Қазақстанның болашағы қандай: Америка азаматтығын алған қазақ ғалымының пікірі

СЕМЕЙ ПОЛИГОНЫ ТУРАЛЫ АЙТУДЫ ӨЗ ПАРЫЗЫМ ДЕП САНАДЫМ

Сіз өз кітабыңызды жазуға 15 жыл уақытыңызды жұмсадыңыз ба?

– Иә, зерттеуге және Қазақстан, АҚШ, Ресей архивтерінен материалдар іздеуге өте көп уақыт кетті. Бұл менің ғылым жолындағы негізгі міндетім болмаса да, мен осы тақырыпта мақсатты түрде іздендім, себебі бұл менің тарихи отаным Қазақстан үшін, қазақтар үшін өте маңызды тақырып. Мен Қазақстанда туып-өстім, елмен байланысым әлі де үзілген жоқ. Ядролық саясат саласында жұмыс істей бастаған кезде, Қазақстан тарихының халықаралық қауымдастық үшін маңызды екенін түсіндім. Бірақ ұзақ уақыт бойы бұл тарих әлемге беймәлім болып келді. Сондықтан Семей полигоны туралы айтуды өз парызым деп санадым. Бастапқыда, мен тек Кеңес Одағы ыдырағаннан кейінгі кезең туралы, Қазақстанның ядролық қарудан бас тартуы туралы жазуды жоспарлаған едім. Бірақ архив материалдарымен жұмыс істеп, ядролық сынақтардан зардап шеккен адамдармен кездескеннен кейін, біздің жеріміз бен халқымыздың кеңестік ядролық бағдарлама салдарынан қалай зардап шеккенін жазбай кете алмайтынымды түсіндім. Мені осы тақырыпқа алып келген - туған елім Қазақстан үшін, отандастарым үшін жасау керек деген ұлттық сезім болатын.

Мен бұл оқиғаны қазақ халқына әдейі жасалған геноцид деп қабылдаймын, ал сіз сол кезде билік ядролық сынақ аймағында кімдерге қауіп төнетіні жайлы ойланбаған деп отырсыз.

– Мен мұны арнайы қазақтарға қарсы жасалды деп айта алмаймын. Сіздің өкпе-ренішіңізді түсініп отырмын, бірақ ғалым болғандықтан, әр нәрсені дәлелдер мен құжаттарға сүйене отырып, жан-жақты қарастыруым керек. Сол уақыттағы құжаттарды оқып, саясаткерлердің сөздерін талдай отырып, кеңес үкіметі қазақтарды қасақана жоюды мақсат етті деп айта алмаймын. Бірақ олар кім зардап шегетіні туралы ойламады. Ол кезеңде Қазақстан халқына да, елдің мәдени және тарихи құндылықтарына да мүлдем бейжай қарағаны айқын көрінеді. Сол уақыттағы құжаттарды оқығанда, өзіңді жайсыз сезінесің, себебі талқылаулар өте технократиялық сипатта болды. Олар тек геологияны, географияны, құрылыс материалдарына қолжетімділікті талқылап, бұл аймақты «тұрғындары жоқ, бос аймақ» деп атады. Бұл – үлкен немқұрайлылықтың белгісі. Сынақтар басталып, адамдар ауыра бастағанда да, бұл ешкімді алаңдатпады. Ғылым адамы ретінде мен мұны геноцид деп емес, Қазақстан халқына жасалған абсолютті қылмыс деп атар едім.

НЕГЕ СЕМЕЙ

Қазақстанның немесе Өзбекстанның басқа бір қаласы емес, неге Семей таңдалды?

– Бірнеше аймақ қарастырылды, бірақ таңдау шұғыл Шығыс Қазақстанға түсті. Бұған бірнеше себеп бар: бұл аймақ далалы, жер бедері тегіс, көлік магистральдарынан қашық орналасқан, бірақ материалдар мен адамдарды тасуға тым қашық та емес. Бірақ мені таң қалдырғаны – Мәскеудің ядролық сынақтар үшін Кеңес одағының еуропалық бөлігін ешқашан қарастырмағаны. Бұл көп нәрсені аңғартады. Айта кету керек, ядролық сынақтар өткізу туралы шешім жайдан-жай пайда бола салған жоқ. Кеңес одағы АҚШ-ты қуып жетуге тырысты, себебі АҚШ-тың ядролық қаруы бар еді және олар Жапонияға екі атом бомбасын тастады.

Қорытындылай келе, Кеңес үкіметі үшін ядролық қару жасау мен оны сынау Қазақстанның жағдайы болашақта қалай болады, халқы не істейді деп ойлаудан әлдеқайда маңыздырақ болды.

Біз мұның зардабын әлі тартып келеміз – экология нашарлады, адамдар айықпас ауруға шалдықты. Бірақ мемлекет оларға болар-болмас қана жәрдемақы төлейді. Ол шамамен 20-25 мың теңге.

– Зардап шеккендерге көмек көрсету туралы заң 1992 жылы қабылданды. Сол уақыт үшін бұл саяси және әлеуметтік-экономикалық тұрғыда үлкен жетістік болды, өйткені алғаш рет зардап шеккендер туралы және оларға мемлекет көмек көрсететіндігі туралы сөз қозғалды. Бірақ бұл заң қазіргі өлшемдермен есептесек, ескірді.

Тоғжан, білесіз бе, бұл мәселені барлығы ұмытып кеткендей әсер қалдырады.

– Мен табиғатымнан оптимиспін, сізбен толық келісемін, бұл тақырып жеткілікті дәрежеде айтылмайды, оқу бағдарламаларында да өте аз қамтылған. Бірақ, меніңше, өзгерістер дұрыс бағытта жүріп жатыр – біз, ақыры, ашаршылық, ұжымдастыру, саяси репрессиялар, реабилитация туралы ашық айта бастадық. Ядролық мәселе де сондай маңызды тақырыптардың бірі. Бұл кезеңді түсінбейінше, Қазақстан одан әрі дами алмайды.

Қазір көптеген жас қазақстандықтар Қазақстанның Кеңес өкіметі тұсындағы тарихына қызығушылық танытуда. Оларды оқулықтарда Семей полигоны туралы тек бір бет қана жазылғаны қанағаттандырмайды. Менің сөзім саяси тұрғыда дұрыс па, бұрыс па, білмеймін, бірақ Қазақстан геосаяси тұрғыдан күрделі локацияда орналасқаны жасырын емес. Саяси тұрғыдан алғанда өткенді қозғау теріскейдегі көршімізді ренжітуі мүмкін. Бұл өте нәзік мәселе. Себебі кейбіреулер үшін Кеңес Одағы мен Ресей біртұтас ұғым ретінде қабылданады. 

Менің бір байқағаным, қазақтарда ауыр әрі қайғылы жайттарды көп қозғамау деген түсінік бар. Бұл, бәлкім, сол кездегі жараның бетін тырнамау және болашаққа қадам басу үшін қажет те шығар. Тіпті біз отбасында да тарихтың осындай трагедиялық парақтарын ақтармауға, оны сөз етпеуге тырысамыз. Бірақ біз өткенімізді толық түсініп, қателіктерімізді сезініп, жеңілген тұстарымызды мойындағанша алға қарай бір сүйем де жылжи алмаймыз.

Қазір ядролық полигон құрбандарының жан айқайын ешкім естіп жатқан жоқ.

– Біз өзіміз де белгілі бір қадамдар жасай аламыз. Сіздердің бұл мәселе туралы айтып жатқандарыңызға және осындай эмоцияларыңыз болғанына ішім жылып қалды. Бұл мені де толғандырады. Болған жағдай (ядролық сынақтар) тек Семейге ғана қатысты емес – Павлодар облысының кейбір аудандарын, Қарағанды маңын да қамтиды.

Қазақстандық деңгейде бұл біздің ортақ тарихымыз, ортақ трагедиямыз деген түсінік бар. Бірақ зардап шеккендерге келгенде, қарым-қатынасымыз олар бізден бөлек дегендей көрінеді.

Сіз семейліктерге қатысты «сонда сендер түнде жарқырайсыңдар ма?» деген мәнсіз-мағынасыз қалжыңдарды естідіңіз бе? Мұны бізге сырттан келіп ағылшын, не француз айтып жатқан жоқ, өзіміз өзіміздің трагедиямызға күліп отырмыз. Сонда ядролық полигон ұлттық трагедия дегеніміз қайда? Үкімет те, қарапайым адамдар да өзіміздің ортақ міндетімізді толық атқара алмай отырмыз.

ЯДРОЛЫҚ ФОБИЯ

Қазір біз АЭС салу туралы айта бастадық, халықта қорқыныш бар, ал журналистерді бұл идеяны дұрыс жеткізбей жатыр деп айыптайды. Бірақ бұл жерде үгіт-насихат емес, фобияны жеңуге көмектесетін түсіндіру жұмыстары болуы керек.

– Айта кету керек, бұл фобияның негізі бар, ол халықта жайдан-жай пайда болған жоқ. Қорқыныш Қазақстанның басынан өткен шынайы тарихынан туындап отыр. Халықтың қорқынышын «ойдан шығарылған» деп көзге ілмеу, ескермеу - өз тарихыңды құрметтемеу деп санаған жөн.

Ядролық технологияларды бөліп қарастыру керек, олардың қандай қауіптері бар, ядролық қауіпсіздік тұрғысынан қандай жаңартулардан өткенін түсіндіру қажет. Ядролық технологиялар мен реакторлар туралы айтқанда, көпшілік бірден Чернобыль немесе Фукусима оқиғаларын еске түсіреді. Бірақ қазіргі заманғы реакторлардың қауіпсіздік жүйелері мүлде басқа деңгейде екенін атап өту керек. Тіпті апат болған жағдайда, олар жүйелі түрде жабық күйде сақталатын етіп жасалған. Бұл қауіп жоқ деген сөз емес, бірақ ядролық технологиялар айтарлықтай дамыды. Барлық стандарттарды сақтап, бәрін дұрыс орындаса, қауіптерді барынша азайтуға болады.

Ядролық технологиялар электр энергиясын алу үшін көптеген елде қолданылады және Қазақстан да солардың бірі бола алады. Дегенмен Қазақстанға тән бірқатар ерекше сұрақтар бар. Мен халықтың бұл идеяны неге соншалықты теріс қабылдап жатқанын түсінемін. Тіпті референдумның өткізілу тәсілі халықтың наразылығын күшейтіп, сенімсіздікті арттырды. LRT-ны аяқтамау бір бөлек, ал АЭС сияқты нысандардың тәуекелдері мүлдем басқа деңгейде.

Енді қазақстандықтарды билік АЭС құрылысын кімге сеніп тапсыратыны алаңдатып отыр, жобаны ресейліктерге береді деген әңгіме қайта қозғалуда.

– Бұл өте маңызды мәселе. «РосАтомның» еншілес компаниялары қазірдің өзінде санкцияларға ұшыраған, бұл олардың белгілі бір компоненттерді алуын қиындатады. Сонымен қатар Қазақстан Украина секілді егемен мемлекетке тиесілі бейбіт атом жобасында ресейлік әскерлер мен «РосАтом» өкілдерінің жүргенін көріп отыр, мұны да қаперге алу керек. Осыдан кейін Қазақстан бұл жағдайда үнсіз отыра бермейді.

Ресей ядролық нарықтағы басты ойыншылардың бірі болғандықтан, сол позициясын сақтап келеді. Бірақ егер менен бұл туралы кеңес сұраса, мен бұл мәселені шешу үшін уақыттың мүлдем қолайсыз екенін айтар едім. Референдумның қалай өткізілгені және халық оның нәтижелеріне сенбегені жағдайды жақсартудың орнына, одан әрі нашарлатты.

Халыққа ядролық технологиялардың бейбіт мақсатта қалай пайдаланылатыны түсіндірілген жоқ, үкімет пен азаматтық белсенділер арасында сенім қалыптаспады. Жалпы, референдум алдындағы пікірталастар көңілге қаяу түсірді.

Соғыс пен санкцияларға қарамастан, бізде тағы да «РосАтомды» АЭС құрылысына негізгі үміткер ретінде қарастырып жатыр деген сөздер айтылуда.

– Қазақстан мен Ресейдің тарихи тығыз ынтымақтастығы бар. Бірақ дәл қазір «РосАтомды» АЭС құрылысына серіктес ретінде таңдау үшін қолайлы сәт емес. Ресей басқа егемен мемлекет – Украинамен қарулы қақтығысқа қатысып жатыр, Украинада ядролық нысан бар. Сондықтан біз дұрыстап ойлануымыз керек. Жеті рет өлшеп, бір рет кеспесек, мемлекетіміз орасан зиян шегуі мүмкін.

РЕСЕЙ ЖӘНЕ СЫН-ҚАТЕР

Америкалық сарапшылар Қазақстан экономикасын әртараптандыруға мүмкіндігі болғанын, бірақ біздің экономиканың басым бөлігі Ресей арқылы өтетінін айтып жатыр.

– Мен бұл сұраққа саясат пен халықаралық жағдай тұрғысынан жауап беремін. Қазақстан басшылығы тәуекелдерді, әртүрлі бағыттарды, соның ішінде экспортты дамыту маңызды екенін өте жақсы түсінеді. Әртараптандыру бойынша маңызды қадамдар жасалып жатыр. Сондықтан Қазақстан әлі де Ресейге тәуелділігі жоғары елдердің бірі болғанымен, бұл мәселе назардан тыс қалмағанын көріп отырмыз. Бірақ мұндай мәселе бірден шешілмейді – алдыңғы тәжірибе мен ынтымақтастықтың үлкен тарихы бар.

Менің ойымша, жаһандық ауқымда Қазақстан үкіметі өте байыпты және стратегиялық тұрғыда дұрыс саясат жүргізіп отыр. Қазақстанның ешқандай жауы жоқ, барлық елдермен ынтымақтаса алады деп ашық айтуы үлкен жетістік. Бұл елдің әртүрлі нарықтарға қолжетімділігін арттыру үшін берік негіз қалыптастырады және бұл – мақтануға тұрарлық нәрсе.

Адамдарды «бейбіт атом» сөзі қорқытады, әсіресе «РосАтом» АЭС салады дегенде. Байқоңырды мысалға алсақ, ол жерді Ресей жалға алды – онда айналымда рубль жүреді, ресейлік заң қолданылады, ал біз, қарапайым азаматтар, ол жерге тіпті бара алмаймыз. Үлкен ауылы да осындай халге түспейтініне қандай кепіл бар?

– Бұл алаңдаушылықтың қайдан туындағанын сезіп отырмын. Стратегиялық тұрғыдан алғанда, әсіресе негізгі салалар мен өнеркәсіп секторларында, Қазақстан өз аумағында не болып жатқанын бақылауда ұстауы өте маңызды деп санаймын.

Менің білуімше, Ресейге жалға берілген полигондардың аумағы біртіндеп қысқарып келеді. Жалға берілген жерлерді бір демде алып қою мүмкін емес, бірақ уақыт өте дұрыс бағытта шешім табатын мәселелердің бірі.

Мен үшін дұрыс бағыт – Қазақстан аумағында әскери бағдарламалар үшін басқа мемлекеттерге жалға берілетін полигондардың санын барынша азайту. Бұл тек Ресейге қатысты емес, жалпы осындай тәжірибеге қатысты менің көзқарасым.

Ешкім ядролық қалдықтармен не істеу керектігін түсіндіріп бере алмады.

– Ядролық қалдықтарды көму мәселесі әлемнің бірде-бір елінде толық шешілмеген. Бірақ «қалдықтар болмайды» деген пікір сәл асыра айтылған. Ұзақ мерзімді сақтау үшін технологиялар бар, бірақ қалдықтарды түпкілікті көмуге арналған технологиялар әлі әзірленбеген. Бұл процестің өзі ұзақ уақыт алуы мүмкін, бірақ ұзақ мерзімді сақтау үшін стандарттар мен технологиялар бар.

Мәселе – осы стандарттар орындала ма, жоқ па? Егер олар сақталатын болса, бұл мәселе соншалықты ақырзаман соғатындай қауіпті болмайды. Егер халықтың үкіметке деген сенімі мол болса, онда бұл мәселе көтерілмес те еді. Өкінішке қарай, бұл тақырыпта талқылаулар агрессивті реңкте өтіп жатыр. Шын мәнінде, ұзақ мерзімді сақтау стандарттарды толық орындаған жағдайда қауіптің ең төменгі деңгейін қамтамасыз етеді. Бірақ бұл тек барлық талаптар сақталған жағдайда ғана мүмкін.

Мұнда сенім маңызды рөл атқарады, бірақ қазіргі уақытта халықтың үкіметке сенімі туралы айту ерте сияқты.

– Егер біз атом энергетикасы мәселесіне қайта оралсақ, үкіметтің бірінші істеуі керек нәрсесі – халыққа тек жоғарыдан бұйрық түсіретін бағынышты ретінде қарамау. Екі тарап та түсінуі керек: халық үкіметтен бөлек емес, ал үкімет халықтан бөлек емес. Үкімет халыққа құрметпен қарауы қажет және олардың да өз болашағына немқұрайлы қарамайтынын түсінуі керек.

АЭС туралы үгіт-насихатқа көңілім толмады, себебі жақсы диалог болмады. Бірақ бұл жағдай сабақ болып, пайдасын тигізеді деп үміттенемін. Егер халық өзінің күдігі, арзу-өтінішін үкімет естігенін сезе алса, мұндай қарсылық болмас еді. Бұл тек ядролық мәселеге қатысты емес – бұл үкіметтің жауапкершілігі мен халықтың сенімін жаулай білу қабілеті туралы үлкен тақырып. Халыққа немқұрайлы қарамай, шынайы түсіністік орнату керек.

ҚАҢТАР ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ БЕЛСЕНДІЛІК

Сіз Қазақстандағы жағдайды бақылап жүрсіз бе, Қаңтар оқиғасынан кейін азаматтық белсенділік артқанын байқадыңыз ба?

– Мен АҚШ-та көптен бері тұрамын, бірақ өмірім мен тағдырым Қазақстанмен тығыз байланысты. Сондықтан елімде болып жатқан оқиғаларды ерекше қадағалаймын.

Мен адамдардың үкіметтен көбірек талап ете бастағанын байқадым және маған жергілікті басқару органдарының бұл талаптарға жауап беріп жатқаны ұнайды. Біз Қаңтар оқиғасында көптеген қателіктер жібердік, бірақ соған қарамастан, өзгерістерді байқап отырмын. Халықтың үкіметке деген сұраулары, талаптары өсті, адамдар өз пікірлерін білдіргісі келеді және өздерін  естігенін қалайды.

Енді ең маңыздысы – үкімет шынымен өз уәдесін орындап, халықтың үнін тыңдай алатын басқару жүйесін құра ала ма?

Қазақстанда қазіргі уақытта мәселелерді ашық түрде айта алатын спикерлердің саны аз, ал шенеуніктер қолайсыз сұрақтардан қашып жүр.

– Меніңше, бұл жағдай кәсіптің ерекшелігімен байланысты. Өзім мемлекеттік қызметте жұмыс істей алмайтынымды білемін, себебі академиялық ортадан кейін белгілі бір шектеулерге бейімделу маған қиын болар еді. Мұндай «еркіндік» тек ғалымдардың барлығына бұйырмаған.

Қазақстанға барғанда мені таңғалдыратыны – адамдар сұрақтарын абайлап қояды. Бұл жай ғана тарихи фактілер ғой, ойдан шығарылған нәрсе емес, саяси жағдайға да байланысты емес. Меніңше, біз журналист, ғалым, мұғалім болсақ та – өз мүмкіндігіміз бен жағдайымызға қарай шындықты айтуға тырысуымыз керек.

Әрине, әрқашан ашық айту мүмкін емес екенін түсінемін. Бірақ кейде адамдар айтатын жерде айтпай қалады, істейтін жерде істемей, әрекетсіз отырады. Осыларды көріп қынжыласың.

ҒЫЛЫМ ТУРАЛЫ

Сіз Қазақстан ғылымының қазіргі жағдайы туралы не айтар едіңіз?

– Бұл туралы ойласам, көңілім құлазып кетеді. Кейде маған ғылыми мақалаларға лицензия беру туралы өтініштер түседі, бірақ олардың кейбірі тек батыс басылымдарында жариялану үшін ғана жазылғанын байқаймын. Жиі байқайтыным – көптеген жұмыстар халықаралық стандарттарға сәйкес келмейді.

Қазақстанда ғылымға ұзақ уақыт бойы инвестиция салынбады, ғылыми дәрежелердің мәртебесі түсті, кейде олар лайықсыз адамдарға да берілді. Бірақ соған қарамастан, мен ғылымның кейбір бағыттарының дамып келе жатқанына қуанамын. Биология саласы бойынша маман болмасам да, бұл ғылымның қарқынды даму үстінде екенін байқаймын.

Сондай-ақ НЗМ, БИЛ, NU сияқты оқу орындарында жақсы білім бар. Бұл жастар – жаңа буынның өкілдері, олар халықаралық стандарттарға сай келеді. Бірнеше тілде сөйлейді, плагиатқа жол беруге болмайтынын түсінеді. Жаңа буынның алғашқы қадамдары байқалып жатыр.

Сонымен қатар біз нақты ғылымдарда өте жақсы нәтижелер көрсетіп жүрген ғалымдарымызбен мақтана аламыз. Әрине, жалпы ғылымның жағдайы онша жақсы емес, бірақ біз бар жақсы мамандарды бағалап, қолдауымыз қажет.

Елден көптеген білімді адамдар кетіп жатыр, білімі озық адамдардың кетіп жатқаны туралы ондаған жылдар бойы айтып келеміз. Сіз де 1998 жылы елден көшіп кеттіңіз және қателеспесем, бұл шешіміңізге өкінбейсіз?

– «Вундеркиндтардың шетелге кетуі» мен эмиграция туралы айтсақ, көбіне адамдар білім беру, денсаулық сақтау, заңнамалық мәселелер және экология себептері бойынша кеткісі келетінін жиі естимін. Олар өздерін қауіпсіз ортада сезінгісі келеді.

Бірақ мен сондай-ақ, шетелде білім алған жастардың саналы түрде Қазақстанға қайта оралып жатқаны туралы да білемін. Әрине, Қазақстанның шынайы өміріне қайта бейімделу әрдайым оңай емес, бірақ әріптестерімнен шетелде оқыған қазақстандықтардың кәсіби деңгейіне таңданысын жиі естимін. Бұл 40 жас шамасындағы буын – олар шетелде оқыған және қазір Қазақстанда жұмыс істеп жүрген мамандар. Олар үлкен кәсіби тәжірибеге ие.

Сондықтан кадрлардың тек кетуі ғана емес, сонымен қатар Қазақстанға қайтып оралуы да бар. Мен шетелде тұрып жатқан адам ретінде мынаны айтқым келеді: біз бұл адамдарды Қазақстан үшін мүлдем жоғалған деп ойламауымыз керек. Қазақстандықтардың таңғаларлық бір қасиеті – олар шетелде қанша уақыт тұрса да, Қазақстанмен байланысын сақтап қалғысы келеді.

Бұл байланыс генетикалық деңгейде өте терең. Көптеген қазақстандықтар, тіпті басқа елдің азаматтығын алса да, өздерін Қазақстанды таныстырып, ел үшін пайдалы нәрсе жасау жауапкершілігін терең сезінеді. Сондықтан мұны тек кадрлардың кетуі деп емес, Қазақстан мен сыртқы әлем арасындағы жаңа байланыстардың құрылуы ретінде де қарастыруға болады.

Сізді Қазақстанға шақырған жоқ па, қызмет ұсынған жоқ па?

– Әзірге ешкім ұсыныс жасаған жоқ, бірақ егер Қазақстанға қайтып оралсам, жұмыссыз қалмас едім деп ойлаймын.

Егер шақырса, келісер ме едіңіз?

– Білмеймін. Мен АҚШ азаматтығын тек 2 жыл бұрын ғана алдым. Шетелде көп жылдар өмір сүргеннен кейін бұл мен үшін оңай шешім болған жоқ, өйткені Қазақстан қос азаматтыққа рұқсат бермейді. Бірақ бір күні бұл мүмкін болады деп үміттенемін.

Қазақстандық төлқұжатпен қоштасу маған өте қиын болды. АҚШ-та ешкім сізден өз тамырыңыздан бас тартуды сұрамайды – бұл Американың ең үлкен артықшылығы: сізді өз тарихыңызбен, болмысыңызбен қабылдайды.

Екі жыл бұрын мен Қазақстанға америкалық төлқұжатпен келдім. Шекара қызметкері менің қайда туғанымды сұрап, маған жылы жүзбен: «Үйіңізге қош келдіңіз» деді. Сол сәтте Қазақстан әрқашан менің үйім болатынын түсіндім.

Айта кеткім келеді, шетелдегі қазақ диаспорасы Қазақстанның маңызды бөлігі екенін бүгінгі билік жақсы түсінеді деп ойлаймын. Адамдар түрлі себептермен көшіп-қонады. Бірақ олардың көбі өз отанымен байланысын жоғалтқысы келмейді. Мен қазір АҚШ азаматымын, бірақ жүрегімнен Қазақстанды ешкім жұлып тастай алмайды.

Қазір азаматтығын ауыстырғысы келіп, Қазақстаннан кетуді ойлап жүрген адамдар туралы не ойлайсыз? Жалпы алғанда, оларға қандай кеңес бере аласыз?

– Әсіресе жас кезде, әлемді көру, өзіңді табу – өте құнды тәжірибе. Әр адам бұл таңдауды өзі үшін жасауы керек. Жастар үшін, менің ойымша, басқа мәдениеттерді ертерек танып, түрлі елдерден достар тауып, білім алып, саяхаттап, саналы түрде таңдау жасау өте маңызды.

Мен ешкімге «осылай істеу керек» немесе «бұлай істемеу керек» деп айта алмаймын – әркім өзі сынап, өз шешімін қабылдауы керек. Бұл мәселені біржақты қараудан аулақпын.

Мен таңдау еркіндігін, қозғалыс еркіндігін қолдаймын және Қазақстандай елден шыққаныма өте ризамын. Өйткені мен әрқашан осында өзімді қуана қарсы алатын адамдар бар екенін білемін.

“ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН” ЖАЙЛЫ

Адамдар "сырт көз сыншы" дейді, сіз Жаңа Қазақстанды құру жолындағы талпынысымыз туралы не айта аласыз? Президентіміздің саясаты туралы пікіріңіз қандай?

– Тоқаевтың сыртқы саясат саласында мол тәжірибесі бар, бұл оның саясаттағы басты критерийлерді анықтауынан және халықаралық аренадағы мінез-құлқынан айқын көрінеді.

Маған оның күрделі жағдайларда тепе-теңдікті тауып, Қазақстанның ұстанымын нақты жеткізе алатыны ұнайды. Ол өте қиын жағдайда жұмыс істеп жатыр деп ойлаймын. Мұнда мен ішкі саясат туралы емес, халықаралық контекст туралы айтып отырмын – бұл қазіргі Қазақстанның жағдайын ескергенде, аса маңызды мәселе. Сондықтан сыртқы саясатты дәл осы адамның анықтап отырғанына шын қуануымыз керек деп есептеймін.

Ішкі саясатқа келсек, онда көп нәрсені жақсартуға болатынына сенімдімін. Қаңтар оқиғасынан кейін реформаларға деген үлкен үміт болды. Кейбір реформаларды байқап жатырмын, бірақ олардың жылдамдығы, ауқымы және азаматтық қоғамның қатысу деңгейі сол үміттерді ақтамады.

Алдағы жоспарларыңызбен бөлісе аласыз ба?

Қазіргі уақытта мен келесі кітабымды жазып жатырмын. Сондай-ақ жаппай қырып-жоятын қаруды таратпау және қаржылық қылмыстардың алдын алу туралы зерттеп жүрмін. Бұл – заңсыз қару-жарақ бағдарламаларын қаржыландырудың алдын алу. Ең қарапайым мысал ретінде Солтүстік Кореяны айта аламын. Ол БҰҰ санкцияларына қарамастан, оны айналып өтудің айла-шарғысын жасауда. Менің зерттеулерімнің көп бөлігі осы нақты тақырыпқа арналған және ол менің барлық академиялық уақытымды алады.

Анықтама

Доктор Қасенова қазір Вашингтондағы SUNY-Олбани университетінің Саяси зерттеулер орталығындағы халықаралық қауіпсіздік, сауда және экономикалық мемлекеттік басқару (PISCES) жобасында аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істейді. Сондай-ақ, ол Карнеги қорының Ядролық саясат бағдарламасының штаттан тыс ғылыми қызметкері. Тоғжан Қасенова АҚШ-та ядролық саясат, жаппай қырып-жою қаруын таратпау, стратегиялық сауданы бақылау, санкцияларды іске асыру және қаржылық қылмыстардың алдын алу салалары бойынша танымал сарапшы болып саналады.

Тоғжан Қасенованың Лидс университетінің саясаттану саласындағы докторлық дәрежесі бар, сондай-ақ ақшаны жылыстатуға қарсы күрес бойынша сертификатталған маман (CAMS).

Тоғжан Қасенованың толық сұқбатын Ulysmedia YouTube арнасынан көре аласыз.