрші қораны да толтырып жатқан бақташыға ұқсайды.
Қазақстан:
Бірақ Өзбекстанның реформалары мен демографиясы оны өкшелеп қуып келеді. Егер оның өсімі жылына 5-6% деңгейінде сақталса, мәдени-гуманитарлық ықпал тұрғысынан басымдық алуы мүмкін.
Бәсеке күйрететін емес, дамуға жетелейтін жол іспетті. Қазақстан өз басымдығын сақтау үшін интеграцияны тереңдетуге мүдделі болады. Әйтпесе Өзбекстан аймақтың жаңа магнитіне айналуы мүмкін.
Қате салыстырулар
Қазақстандық саясаттанушы, Орталық Азия бойынша сарапшы Расул Қоспанов та пікір білдірді.
– Макроэкономикалық көрсеткіштерге қарасақ, Қазақстан – өңірдегі жетекші экономика. Өзбекстанның реформалары Қазақстанның 90-жылдары өткен кезеңіне ұқсайды. Сондықтан екі экономиканы салыстыру дұрыс емес, олар әртүрлі деңгейде, – дейді Қоспанов.
Сарапшы «Қазақстан көшбасшылығын жоғалтады» деген пікірді негізсіз деп санайды.
Артық мақтау да, менсінбеу де жараспайды
Қоспанов екінші бір мәселені де атап өтті: Қазақстанды шамадан тыс мақтау да дұрыс емес.
– Иә, Қазақстан экономикасы Орталық Азиядағы ең ірі. Ішкі өнім жан басына шаққанда Өзбекстаннан бірнеше есе жоғары. Бірақ мұны әр жерде қайталай беру, әсіресе аймақтағы әріптестермен сөйлескенде тәкаппарлық болып көрінуі мүмкін. Біз – бір-бірін толықтыратын экономикалармыз. Өзбекстанның күшеюі Қазақстанға да тиімді, – дейді сарапшы.
Тең жағдайдағы бәсекелестік
Екі ел қарым-қатынасының келешегі – жасырын бәсекелестікке қарамастан, оң бағытта. Бұл – екі серіктестің бірін-бірі жарақаттамай билейтін ритуалдық биіне ұқсайды.
Мысалы:
Бәсеке сақталады, бірақ ол аймақтың тұтас пайдасына қызмет етеді. Өзбекстан президентінің қызы, президент әкімшілігінің басшысы Саида Мирзиёева: «Бүгінгі Өзбекстан мен Қазақстан достығы бүкіл әлемге үлгі», – деп атап өтті.
Көшбасшылық таразысы
Салыстыруды жалғастырсақ, Қазақстан әлі де өңірдегі ең ірі экономика болып қала береді. Жан басына шаққандағы ішкі өнім Өзбекстаннан бес есе жоғары. Төмен мемлекеттік қарыз, Ұлттық қордағы актив, дамыған қаржы нарығы – үлкен артықшылық.
Қазақстан – Еуразияның дайын «транзит көпірі». Логистика, финтех, IT экспорты және ашықтық көрсеткіштері бойынша да алда келеді.
Көрші де қалыспайды
Өзбекстанның халқы көп әрі қарқынды өсіп келеді (38 млн-нан астам). Бұл – кең ішкі нарық пен орасан еңбек ресурсы, яғни нағыз «адам капиталы». Ол тіпті басты экспорттық ресурсқа айналып отыр. Өзбекстан экономикасы өсім қарқыны жағынан да өңірде алда: 2025 жылға болжам бойынша ішкі өнім өсімі шамамен 6,2%, ал Қазақстанда 4,8% шамасында. Ұзақ мерзімде бұл айырманы азайтуға мүмкіндік беруі мүмкін.
Кейбір рейтингтерде, мәселен, Ғаламдық инновациялық индекс (GII) кестесінде Өзбекстан Қазақстаннан сәл алда тұр. Бұл – инновациялар мен технологиялық күн тәртібіндегі белсенді өзгерістердің белгісі. Бұған қоса, Өзбекстан туризмнен түсетін табыс бойынша да Қазақстанды басып озады. Ол өзінің бай тарихи мұрасын әлем саяхатшылары үшін тартымды орталыққа айналдыра білген.
Кезек ауысу ма, әлде тандем бе?
Қазақстанның Орталық Азиядағы жетекші орнын сақтауы – көлем мен жылдамдық арасындағы дилемма. Астана әзірге мұнайға негізделген экономикасының ауқымы мен салыстырмалы түрде дамыған инфрақұрылымы есебінен аймақтағы көшбасшы болып тұр. Ал Ташкент демографиялық әлеуеті мен жоғары өсім қарқынына сүйене отырып, «көтеріліп келе жатқан толқын» рөлінде.
Орталық Азия бойынша сарапшы Антон Морозов былай дейді:
- Қазақстан – шикізатқа тәуелділігі жоғары мұнай-газ экономикасы. Егер реформаларды толық жүзеге асырса, Өзбекстан демографиясы мен әртараптандыру есебінен оны тезірек қуып жетуі мүмкін.
Өңірдегі бейресми бәсекені қазақ даласындағы екі аттың жарысы деуге болады. Бірақ бұл жарыс бірін толық ығыстыруға емес, тактикалық тандемге ұласуы мүмкін.
Күрделі сұрақтар
Ulysmedia.kz-ке пікір білдірген өзбек саясаттанушысы, Саяси зерттеулер орталығының (Мамад) жетекші сарапшысы Хайрулла Умаров жағдайға басқа қырынан қарайды.
- Президент Қ. Тоқаевтың Өзбекстанға сапары халықаралық қатынастарда динамикалық өзгерістер жүріп жатқан кезеңге дөп келді. Орталық Азияға деген қызығушылық әлемдік державалар арасындағы қарым-қатынаста стратегиялық мәнге ие бола бастады. Алайда ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету тәсілдері өңірлік ынтымақтастық мәселелерінен басым түсіп келді. Соның салдарынан Орталық Азия мемлекеттерінің бағыты әрқилы болды. Соған қарамастан, тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінде өңірлік интеграцияға алғышарттар жасалды. «Түркістан – ортақ үйіміз» бастамасы мәдени-гуманитарлық байланыстарға серпін берді. Өкінішке қарай, бұл бастама бір кезде көлеңкеде қалды. Себебі кейбір жетекші елдер «Орталық Азияда кім көшбасшы болуы керек? Өңірмен кім арқылы жұмыс істеу тиімді?» деген сұрақтар төңірегінде жауап іздеумен әлектеніп кетті, - дейді саясаттанушы.
Аймақтың маңызы
Х. Умаровтың ойынша, бүгінде Орталық Азия халықтарының түсінігі өзгеріп, өңірдегі көшбасшылық үшін бәсекеден гөрі нәтижелі ынтымақтастыққа негіз қаланып келеді.
- Орталық Азия + бес держава» форматтарының әртүрлі нұсқалары өңірдің әлемнің алдыңғы қатарлы елдері үшін қаншалықты маңызды әрі өзекті екенін тағы да көрсетті. Осы контексте Қазақстан мен Өзбекстан сияқты өңірдегі әлеуеті жоғары елдер арасында ортақ стратегия мен өзара түсіністік қажет. Олардың экономикалық, саяси, гуманитарлық мүмкіндіктері басқа мемлекеттерден жоғары, – деп түйіндейді сарапшы.
Екі қазан
Дегенмен екі елдің де жағдайы мінсіз деуге келмейді. Қатар қайнаған екі қазанның бірінде палау, бірінде ет пісіп жатқанмен, қауіп-қатері де бөлек.
Қазақстан үшін негізгі тәуекел – «шикізат қарғысы», экономиканы жеткілікті әртараптандырмау және инфляцияның жоғары болуы. Өзбекстан үшін басты қауіп – сыртқы қарыздың айтарлықтай көлеміне байланысты қаржы тұрақтылығының әлсіреуі және инфляцияның сол сияқты жоғары болуы.
Осыдан келіп, екі елдің бір алаңда бәсекелесуден гөрі, әрқайсысының өз бағытына мамандануы қисынды деген қорытынды жасауға болады:
Саясаттанушы Евгений Сатановский бұған дейін:
- Орталық Азияда қазір екі негізгі ойыншы бар, олар - Қазақстан мен Өзбекстан. Оларға міндетті түрде өзара келісу керек. Өйткені өзара қақтығыс пен бәсеке үшінші тарапқа тиімді, бірақ оларға емес, – деген еді.
Демек, өңірдің болашағы – бір елдің дара үстемдігі емес, екі тірекке негізделген жүйе. Қазақстан мен Өзбекстан екі қозғалтқыш сияқты өңірлік «локомотивті» бірге тартатын құрылымға айналуы мүмкін. Тоқаевтың мемлекеттік сапары екі ел басшылығы осы стратегиялық таңдауды түсініп, бәсекені күйрететін емес, дамытатын арнаға бұруға тырысып отырғанын көрсетті.
Басқа қырлар
Ulysmedia.kz-ке пікір білдірген, АҚШ-та тұратын өзбек саясаткері, оппозициялық «Бирдамлик» халық-демократиялық партиясының жетекшісі Баходир Хон Түркістан (Баходир Чориев) сапардың өзге тұстарына назар аударады.
- Тоқаевтың Өзбекстанға сапары кезінде шекарааралық су ресурстарын пайдалану, радиожиіліктерді үйлестіру, бірлескен әскери жаттығулар өткізу, инвестициялық платформа құру, сондай-ақ тау-кен, денсаулық сақтау және туризм салаларындағы әріптестік жөнінде маңызды келісімдерге қол қойылды. Бұл – екіжақты қатынастың жаңа деңгейге көтерілгенін көрсетеді.
Менің ойымша, Қазақстан әзірге Өзбекстаннан адам құқықтары, сөз және баспасөз еркіндігі, сондай-ақ мемлекеттік идеологияның тұрақтылығы бойынша алда тұр. Қазақстанда институттар қалыптасқан, сыртқы саясат сабақтастығы сақталған, қауіпсіздік тетіктері тиімді жұмыс істейді, – дейді саясаткер.
Күшейтуге қарай беталыс
Сонымен бірге ол соңғы жылдары Өзбекстан экономикалық даму мен әртараптандыруда айтарлықтай алға шыққанын атап өтеді. Нарықтық реформалар жеделдеп, инвестиция ағыны артты. Бұдан бөлек, АҚШ президенті Дональд Трамптың Шавкат Мирзиёевке ерекше назар аударуы алдағы жылдары америкалық инвестицияның күрт өсу ықтималдығын көрсетеді. Бұл үрдістер Өзбекстанның экономикасын одан әрі күшейтуі мүмкін.
- Қазақстан әзірге ресурстары, институттары және халықаралық интеграция тәжірибесі арқасында Орталық Азиядағы жетекші ел мәртебесін сақтап отыр. Алайда Өзбекстанның жылдам дамуы алдағы уақытта айырманы айтарлықтай қысқартып, өңірлік көшбасшылықты неғұрлым теңгерімді етуі мүмкін, – деп есептейді Баходир Хон Түркістан.
Күмәнді сейілту
Ulysmedia.kz-ке берген кең көлемді сұхбатында Лондонда орналасқан Central Asia Due Diligence орталығының директоры, өзбек саясаттанушысы Алишер Ильхамов жағдайды кеңірек контексте талдады.
- Тоқаевтың Ташкентке сапарының бірден Мәскеуге барған сапарынан кейін өтуінде белгілі бір қисын бар. Егер Мәскеуге барудың негізгі мақсаты – «С5+1» саммитіне қатысқаннан кейін Ресеймен қатынасқа теріс әсер етуі мүмкін факторларды жұмсарту болса, Ташкентке сапары – оның Ресеймен «жан-жақты» одақты кеңейтуге Өзбекстанды тартуға күш салмайтынын көрсетуге тиіс еді, – дейді сарапшы.
Оның айтуынша, бұл сапар және Тоқаевтың Орталық Азия мен Әзербайжан елдері басшыларының Консультативтік кездесуіне қатысуы Қазақстан президентінің өңірлік интеграцияға адалдығы туралы күмәндерді сейілтуге бағытталған, әрі мұның бәрі Ресейдің үстем араласуынсыз жүзеге асқаны маңызды.
Ұстанымдарды үйлестіру
Алишер Ильхамовтың пікірінше, Консультативтік кездесудің алдында Тоқаевтың Ташкентке мемлекеттік сапармен баруы екі ел көшбасшыларының алдын ала ұстанымдарын үйлестіру қажеттігін көрсетеді.
- Қазақстан мен Өзбекстан өңірде жетекші орын алатындықтан, олардың келісімі – өңірлік интеграцияның табысы үшін шешуші фактор. Солай болды да. Кездесу маңызды шешімдер қабылдаумен аяқталды. Олар өңірлік интеграцияны институционалдандыруға қарай қадам жасап, бұл процеске Әзербайжанды да Орталық Азия елдерімен тең деңгейде қосты. Интеграциясыз бұл елдердің егемендігін қорғап, жаһандық деңгейде өз даусын естіртуі қиын болар еді, – дейді Ильхамов.
Бұрынғы талпыныстардың сәтсіздігі
Сарапшының еске салуынша, Назарбаев пен Каримов кезеңінде де ұқсас бастамалар көтеріліп, бірақ сәтсіз аяқталған.
Бұған екі негізгі себеп әсер еткен:
- Жаңа интеграциялық талпыныстар жолында осы проблемалардан сабақ алып, оларды қайталамауға үміттенеміз, – дейді А. Ильхамов.
Достық – достық…
Материалдағы талдау тұрғысынан қарасақ та, Қасым-Жомарт Тоқаевтың өзі айқын мәлімдеме жасады:
- Әртүрлі «сарапшылардың» әрқилы жорамалдарына қарамастан, Қазақстан мен Өзбекстан – бір-біріне қарсы тұрған бәсекелес емес, керісінше стратегиялық әріптестер, сенімді одақтастар. Олар прогресс пен дамуға бірге қадам басып келеді. Біздің халықтар – шын мәнінде туған бауыр, бір-біріне ерекше құрметпен қарайтын жақын достар, – деді ол.
Сонымен қатар бауыр әрі дос Шавкат Мирзиёев Қасым-Жомарт Тоқаевты «Олий Даражали Дустлик» («Жоғары дәрежелі достық») орденімен марапаттап: «Біз жақын дос және көрші ретінде Қазақстанның жетістіктеріне шын жүректен қуанамыз», – деді.
Бірақ қазақтың «дос басқа, заң басқа» дейтін сөзі бар. Біздің жағдайда ол әр мемлекеттің өз алдына егемен дамуы, өз басымдықтары мен мақсаттарының болуы дегенді білдіреді.
Соған қарамастан, Тоқаевтың Өзбекстанға мемлекеттік сапары – жай ғана протоколдық шара емес, Орталық Азиядағы екі жетекші елдің «параллель жолдар» кезеңінен «синергия мен жасырын бәсеке» дәуіріне өтуінің белгісі іспетті.
Өзбекстан экономикасының жедел өсімі аясында бұл кездесу әр жүріс есептелетін, әр қадам әрі позицияны нығайтуға, әрі серіктесті шамадан тыс күшейтіп жібермеуге бағытталған тартысты шахмат партиясын елестетеді.
