"Ауруы" асқынған сала: Тәуелсіз Қазақстанның энергетикасын кімдер басқарды

Есеп айырысу…

Қазақстандықтар жаңа бағамен есептелген түбіртектерді келесі айда ғана алады, сондықтан әлеуметтік желілерде әзірге шу жоқ. Есесіне, энергетика саласындағы сарапшылардың бұрын-соңды болмаған белсенділігін аңғаруға болады, олар жыл басынан бері коммуналдық қызметтер бағасының өсуін қолдап, оның қажеттілігін дәлелдеп бағуда.

Олардың уәжі мынадай: елдің энергокешені әбден тозған, егер қазір халықтан триллиондаған теңге жинап, оларды ЖЭО мен желілерді жаңартуға салмаса, онда ел энергетикасы күйрейді.

Бұл ретте мамандар қандай да бір себептермен мемлекеттік бюджеттен бұрын бүкіл ел бойынша монополистерге энергокешенді жаңғырту үшін бөлінген триллиондаған теңгелік инвестициялық бағдарламалар туралы жақ ашпайды.

Осы орайда мынадай сұрақ туындайды: ЖЭО мен желілердің иелері, сондай-ақ Тәуелсіздіктің 32 жылында саланы бақылайтын шенеуніктер не істеді – олар үндемейді.

Бірақ біз танымал диктатордың: "әр мәселенің тегі, аты және әкесінің аты бар" деген сөзін басшылыққа ала отырып, тәуелсіздік жылдарында Қазақстанның энергетика саласын басқарғандардың барлығын жіпке тізіп, әрқайсының елдің энергетикалық кешенінің қазіргі жағдайына қосқан үлесін атап өтуді жөн көрдік.

Тарихқа саяхат

Біз білетін Энергетика министрлігі 2014 жылы ғана пайда болды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында кеңестік Энергетика министрлігі таратылып, оның орнына алдымен Қазақ КСР энергетика және электрлендіру министрлігі (1990-1992 жж.), содан кейін энергетика және отын ресурстары министрлігі (1992-1994 жж.) құрылды.

Бірінші ведомствоны қазақстандық энергетика аңызы Болат Нұржанов басқарды. Болат Газизұлының басшылығы кезінде Қазақстан облыстарының шалғай аудандары жаппай электрлендірілді, электр станциялары мен жылу желілері кеңейтілді және салынды, Батыс Қазақстанның мұнай-газ провинциялары, оның ішінде Теңіз кен орны игерілді. Сондай-ақ Болат Нұржанов Екібастұздағы ГРЭС-1 және ГРЭС-2-де энергия блоктарын салуға, монтаждауға және игеруге қатысты, сондықтан қазіргі уақытта оның есімі Екібастұз ГРЭС-1-ге берілді.

Содан кейін Энергетика және отын ресурстары министрлігінің басшысы Қадыр Байкенов болды. Ол "Шевронмен" Теңізді әзірлеу үшін бірлескен кәсіпорын құру туралы келіссөздерге, ал "Теңізшевройл" құрылғаннан кейін Каспий құбыр консорциумын құру жөніндегі жұмысқа тікелей қатысты. Қадыр Байкеновтың арқасында бүгінде КҚК мұнай құбыры арқылы барлық қазақстандық мұнайдың 80%-дан астамы экспортталады.

1994 жылы маусымда ведомство қайта құрылымдалып, энергетика және көмір өнеркәсібі министрлігі деп аталды. Оны Владимир Кармаков басқарды. Алайда министрлік 1994 жылдың қазан айына дейін ғана жұмыс істеді. Содан кейін ол таратылып, функциялары басқа мемлекеттік органдар арасында қайта бөлінді.

Министр-рационализатор

2014 жылы Энергетика министрлігі күлден шыққан Феникс құсы сияқты қайта жанданды. Сол кезде ел мемлекеттік органдардың қызметінде үйлестірудің болмауына байланысты энергетикалық дағдарысты бастан өткеріп жатқан. Бұл жағдай туралы қазақстандық электр энергетикасы қауымдастығының басшылығы елдің премьер-министріне, Кәрім Мәсімовке жеткізді.

 – Кез келген инвесторға немесе тұтынушыға Қазақстан энергетикасындағы қазандықтар мен бу құбырлары үшін Төтенше жағдайлар министрлігі, жылу желілері мен жылумен жабдықтау жүйесі үшін – Өңірлік даму министрлігі, күш жабдықтары мен техникалық реттеу үшін – энергетикалық қадағалау комитеті, қысқа дайындық және желілерді дамыту үшін – облыс әкімдіктері, жел энергетикасын дамыту үшін, шағын ГЭС жауапты екенін түсіндіру өте қиын, – деп жазды энергетиктер премьераға.

Үкімет олардың уәжіне құлақ асты және 2014 жылғы тамызда Тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаевтың Жарлығымен жаңадан құрылған Энергетика министрлігіне мұнай және газ, индустрия және жаңа технологиялар, қоршаған орта және су ресурстары министрліктерінің функциялары мен өкілеттіктері берілді. Ал оның басшылығына президент бұрын "Қазатомөнеркәсіптің" басшысы қызметін атқарған Владимир Школьникті тағайындады. Осы сәттен бастап Қазақстанда атом электр станциясын салу мәселесін талқылау басталды.

Энергетика министрі болған кезде де Владимир Школьник бензин бағасын еркін айналымға жібергенімен танымал болды. 2015 жылғы 4 қыркүйекке дейін мемлекет шекті бағаларды белгіледі: 2014 жылғы тамызда – литріне 128 теңге, 2014 жылғы желтоқсанда – литріне 115 теңге, содан кейін – литріне 109 теңге, 2015 жылғы ақпанда – литріне 99 теңге, мамырда –108 теңге болды.

Школьниктің бастамасы жанармай бағасын литріне 130 теңгеге дейін көтерді. Содан кейін Ұлттық экономика министрлігі жанармай құю бекеттеріне АИ-92/93 бензинінің баға құрылымы туралы ақпарат беруді бұйырды. Осыдан кейін ірі желілер жанармай бағасын литріне 125 теңгеге дейін түсірді.

Ал 2014 жылдың қыркүйегінде нарық пен тұтынушылар АИ-92 шекті бағасын литріне 128 теңгеге дейін көтеруге дағдыланған кезде энергетика министрі қазақстандықтарға дағдарысқа қарсы шара ретінде ұжымдық автокөлікпен жүруге көшуді ұсынды.

Алғыс та, сөгіс те алған министр

2016 жылғы 25 наурызда Ақорданың баспасөз қызметі Мемлекет басшысының Жарлығымен Владимир Школьник Қазақстан Республикасының Энергетика министрі қызметінен босатылғанын хабарлады. Бұл лауазым Қанат Бозымбаевқа бұйырды.

Бұл министрдің қызметі ведомство тарихындағы ең даулы болды. Білімі бойынша экономист Қанат Бозымбаев министр лауазымына тағайындалғанға дейін жеке секторда да, мемлекеттік қызметте де айтарлықтай тәжірибе жинақтап үлгерді. Алматы әкімінің көмекшісі және ҚР Экономика және сауда министрлігінде бөлім бастығы болды, содан кейін "ҚазТрансОйл"-ға кетті. 31 жасында Бозымбаев Энергетика, индустрия және сауда вице-министрі қызметін атқарды.

Бозымбаевтың тұсында қазақстандық мұнай өңдеу зауыттарының жаңғыртылуына байланысты бензин дағдарысы еңсерілді. Бұл президент Назарбаевтың энергетика министріне жариялаған сөгісінен кейін болды. 2018 жылы МӨЗ модернизациясы аяқталып, сөгістің күші жойылды. Ұлттық статистика бюросының деректері бойынша, 2019 жылдың қаңтар-қараша айларында ел сыртқы нарықтарға 2,6 млн долларға, ал 2020 жылдың осы кезеңінде 26,3 млн долларға бензин жеткізді.

Қанат Бозымбаевтың басшылығы кезінде іске қосылған тағы бір ауқымды жоба – Теңіз, Қарашығанақ және Қашаған кен орындарының кеңейтілуі. Қызылорда облысынан елордаға көгілдір отын тасымалдайтын "Сарыарқа" газ құбыры да сол тұста бір жылдан аз уақыт ішінде салынды.

Дей тұрғанмен, 2018 жылы Назарбаев Бозымбаевқа тариф белгілегені үшін сөгіс жариялады.

– Неліктен энергия өндіруші кәсіпорындар өздері қалағандай әрекет етеді, олардың үстінен бақылайтын ешкім жоқ сияқты. Неге олай? - деді президент Бозымбаевқа.

Энергетика министрінің электр станциялары үшін баға белгілеудің  жаңа тетігі – "инвестиция орнына тариф" туралы әңгімесі мемлекет басшысының үдесінен шыға қоймады.

– Неліктен бұлай болды, бұл бассыздықтың соңы бола ма, жоқ па, - деп ашуланды Назарбаев, ал Бозымбаев тарифтік әдіснаманы түбегейлі өзгертуге уәде берді.

Айтпақшы, дәл сол 2018 жылы Бозымбаевтың үш орынбасары Анатолий Шкарупа, Ғани Сәдібеков және Бақытжан Жақсалиев жемқорлық жасады деген айыппен қамауға алынды. Соңғы екеуі Қарасу көлін тазарту кезінде ақша жымқырды деп айыпталды, Шкарупаға қатысты айыптаулар Энергетика министрлігімен байланысты емес – тергеу мәліметтері бойынша, ол Саран қаласының әкімі болған кезде де жымқырумен айналысқан. Дегенмен, орынбасарлардың мұндай істері жетекшінің беделіне көлеңке түсірмей қоймады.

Пандемия және "майнингтің қара аққулары"

2019 жылғы 16 желтоқсанда ҚР энергетика министрі болып Нұрлан Ноғаев тағайындалды. Коронавирустық пандемия және әлемдегі экономикалық дағдарысқа байланысты оның жұмысы жеңіл бола қойған жоқ.

2020 жылдың басында Brent мұнайының бағасы ОПЕК+ картеліндегі шатасуға байланысты барреліне 20 доллардан төмендеді (оған 20-дан астам мұнай экспорттаушы елдер кірді). ОПЕК+ дағдарыс жылы өндіріс көлемінің қысқаруына байланысты мұнай бағасын 70+ долларға дейін көтере алды. ОПЕК+ жиынында Қазақстан атынан сөйлеген Нұрлан Ноғаев мұнай өндіру көлемін ұлғайтуға рұқсат алып қайтты.

Екінші жағынан, Ноғаев елге "қара аққулар" – майнерлерді кіргізді, олар елдің энергия ресурстарының едәуір бөлігін «жеп қойды», бұл 2022-2023 жылғы жылыту маусымында Екібастұзда және Қазақстанның басқа қалаларындағы энергетикалық дағдарысқа әкеліп соқты. Майнерлер елде электр энергиясының бағасын төмендетті. Нәтижесінде біздің еліміз биткоин өндіру бойынша әлемде үшінші орынға шықты, ал қазақстандықтар электр және жылумен қамтуда таршылық көре бастады.

Ноғаевтың тұсында көмірсутектерді барлау және өндіру құқығын беру бойынша онлайн-аукциондар өткізіле бастады. Олар мұнай учаскелерін уақытша пайдалануға кім және қандай бағамен алатынын бақылауға мүмкіндік берді.

Сондай-ақ, Энергетика министрі Ноғаев ҚР Үкіметі мен Қарашығанақ жобасының акционерлері арасында пайданы бөлу туралы бұрыннан келе жатқан дауды реттеу туралы келісімге қол қойды. Тараптар 2037 жылға дейін Қазақстан мұнайдың бағасы барреліне 40-50 доллар болғанда қосымша 600 млн доллар алады деген келісімге келді.

Дағдарыс менеджері

2021 жылғы 9 қыркүйектен 2022 жылғы 5 қаңтарға дейін энергетика министрінің креслосын Мағзұм Мырзағалиев иеленді. Ол – халықаралық экономика және мұнай-газ кен орындарын игеру жөніндегі маман, бұл тағайындауға дейін ол АҚШ пен Малайзияда тағылымдамадан өтіп, жеке компанияларда жұмыс істеді, ал 2013 жылдан бастап мемлекеттік секторда берік орнықты. Энергетика министрінің креслосына отырғанға дейін Мырзағалиев экология, геология және табиғи ресурстар министрі болды.

Энергетика министрі қызметінде Мағзұм Мырзағалиев екі маңызды мәселені шешіп, тиімді дағдарыс менеджері ретінде әрекет етті. Біріншісі мұнай өңдеу зауыттарын жөндеуге жабу, егін науқаны, сондай-ақ қазақстандық өнім мен шетелдік өнім арасындағы баға айырмасы салдарынан 2021 жылғы қыркүйекте Қазақстанда дизель отынының тапшылығының тууы, содан кейін – отын бағасының күрт өсуі.

Сол уақытта қазақстандық жүк көліктері ереуілді жиілетті. Наразылық ретінде ондаған жүк көлігі жүргізушілері жоспарланған рейстерден бас тартты. Егер Мырзағалиев бірінші дағдарысты Ресейден отын жеткізу арқылы жеңе алса, екіншісін шешу әлдеқайда күрделірек болды.

2022 жылдың қаңтарында Жаңаөзен тұрғындары сұйытылған газдың бағасын төмендетуді талап етіп ереуілге шықты. Наразылықтар басқа қалаларда жалғасын тауып, «қанды қаңтарға» ұласты.

Билік газдың құнын литріне 120-дан 90 теңгеге дейін төмендету туралы шешім қабылдағанымен, қайғылы оқиғалардың салдары тым ауыр болды.

Бізде шекті газ бар! Сізде ше?

2022 жылғы 11 қаңтарда қайғылы оқиғалардан кейін жаңартылған үкімет құрамында Энергетика министрі қызметіне Болат Ақшолақов келді.

Ол бірден күн тәртібінде бірінші кезектегі мәселе жанармай нарығында тәртіп орнату екенін айтты. Атап айтқанда, жаңа министр мұнай өңдеу зауыттарының жөндеу аралық кезеңін ұлғайту және олардың қызметін тоқтата тұру мерзімдерін қысқартуды ұсынды.

Ақшолақов литріне 50-75 теңге дәлізінде сұйытылған газдың шекті бағасын енгізді. Сондай-ақ, сауда-саттық ережелерін 2023 жылдың 1 қаңтарына дейін тоқтатты: Энергетика министрлігі сұйытылған газды электрондық сауда-саттықтан тыс сататын болды.

Сондай-ақ, энергетика министрі мұнай-газ химиясы саласын дамытатынын айтты. Ақшолақовтың болжамына сәйкес, осы саланың ірі жобалары Қазақстан экономикасына шамамен 10 млрд доллар тартуы тиіс.

Осы жылдың сәуір айында Болат Ақшолақов Қазақстандағы электр энергетикасы нарығын дамыту жобасын таныстырды.

 – 1 шілдеден бастап бірыңғай сатып алушы мен теңгерімдеуші нарық тетігі негізінде электр энергиясы нарығының жаңа моделіне көшу жоспарлануда, - деді ол.

- Қызылорда және Түркістан облыстарында жалпы қуаттылығы 1 200 МВт-тан асатын маневрлік қуаттардың құрылысы жүргізілуде. Сондай-ақ, Көкшетау мен Семейде жаңа ЖЭО салу бойынша жобалар пысықталуда. Екібастұз ГРЭС-2 № 3-4 блоктарын салу, сондай-ақ Алматы Энергокешенінің энергия көздерін жаңғырту бойынша жобаларды іске асыру жүргізілуде, - деп сендірді министр.

Сондай-ақ, ол мәжілісте елдің энергетика саласындағы тепе-теңдікті қалпына келтіруге арналған заң жобасы қаралып жатқанын жеткізді.

Сәтқалиевтің ащы шындығы

Алайда, бұл заң жобасын 4 сәуірде энергетика министрі қызметін атқарған Ақшолақовтың орнына тағайындалған жаңа министр – Алмасадам Сәтқалиев таныстырды.

Қазіргі энергетика министрі энергетика саласындағы заңнамалық өзгерістердің қажеттілігін "нарықтың өзгеруі" және "елдегі өте ескірген желілермен" байланыстырды. Сәтқалиев нақты деректерді алға тартты – еліміздің жекелеген өңірлерінде желілердің тозуы 60-тан 90%-ға дейін жеткен. Осы уақытқа дейін Қазақстанда жылу энергетикасы туралы салалық заң жазылмаған. Сондай-ақ, министр қазақстандықтарды қуанта қоймаған тағы бір өзгерісті жариялады –  тарифтер өңірге және желілердің тозуына байланысты біртіндеп 45% - ға дейін көтерілетін болады.

Журналистер министрден Қазақстанның мұнайлы ел бола тұра, ел халқының  отын үшін мұнай импорттаушы елдермен бірдей құн төлеу себебін сұрағанда Сәтқалиев:

– Елімізде мұнай өндіру қорлары таусылған кен орындарында жүргізіліп жатыр, ал жаңа кен орындарын игеру үшін көп қаржы құю қажет. Ішкі нарықты іс жүзінде қоры түгесілуге таяған кен орындары қамтамасыз етіп отыр. Қосымша ұңғымаларды бұрғылау үшін үлкен пайдалану және базалық шығындар, соның ішінде күрделі шығындар қажет. Және мұндай мұнайдың құны қымбат болады, - деп жауап берді.

Ал келесі күні жаңа министрдің алдынан тағы бір түйткіл шықты. 3 шілдеде МАЭК-тегі апатқа байланысты Атырау мұнай өңдеу зауыты жұмысы тоқтатылды. Осыған байланысты Маңғыстау және Атырау энергия тораптары оқшауланған жұмысқа көшті. Дәл осындай жағдай Атырау ЖЭО, Karabatan Utility Solutions бу-газ қондырғысы, Қаламқас және ТШО газ станцияларында болды.

Алмасадам Сәтқалиевтің сөзінше, энергетика министрлігі осы жылдың сәуірінде-ақ Маңғыстау атом комбинатындағы күрделі екенін білген.  

Халық үшін тарифтердің өсуі Қазақстанның энергетика саласындағы 30 жылдан астам уақыт ішінде жинақталған проблемаларды шешуге көмектеседі деп үміттенеміз. Көмектеспесе ше?...