Қателікті жасаудан қорықпаймын, қайталаудан қорқамын – экс-депутат Руслан Берденов

Әрине, жалпы біз өзіміздің қандай салаға келгенімізді жақсы білеміз және әртүрлі сынға дайын болып келдік. Сіз бізді әлеуметтік желілерде бірнеше рет белгілеп, қашан сұқбатқа келесіздер деп сұрадыңыз. Жұмысымды тиянақтап, содан кейін сұқбатқа келемін деп шешім қабылдадым. Біраз ренжіген де кездерім болды, өйткені біз лудоманиямен күресіп, букмекерлермен тіресіп жатқан кезде, сіздердің кейбір материалдарыңыз, әрине, бұл менің субъективті пікірім, соларды қолдағандай болып көрінді. Сол үшін іштей ренжіген сәттерім болды. Қазір барлық сұраққа жауап беруге дайынмын, халықтан жасыратын ешнәрсем жоқ.

Біз негізі ешқашан букмекерлерді қолдаған емеспіз. Бірақ сізде сондай ой қалыптасқан екен. Руслан мырза, Мәжілістен кетіп жатыр екенсіз. Бүгінгі сұқбаттың тамыры да - осы.

- Иә, кетіп жатырмыз.

Тым тез кетіп жатқан жоқсыз ба?

- Әр адамның өз ниеті мақсатына байланысты деп ойлаймын. Біз Мәжіліске жай отыру үшін келмедік. Біз келіп, жұмысымызды жасап, қолымыздан келгенше нәтиже көрсетіп, осы жерде жинаған тәжірибені ары қарай өңірде қолдануға келдік. Сол үшін осындай ұсыныс болып тұр.

Сонда бұл қандай ұсыныс?

- Өңірге баруға.

Қателеспесем, сіздің Шымкенттің әкімі болу амбицияңыз болды.

- Ондай амбициям жоқ. Жалпы менен осы жайлы оның алдыңғы жылы да сұраған. Өзім Шымкенттыкі болғаннан кейін, бәлкім, солай айтатын шығар. Бірақ ешқашан ешкімге ол туралы айтпадым. Ұлытауға барсақ та, Батыс Қазақстанға барсақ та, Абай облысына барсақ та, маған бәрібір. Бастысы, дұрыс жұмыс істеп, жақсы нәтиже көрсету. Шымкент болсын, басқа болсын, ондай мақсат жоқ. Жалпы мемлекеттік қызметте жүрген адам өзіне география таңдамайды. Мен мына жаққа барғым келеді, мына жақ маған ыңғайлы деген ұғым болмауы керек. Себебі мемлекеттік қызмет деп өзі айтып тұр. Сондықтан ел үшін қызмет ететін адам, жаңа айтқанымдай, география таңдауды ұмытуы керек.

Сәті түсіп жатса, уақыт өте келе, келешекте президенттікке түсуіңіз мүмкін бе?

- Жоқ, ондай ойым жоқ. Бұл сұрақты да сұраған сіздің әріптестеріңіз.

Неге жоқ? Онда тұрған несі бар?

- Біз кәсіпкерліктен келгеннен кейін көп нәрсеге реалистік түрде қараймыз. Президенттікке түсу үшін үлкен тәжірибе болуы керек. Халықаралық тәжірибе қажет. Мен өз басым қазір ондай жауапкершілікті алуға дайын емеспін.

10 жылдан кейін, 20 жылдан, 30 жылдан кейін Руслан Берденов дайын болуы мүмкін бе?

- Бірнеше жылдан кейін сіз осы сұраққа жауап беруімді сұрасаңыз, мен сол кездегі жағдайымды пайымдап, жауап берер едім. 1 жылдан кейін, 5 жылдан кейін, 10 жылдан кейін не болатынын мен айта алмаймын. Дәл қазір ондай жауапкершілік алып, жүк артқым келмейді. Неге десеңіз, шын мәнінде бұл үлкен жауапкершілік, ауыр жүк. Мұны да екінің бірі, жүздің бірі, мыңның бірі көтере алмайды. Менің басты мақсатым -  Мәжілістегі жұмысты атқарып, одан кейін өңірлерге барып жұмыс істеу болған. Маған өзім жасаған жұмыстың нәтижесін көру, тез шешім қабылдай білу қызығырақ. Ол нәрсе қазір өңірлерде бар. Сіз адал жасаған жұмысыңыздың нәтижесін қазір көре аласыз. Сондықтан қазіргі мақсатым - өңірге бару.

Мемлекеттік қызмет деген үлкен мектеп қой, жалпы сіз депутаттыққа кәсіпкерліктен келдіңіз. Екі жылдан кейін кетіп бара жатырсыз. Мемлекеттік қызметте талай адам жұмыс жасайды. Қанша жыл жұмыс істесе де, өспей жатқан адамдар бар, ал сосын осылай кәсіпкерліктен, Мәжілістен келе қалып, жоғары лауазым алатын адамдар болады. Сіз мұны қаншалықты дұрыс деп ойлайсыз?

- Жалпы мемлекеттік қызметтің тәжірибесі туралы жақындарыма да, туыстарыма да, достарыма да әрқашан айтамын: мысалы, екі жыл осы Мәжілісте жүріп алған тәжірибені мен еш жерде ала алмаймын.

Екі жыл тәжірибе сізге жеткілікті ме сонда?

- Жоқ, жеткіліксіз. Жалпы осы жерде алған екі жылдық тәжірибемнің өзі мен үшін маңызды және бұл тәжірибені сіз ақшаға да сатып ала алмайсыз. Бұл тәжірибе кәсіпкерлікте жоқ. Бұл жұмысты мен басқа қырынан таныдым және оған еш өкінбеймін. Мысалы, кәсіпкер достарым көп айтады: бұрынғы өмірің қандай күшті еді, 12 айдың 8-9 айы шетелдесің, демалғың келсе, демаласың, отбасыңа көп уақыт бөлесің. Неге осы жерге бардың, өкінбейсің бе деген сұрақ көп. Мен бірақ бір грамм да өкінбеймін. Себебі шын мәнінде үлкен тәжірибе жинадым. Сіз айтқандай, көп адамның мемлекеттік қызметте тәжірибесі мол болуы мүмкін. Алайда көп адамдар өзіне жауапкершілік ала алмайды. Мен осыны көрдім. Көп адамдар шешім қабылдайтын жерде шешім қабылдамайды, мен осыны көрдім. Өңірлерге қарасақ, кейбір өңірлерде тып-тыныш отырған, инициатива танытпаған, күнделікті жұмысымен ғана айналысып жүрген адамдар, олар сыйақы да алады. Олар ешқандай сөгіс алмайды. Солай жүре береді бір жүйенің ішінде. Ал тырмысып, жұмыс істеп, жаңа жобаларды ойлап тапқан адам әрқашан сөгіс естіп, сыналып жатады. Сіз қойған сұрақ бойынша: мемлекеттік қызметте көп жыл жұмыс істеген адам дұрыс па немесе тәуекелге бел буып, дұрыс шешім қабылдап, сыннан қорықпайтын адам дұрыс па? Меніңше, екіншісі дұрыс. Себебі оны Президент те айтып жатыр: тез шешім қабылдайтын батыл адам қажет деп.

Бізде өңірлерде отырған әкімдер шешім қабылдай алмайды деп ойлайсыз ба?

- Мен әкімдер туралы айтып жатқан жоқпын, сіз сұрақ қойған соң, жалпы мемлекеттік аппарат туралы айттым. Өкінішке қарай, көбісі солай. Біз оны өзіміз жұмыс барысында да көріп жатырмыз. Сол үшін маңыздысы тиімді жұмыс жасап, тез батыл шешім қабылдап, ешқандай сөгістен, сыннан қорықпайтын адамдар қажет. Екінші мәселе бар. Мемлекеттік қызметте қандай мотивация бар? Мысалы, кәсіпкерлікте мотивация бар. Сен тәуекел етесің, шешім қабылдайсың, есесіне табыс табасың. Мемлекеттік қызметтегі айлықпен мотивация бар ма, бұл - басқа мәселе. Иә, жылдан-жылға көтеріліп жатыр. Әкімнің айлығы әрі кетсе 1-2 млн теңге. Ол көп пе, аз ба? Былай қарасаң, ол соманы ай сайын шағын не орта кәсіпкер де табады. 1 трлн, 3 трлн бюджеті бар, сондай жауапкершілігі бар бір өңірдің әкімі сондай айлыққа жұмыс істейді. Ол бір рет қателессе, білесіз, соңы өте жаман. Ал қателеспеу мүмкін емес. Мотивациясы қандай? Айлықты көтеретін болсақ, сынның астында қалады. Айлықты көтермейтін болсақ, оның жауапкершілігі үлкен. Осы жақында ғана менің досым Ғалым Құсайынов деген жігіт, өзі Банк Центр Кредитті басқарған, ол да соны айтады. Бір банктегі бас директор жылына 1 млн доллар айлық ала алады. Бірақ бір министр, оның бюджеті де, жауапкершілігі де бір банктің бас директорының жауапкершілігіне қарағанда әлдеқайда ауыр, оның қасында аз ақшаға жұмыс істейді. Екеуін салыстырсаң, жер мен көктей.

Қарапайым халықтың да жалақысы төмен ғой...

- Дұрыс айтасыз. Сингапурға, Гонконгқа қарасақ, Дубайға қарасақ, біз мемлекеттік қызметтегі адамға дұрыс мотивацияны да қарастыруымыз қажет. Дұрыс айлығы болса, жемқорлық бола ма, жоқ па?

Қателеспесем, сіз депутат ретінде осыны Дархан Жазықбаевқа (ҚР Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің төрағасы. - Ред.) ұсындыңыз ғой. 

- Біз бұл мәселені жұмыс топтарында көп талқыладық. Мен өзім депутаттық сауал жасамадым. Қателеспесем, әріптестерімнің арасында депутаттық сауал жолдағандар бар. Жемқорлық туралы айтып жатырмыз, 2023 жылы жемқорлық бойынша 10630 әкімшілік бұзушылық болған. Оның көбісі мемлекеттік қызметтегі адамдар.

Яғни сіз мемлекеттік қызметке келгенде жемқор болмаймын дейсіз. Бірақ сіз кәсіпкерсіз ғой, мүдделер қақтығысы болады деп ойламайсыз ба?

- Мүдделер қақтығысы әрқашанда болады. Бұл сұрақ ең көп қойылатын сұрақтардың бірі. Мәжіліске келгенімде кәсібіме байланысты ешқандай депутаттық сауал жолдамаймын деп өзіме уәде бергенмін. Себебі ертең сен өз кәсібіңді, мүддеңді қорғап жатсың, сен лоббиссің деген сөзге қалмау үшін мен сондай шешім қабылдадым. Дұрыс па, бұрыс па, оны уақыт көрсетеді.  Бірақта депутат-кәсіпкер өзінің бизнесінің мүддесін қорғаса, ол тек өзінің ғана емес, сол сектордағы бүкіл кәсіпкердің мүддесін қорғаған болады. Себебі заң тек бір депутаттың кәсібіне байланысты жүрмейді ғой.

Мысалы, фармацевтика саласы біздің елде қосымша құн салығын төлемейді екен.

- Фармацевтика ҚҚС төлемейді. Бұл дұрыс па, бұрыс па?

Біз мұны қате деп ойлаймыз. Өйткені баға өсіп жатыр. Кішкентай ИП-лардың өзін ҚҚС-на отырғызып, шекті төмендетіп жатқанда...

- Жаңа ұсыныста фармацевтиканы қосып жатыр ғой.

Иә, сіз сол ұсынысты қолдайсыз ба? Депутат ретінде, өзіңіздің фарм компанияңыздың мүддесі ретінде емес.

- Мен депутат ретінде бұл салаға ҚҚС қосылғанын қолдамаймын. Неге десеңіз, біздегі дәрі-дәрмектердің 95 пайызы сырттан келеді. Яғни, біз оны шетелдік валютамен сатып аламыз. Егер ҚҚС қосылса, ол автоматты түрде бағаның өсуіне әкеледі және бұл әлеуметтік сала.

Жақында Ұлттық экономика бірінші вице-министрі Азамат Амринмен сұқбаттастық. Фармацевтикада пандемияға дейін де, кейін де бағаның өсуі байқалады дейді ол.

- Сіз де сұрайтын адамнан сұрапсыз. Сіз Денсаулық сақтау министрінен сұрауыңыз керек. Бағаны қадағалау солардың жұмысы. Заң бойынша, фармацевт ойына келген бағаны қоя алмайды. Дәрі-дәрмек саласында Қазақстанның өзінің шығарып жатқан өнімі 6-7 пайыз. Қалғаны - импорт.

Бірақ сіз тек фармацевтика ғана емес, жалпы ҚҚС-ның көтерілуіне қарсысыз, иә?

- Әрине, бірінші қарсы шыққан біз болдық. Қосымша құн салығына дифференциация жасау керек.

Сіз енді осы мәселені шешуге неге қалмадыңыз? Түбіне дейін жеткізбейсіз бе?

- Жеткіземіз, ол мәселе Мәжіліске келуі керек, әлі келмеді ғой.

Сіздің депутаттық мерзіміңіз 5 жыл, өңірге барам, сондықтан кеттім деп отырсыз. 5 жыл толық депутат ретінде отырып, сосын кетуге болмас па еді, “Республика” фракциясының депутаты Динара Шүкіжанова да мандатын тапсырды. Бұл партияға дауыс бергендердің сенімін азайтатын сияқты.

- Меніңше, керісінше, сенімнің артуына әкеледі. Себебі көбісі айтады: Мәжіліс жылы орын, тек отырасың, қызметтік үй, көлік беріледі деп. Өңірге барып, шаң жұтып, қара жұмыстың ішінде болғаннан Мәжілісте отырған артық, егер комфорт үшін қарайтын болсақ.

Бірақ комфорт үшін отырған депутаттар бар ма?

- Мен білмеймін. Әріптестерім жайлы айта айлмаймын, әркімнің өз мақсаты бар.

Пара ұсынған сәттер болды ма сізге?

- Жоқ, маған жоқ.

Букмекерлердің...

- Пара ұсынбаса да, сөйлескісі, кездескісі келгендері болды. Ақылдасайық деді, басқа бір мәселелерді қозғайық деді. Бірақ мен ешқайсысымен кездеспедім.

Сонда, Руслан мырза, сіздің сөзіңізге қарағанда, егер адамның жағдайы келмесе, жалғыз жалақыға жұмыс жасайтын мемлекеттік қызметкер болсын, депутат болсын, ол кісілерге пара ұсынған жағдайда оларға парадан бас тарту қиын болады деген ойдасыз ғой?

- Менің сөзімнің қажеті жоқ бұл жерде, статистика сөйлесін, 2023 жылы 10630 осындай жағдай болған. Бұл жердегі үлкен проблеманың бірі - мардымсыз жалақы. Адам сол себептен пара алуға баруы мүмкін.

Бізде айлықтан бөлек, тойымсыздық бар секілді. Қанымызға сіңіп кеткен бе...Назарбаевты сынап жатамыз. Барлығын иелене берген, ала берген, ала берген деп.

- Өз еліме позитивті қарағым келеді. Барлығын жаман дей берсек, жаманнан жақсы шықпайды. Қазіргі қоғамда иә, тез ақша табу ұғымы бар. Оның үстіне блогерлер бар, инфлюэнсерлер бар, өтірік әдемі өмірлерін көрсететіндер бар. Жастар оны көріп тез ақша тапқылары келеді. Мысалы, қазір жастарды жұмыста ұстау өте қиын.

Енді барлығы инстаграмда “успешный успехты” көрсетіп кеткеннен кейін, әрине, ондай тенденция болады. Мысалы, сіз өзіңіз, сіз де әдемі жерлерді, успешный успехты көрсететін адамдардың бірі сияқтысыз. Бәлкім барлығымызға да қарапайым болу керек шығар?

- Мен бір рет болсын кәсіпкерлік кезімдегі бизнес класта ұшқанымды көрсетпегем.

Бірақ сіз қымбат бір жерде жүргендеріңізді көрсеттіңіз. Кадрларды қоя саламыз...

- Қымбат тамақтарды ішіп жатқанымды көрсетпеймін, жалпы өзімде болып жатқан көп құбылысты көрсететін әдетім жоқ. Кей кезде көрсеткен шығармын. Енді оны кім қалай қабылдайды? Кейбіреулер өзіне мотивация ретінде қабылдайды. Ол дұрыс. Мен де осындайға жетемін, мен де ақша  табамын. Мысалы, менің өзімнің досым, елдің жанашыры Сырымбек мырза бар, ол көрсетеді. Бірақ оның мақсаты мен сияқты қарапайым қазақ, ауылдың баласы, былайша айтқанда, көшіп келген қандас,  ешқандай аға-көкесі жоқ адам да ерінбей жұмыс жасаса, жетістікке жете алады. Ол да  білім алса, ол да осындай нәрселерге жете алады деген ниетпен көрсетеді. Меніңше, ниеті дұрыс. Және де оны жастардың қабылдауы да дұрыс. Енді кейбіреулер дұрыс қабылдамауы мүмкін. Мен де тез осылай байып кетем... ол дұрыс емес. Иә, көке-жәкесіз, бәке-сәкесіз Қазақстанда, шынымен-ақ өсуге болады екен, еңбек етсең, нанын табады екенсің, дүние жүзінің барлығы аралауға мүмкіншілік бар екен деген мотивация алатын болса жастар, ол өте жақсы.

Оның үстіне ол кісінің контенті тек қазақ тілінде, иә?

- Иә, қазақ тілді, аудиториясы да қазақ тілді.

Руслан мырза, тура 2 жыл бұрын “Республика” партиясы саясатқа бір күнде топ ете түсті. Мәжіліске ондай партияның өтуі деген енді өте қиын, тіпті мүмкін емес процестердің бірі ғой, өзіңіз білесіз, мысалы, Санжар Боқаев “Намыс” партиясын тіркей алмады, басқа да партиялар болды. Сол уақытта, осы “Республика” партиясы құрылғанда оны ұлттық буржуазия ретінде көріп, бір ілкімді істерді шешеді деген үмітпен қарады ғой халық. Бірақ біздің ұлттық буржуазия инстаграмда пост жазып, рилс түсіруден әрі аспаған сияқты.

- Оны кім айтып жүр?

Біздің редакцияның пікірі.

- Енді сіздің редакция ол, бәлкім, көрсеткіш емес шығар. Себебі дей салу, ол өте оңай. Сондықтан шын мәнінде жұмыс істеу...

Пост жазып, рилс түсіру деген енді ол жұмыстың деңгейі емес қой, басқа қадамдар күткен шығарсыз?

- Бізде рилс салып, пост салмасаң, мыналар түк бітіріп жатқан жоқ деп айтады. Рилс салып, пост салсаң, мыналар пост салғыш деп жатады. Бұл да саясаттағы жұмыстың проблемасының бірі. Қожанасырдың хикаясында: Қожанасыр немересін есекке отырғызып, өзі есегін жетектеп келе жатады. Көргендер айтады: Өзі қарт кісі, немересін отырғызып қойып, өзі жаяу келе жатыр дейді. Келесі күні өзі есекке мініп, немересін жаяу жүргізеді. Оны көргендер: Өзі отырып алып, баланы жаяу жүргізіп қойыпты дейді. Үшінші күні есекті құр жетектеп, немересі екеуі жаяу келе жатады. Оны көргендер: өздері мінбесе, есекті несіне жетектеп жүр деп сынайды. Ешкімге жақпайсың, бірақ істеу керек. Сол үшін кейбір сынға дайын болу керек. Сын айтылады, айтыла береді.

Жоқ, адамдар күтті ғой. Мысалы, Санжар, мен жақсы танимын, сіз де жақсы танитын шығарсыз. Ол кісі шыр-пыр болып жүреді, бірақ партиясы тіркелмей қалды. “Республика” тіркелді. Тіркелген күннің өзінде, енді ойлаңызшы, Мәжіліске келу деген, Арман Шораев, Инга Иманбай сияқты мықты адамдар депутаттыққа өте алмай қалды екі жыл бұрын. Сіздер өттіңіздер. Өте тұрып, Динара кетті, сіз кетіп жатырсыз. Шынымен бес жыл отыру керек пе еді? Айқасып, тұрып…

- Кетуден мәселе көріп тұрған жоқпын. Саясатта жүрген адамдар да - ол да адам.

Адамдар шаршайды дейсіз бе...

- Біздің “Республиканың” ішіндегілер де ол да адам. Әртүрлі мәселелер болады. Мысалы, көбісі сенде проблема жоқ деп айтады. Менің проблемамды айтатын болсам, сіз жылап қаласыз.

Қандай проблемаларыңыз бар?

- Менде проблемалар көп. Әр адамның өзінің проблемасы бар ғой деңгейіне байланысты. Бірақ, мысалы,  Динара ханымның шынында жұмысқа байланысты мәселесі болды. Ол кетті. Мен еш жаққа кетіп жатқан жоқпын. Бірақ мен де адаммын. Мен келдім, өмірбақи мемлекеттік қызметте қалам деп ешкім кепілдік бере алмайды.

Екінші бір пікір бар, Динара жас, сіз жас, сіздердің өз ой-пікірлеріңіз бар, мүмкін сіздер Мәжіліске сыймай қалдыңыздар? Мүмкін Мәжілістегі белгілі бір цензура, белгілі бір тәртіп сіздерге ұнамай қалды ма?

- Жоқ, сіздің кейбір әріптестеріңіз сұрап жатады: сіздерге дайын текст береді, сіздер соны оқисыздар ма деп. Немесе сценарий бойынша бір нәрсе айтқызады, соны істейсіздер ме деп сұрап жатады. Маған екі жыл ішінде бір рет те болсын мынаны оқы деп айтқан емес. Ешкім келіп, осыны оқуың керек деп айтқан емес. Мына мәселені көтергім келеді, бірақ оны көтерме деп ешкім айтпаған. Басында мен де солай ойладым, дайын сценарий беріп қояды деп ойладым. Әлі есімде, мен алғаш келген кезде Ерлан Қошанов мені шақырып алып айтқаны бар: Руслан, сайлау бітті, Парламентке келдіңдер, енді бөлінбей, бірігіп, халықтың игілігіне жұмыс жасау керек, бүкіл партия бірігіп, халықтың игілігіне жұмыс істеу керек деп айтты. Шынымды айтсам, сол кезде таңқалғаным бар. Өзі “Аманат” партиясының төрағасы, бірақ  бәрімізді қосты және сол атмосфера әлі де бар. Бізде бір-бірімен ұрысып, интрига жасау, атымен жоқ. Егер мен айтқым келмесе, айтпаймын. Біз сториста да, рилста да ашық сынаймыз кім болсын, ананы айтпа, мынаны сынама деген, біздің партияға, маған қатысты оқиға болған емес. Мен басқа партиялар жайлы ештеңе айта алмаймын.

Бір пост жазып қойып, өшір деп үстінен айтқан жағдайлар болған жоқ па?

- Ондай болмады. Әрине, кей кезде тәжірибесі көбірек әріптетеріміз айтып жатады: мына жерде қатты кетіп қалдың-ау деп. Меніңше, ол да дұрыс. Олар да айту керек. Олардың көргені көбірек. Сол үшін Мәжілісте ондайды мен осы күнге дейін көрмедім.

Ерлан Қошанов қандай адам?

- Өте білімді, өте қарапайым. Маған оның қазақилығы қатты ұнайды. Біз де ол кісініткезінде дұрыс танымағанбыз. Бұрын саясат туралы білмейтінмін. Ол кісіні сайлауалды науқандарда таныдым. Бірақ ол кісімен жақын танысқаннан кейін анық айта аламын. Өте сезімтал. Адамның не жағдайда не ойлап тұрғанын түсінеді. Және де өңірлерде жұмыс жасаған. Проблеманы түбімен біледі. Әрбір заңның толықтыруына мәселені түсініп барып пікір қосады. Мәжілісте жұмыс жасағаным үшін емес, Қазақстан азаматы ретінде біздің елдегі мықты саясаткер деп айта аламын. Сол үшін ешқандай сын айта алмаймын.

Президент болуға барлық жағынан лайықты дейсіз ғой?

- Ол жағын білмеймін, бұл мен жауап бере алатын сұрақ емес. Оны реті келсе, өзінен сұрау керек.

Руслан мырза, қалай ойлайсыз, кәсіппен айналысқан жеңіл ме, әлде саясатпен айналысқан ба?

- Екеуінің де, әрине, қиыншылығы бар. Бірақ кәсіппен айналысудың қиыншылығы көбірек сияқты. Жауапкершілігі көп қой.

Саясаттың жауапкершілігі аз ба?

- Жоқ, мен жауапкершілік жағын айттым. Мысалы, кәсібің жүрмесе, қолыңдағы қаншама жұмысшы айлықсыз қалады. Бір жұмысшы айлықсыз қалу дегенің - бір жанұя ақшасыз қалды деген сөз. Саясатта сәл басаша. Әрине, бұл жерде де өте ауыр. Бірақ белгіленген айлық бар. Саясаттағы ауыр нәрсе, егер қате саяси шешім қабылдасаңыз, оның салдары жаман. Алысқа бармай-ақ қояйық, қазір көріп те жатырмыз ғой. Саяси шешімнің қателігінің салдары өте ауыр. Оның зардабын халық көруі мүмкін. Кәсіпкерлікте көп фантазия қажет. Бұрынғыдай алдым-саттым деген болмайды. Фантазия қосуың керек. Көп іс-әрекет жасауың керек. График 24/7. Ал саясатта жаңа айтқанымдай, белгілі бір ауыртпалықтары болғанымен, тұрақтылық бар.

Сіздің жағдайыңызда саясатты да, кәсіпті де қатар алып жүру қиын емес пе?

- Біз заң бойынша кәсіппен айналыса алмаймыз ғой, білесіз ғой.

Бәрібір алаңдайтын шығарсыз. Әлде мүлдем араласпайсыз ба?

- Менің командам бар. 2018-ден бері кәсіптен кетем, операционная управлениеден шығам деген мақсат қойғам.

Тым ерте емес пе?

- Өзімнің әртүрлі ойларым болды. Көшемін, басқа елге барып көремін дедім. Мықты кәсіпкер болсаң, бағыңды басқа елде сынап көр деп өзіме шарт қойдым.

Сіздің кәсібіңізді көбіне Форбсқа кірген кәсіпкер Қайрат Итемгеновпен байланыстырады. Кәсіпті қалай бастадыңыздар? Дәл қазір сіз бен ол кісінің арасында қандай ортақ кәсіби бірлестіктер бар?

- 2018 жылы компанияны толықтай сол кісіге сатқанбыз. Мен кәсіп ашып, АҚШ-қа көштім. Өмірімнің жаңа бір кезеңін бастадым. 3-4 айдан кейін ол кісі маған хабарласты. Шай ішейік, бір мәселе бар деп. Себебі мен бүкіл жұмысты сол кісінің адамдарына тапсырдым ғой. Фармацевтикада сенің тәжірибең бар ғой, менің адамдарыма қиын болып жатыр, сен қайтадан өз командаңмен кел, өзің басқар, менің мақсатым осы саланы дамыту, Орта Азиядағы фармацевтиканың ең мықты жүйесін қалыптастыру, дәрі шығаратын Қазақстанда зауыт салу, Қазақстан бойынша қоймалар салу, шетелден инвесторларды алып келемін, өзімнің осындай ойым бар деді. Ол кісінің бір ұнағаны: мен бұл саладан 10-15 жылға дейін ақша табу ойымда жоқ деді. Мен ойландым, командам жұмыс істей алмайтын секілді, сен жұмыс істе, еш нәрсесіне араласпаймын, барлығын өзің істе, өзің дамыт деп ұсыныс жасағаннан кейін мен келістім.

Ол кісі сізге туыс, көрші емес?

- Ол Семейдікі, мен Шымкенттікімін. Бұған дейін еш араласпағанбыз. Қазір біз ол кісіден акцияларын сатып алып жатырмыз. Басқа инвесторлармен бірге. Ол кісі бизнесін ары қарай шетелде дамытқысы келіп жатыр.

Қазақстанда дамытпай ма?

- Негізі басқа да бизнестері бар, дамытып та жатыр. Ол жаққа біздің қатысымыз жоқ. Мысалы, агро саласымен қатты айналысып жатыр. Орта Азияда ең үлкен жылыжайлары бар. Оған енді ешқандай қатысымыз жоқ. Мен бұл кісіге бір риза болатыным: көптеген кәсіпкерлер секілді мен тезірек ақша табуым керек, құйған ақшамды шығаруым керек деп жүгірген жоқ.

Ол кісі Тоқаевтың отандық кәсіпкерлермен кездесуінде болған жоқ (2025 жылдың 7 ақпаны. - Ред.).

- Иә, болған жоқ, көбінесе шетелде.

Фармацевтикадан бөлек, сізде қонақ үй, ұлттық асхана кәсібі бар. Қайсысының табысы жақсы? 

- Соңғы бес жылда біз ешқандай саладан табыс алып жатқан жоқпыз. Біздің қазіргі стратегия - “тапқан табыстан қайтып ашу”. Мысалы, Чикагодан, Мәскеуден, Ташкенттен ашылды. Қазақстанның түкпір-түкпірінен ашылды.

Оның бәріне ақшаны қайдан алып жатырсыздар?

- Пайдадан.

Яғни, сондай пайда түсіп жатыр?

- Жоқ, оның үстіне қосып жатырмыз. Сырымбек Тау, ол кісілер де қосылды. Олар да айтты, Рәке, мықты жоба, осы жобаны дамытайық деп. Біз де осы жобаға қосылайық деп, бәріміз біріктік.

Бұған қоса сіздер Марвин, Меломанды сатып алдыңыздар, иә?

- Иә, Марвин-Меломанның да стратегиясын сіз білесіз, кітап пен ойыншық. Қаншама мәселелер көрдік осыған байланысты.

Өте табысты кәсіп сияқты.

- Жоқ. Менен осы жайында сіздің әріптестеріңіз сұрағанда мен оларға да айттым: барып көріңіздер, барлығы ашық, олардың банктер алдындағы қарыздар бар, оны барып көргеннен кейін сіздер өздеріңіз түсінесіздер.

Концепциясы өзгере ме, қандай мәселеге назар саласыздар?

- Әрине, өзгереді. Қазақша кітаптар, қазақтілді контент көбейеді. ЛГБТ т.б. байланысты кітаптар болды, олардың барлығы алынады. Біздің ұлттық құндылықтарды дәріптейтін өнімдер пайда болады. Ары қарай біз өз құндылықтарымызды экспортқа шығаруымыз керек. Біздің ойымыз сол.

Сіз енді Шымкентке Бэтмен болып барасыз ба қайтадан? Бэтмен образыңыз есіңізде ме?

- Ол бұрыннан келе жатқан образ. Иә, өзіме ұнайды.

Саяси қателік болды деп ойламайсыз ба?

- Ешқандай да проблемасын көріп тұрғаным жоқ.

Әлі күнге дейін сынап жатыр.

- Олар оның себебін білмейді ғой. Біз әлеуметтік бір жобаны жасап жаттық, оның не үшін түсірілгенін де білмейді, оны айтқым да келмейді. Ол әлеуметтік жоба еді. Біз оны әрі қарай түсірмей, тоқтаттық. Себебі, мендегі ақпарат бойынша, менімен күресіп жүрген “достарым” блогерлерге ақша беріп, сынатып, сіздердің әріптестеріңізге айтып, олардың қаншаға жалданғанын жақсы білемін, менде тізімі бар.

Кімге ақша беріпті?

- Менде бәрі бар, кім қанша ақша алғаны, кімдерге заказ түскені, кімдер оны жазғанын.

Біз де оны бердік. Бірақ бізге ешқандай заказ түскен жоқ.

- Ақталмаңыз енді...

Ақталып отырғанымыз жоқ, Руслан мырза. Сіз айттыңыз ғой. Біз рейтинг үшін бердік.

- Менде бар.

Сіз сонда дұшпандарыңыздың бар екенін сезіп жүрсіз ғой? Олардың кім екенін білесіз?

 - Үлкен мәселені қозғағаннан кейін оның артында үлкен мүдделі топтар бар екенін білемін.

Енді сіз Шымкентке бара жатырсыз. Ол да бір үлкен аймақ. Ол жақта сізде тағы да аяқтан шалатын адамдар туындамайды деп ойламайсыз ба?

Самал ханым, мен жас бала емеспін. Барлық жерде мені құшақ жайып күтпейді, ол бизнесте де солай. Ол мемлекеттік жұмыс болсын, онда да солай. Әрбір адамның өзінің қарсы шығатындары болады, келіспейтіндері болады. Алысқа бармай-ақ қояйық, пайғамбарлардың өзіне қарсы шыққандар көп болды ғой, оның жанында біз кімбіз. Мен әулие де, идеалды адам да емеспін. Ол жұмыстың бір бөлігі, мен солай қабылдаймын. Сенің ойыңмен иә дұрыс деп келісетіндер бар, келіспейтіндер бар. Әрбір жұмыста солай болады. Оны көтере білу керек. Ол этапқа сынып қалатын адам емеспін. Мен өз мақсатымды білемін. Мынаны жөндеймін, осыны ретке келтіру керек деген мақсаттарым бар. Соларды орындауым керек. Ал кейбір нәтижелер он жылдан кейін келеді.

Шымкентке нақты қандай жоспарыңыз бар?

- Кейбір нәрселерді сен қазір айтасың, бірақ халық оның нәтижесін 5 жылдан кейін көреді. Сондықтан сынайтындардан қорқатын болсақ, бәрін тастайық та, тауға барып, дәруіш болайық. Мен дәруіш бола алмаймын. Мен өзімде бар қабілетімді дұрыс пайдаланып, дамытқым келеді. Қазір айтып жүрген жемқорлықсыз қоғамды өзімізден бастайықшы. Қазіргі Шымкенттің әкімі Ғабит мырза, меніңше, өте керемет жұмыс істеп жатыр. Себебі мен жемқорлық бар ма, жоқ па, іштен білемін, кәсіпкерлерді танимын. Шымкент жемқорлықты тоқтатқан бірінші қала. Оған сенсеңіз де, сенбесеңіз де сол. Кез келген кәсіпкерден жемқорлық бар ма деп сұраңыз, жемқорлық жоқ дейді. Және осы қасиет те маған ұнайды. Осылай 5-10 жыл жұмыс жасайықшы. Еліміз дамып, көркейеді.

Яғни, сіз Ғабит мырзаны бұрыннан танисыз ба?

- Жоқ. Мен Ғабит мырзаны өмірімде 3 рет көрген шығармын. Мен қабылдауында болғанда, оған өзімнің жобаларымды, идеяларымды айттым. Ол да мынау болады, мынау болмайды деп айтты. Себебі ол әкім ретінде қаланың мүмкіндіктерін жақсы біледі ғой. Біз үш рет кездестік, әрқайсысында 1 сағаттай отырып, көп ақылдастық.

Сізді Шымкетке шақырған сол кісі ме?

- Мен өзімнің ойларымды айттым, ол да айтты. Руслан, шынымен осы жобаларды жүзеге асырсаң, мен қолымнан келгенінің бәрін жасаймын деді.

Ертең бүкіл Шымкент “Тарыға”, “Сандыққа”, “Еурофармға” толып кетпей ме?

- Қазірге дейін ашатын жердің бәрінде ашып қойдық, Шымкентке Тарыны ашу үшін бара жатқан жоқпыз (күліп).

Айтпақшы, тура Ресей-Украина соғысы басталған тұста Мәскеуде “Тары” ашылды ғой. Сізді бұл үркіткен жоқ па? Агрессор елге барып, мейрамхана ашып, ана жақта ел қырылып жатқан кезде дегендей.

- Қараңызшы, ата-ана мен көршіні таңдай алмайсың. Мен Мадагаскарға көшіп кете алмаймын, екі алпауыт көршім ол - Ресей мен Қытай. Қытайға визасыз режим жасалған еді, халық шулады. Соларды шақырып, туризмді дамытамыз, инвестор тартамыз деп қуанудың орнына, байимыз деудің орнына біз көп шуладық. Ресейде де мүмкіншілік көп. Қазір санкциялар болып жатыр ғой, осы мүмкіндікті пайдалану керек. Соғыс қазір бар, ертең бітеді. Соғыс деген уақытша нәрсе ғой. Мысалы, Өзбекстанда бірде-бір қазақстандық жоба жоқ.  Енді-енді, міне, Тары ашылды, Галмарт ашылды. Отыз жылда бір Ташкентте біз бір қазақстандық жоба жасай алмадық. Бішкекте әлі күнге дейін бірде-бір қазақстандық жоба жоқ. Мәскеуде неге біздің жобалар болмайды?

Енді Мәскеу бізге АЭС салайын деп жатыр.

- Кім салатыны әлі шешілмеді ғой, Ресей сала ма, Қытай сала ма. АЭС салу оңай емес, концорциум бола ма, ол этапқа келмедік қой біз әлі, бірақ біздің ойымыз: осындай мүмкіндік туды, неге сол жерде өзіміздің құндылықтармызды дәріптей алатын жобамызды ашпасқа?! Мысалы, Ресейде ашылған “Пана” мен “Тарыға” ең көп келетін - орыстардың өздері. Олар айтады: бізге сендердің мына салт-дәстүрлерің ұнайды, қонақ үйлеріңнің алкогольсіз болғаны, тыныш болғаны, жалпы концепцияларың ұнайды деп орыстардың өзі айтып жатыр. Келген орыстың 10-20 пайызы мен Қазақстанға баруым керек деп кетеді. Жаман нәрсе ме? Мысалы, Чикагода ашылған “Тары”-ға келетіндердің 95 пайызы ақ американдықтар, Америкада кәсіп жасап жүрген кәсіпкер өзінің тұтынушысы ақ америкалық болуын қалайды. Мысалы, “Тарыға” келетін 95 пайыз ақ америкалықтың 10-15 пайызы мен осы елге баруым керек деген оймен кетеді. Керемет нәрсе ғой.

Біз оларды емес, олар бізді тым пайдаланып жатқан жоқ па? Мәселе қайда...

- Мысалы?

Газ бойынша, бүкіл энергетикалық жобалар бойынша. Тіпті ЕАЭО, Кеден Одағының өзі...

- Ресеймен, Қытаймен шекаралас өңірлерді аралау керек. Мысалы, мен Атырауда болдым, Қиғаш деген өзен бар. 100 пайыз Ресейден келіп жатқан су. Және батыстың ең үлкен кәсіпорындарын сол су қамтамасыз етіп отыр. Бірақ 30 жылда Ресей бір күн де ол жерді жаппады. Жаба алатын құзыреті бар. Сусыз, ойлаңызшы, қанша күн өмір сүре алады елдімекендер, кәсіпорындар. Ең үлкен салық төлеп отырған ТШО болсын, басқасы болсын. Сусыз жұмыс істей алмайды.  Бірақ 30 жылдан асты, олар бірде-бір күн жаппады.

Рахмет айтайық па?

- Дұрыс саясат жүргізейік. Елде әсіреұлтшылдық қатты дамып бара жатыр.

Солай сияқты ма?

- Солай. Мен қоғамда жүрем ғой, жастармен көп кездесемін, көп адамдармен әңгімелесемін. Солай. Бұл дұрыс емес.

Сіз үшін әсіреұлтшыл дегенің не?

- Ол конструктивті бағытта жүргендер емес.

Мысалы?

- “Біз Ресеймен жұмыс жасамауымыз керек. Біз ЕАЭС-тен шығып кетуіміз керек. Біз орыс тілін алып тастауымыз керек”. Деген, деген сияқты ұғымдар. Мәжілісте 80-90 пайыз жұмыс қазақ тілінде жүреді. Бұрын ондай болмаған, ол үлкен прогресс. Мен жаңа айтуды ұмытып кетіппін. Бұл да Ерлан Қошановтың өзіндік ұстанымы. Шынымен-ақ жалпы отырыстарда, жұмыс топтарында орысша сөйлейтіндер бар, мен орысшаға қарсы емеспін. Сәтқалиев мырзаны мен жеке танымаймын да, осыдан бір жыл бұрын Энергетика министрі А.Сәтқалиевті біз сынға алған едік. Сондай жиналыста, осыдан екі апта бұрын, Сәтқалиев мырза таза қазақша баяндама жасады.

Бәрібір сұрақтарға қазақша жауап бере алмайды ғой, баяндаманы тек қазақ тілінде оқып берді.

- Сұрақтарға қолынан келгенше қазақша жауап берді.

Осыған шүкір дейік, қуанайық дейсіз бе? Министрлердің бәрі қазақша білуі керек қой.

- Жоқ, ол қуанатын нәрсе емес, ол прогресс. Дамып жатыр. Олар да сынды дұрыс түсініп жатыр. Олар да дамып келе жатыр. Тіл мәселесінде айтқым келгені - Мәжілісте бұрын тіпті қазақша сөйлемейтін.

Мәжіліс бойынша айтқаныңызбен келісемін. Ал министрлер бойынша келіспеймін. Үйренуі керек, білуі керек.

- Үйренуі керек, дұрыс. Білмейтіндер үйренуі керек.

Әсірұлтшылдар тақырыбына оралайықшы.

- Мысалы, бізден шығып жатқан мұнайдың 95 пайызы Ресей арқылы өтіп жатқаны белгілі. Ресей құбырды жапса, біз ары кетсе бір айға шыдаймыз. Біздің жолдарымыз, энергиямыздың 70 пайызы мұнайдан келіп жатқанын сіз білесіз ғой. Біздің бюджетіміздің 70 пайызы осы мұнайдан. Енді ойлаңызшы, Ресей екі айға жауып қойды. Мұнай саласында жұмыс істейтіндер біледі. Мұнай колонка емес, бұрап жауып қоятын, аналар жапты, мен де жауып қойдым дейтін. Сіз кен орнын жаба алмайсыз. Жапсаңыз, дебиті түсіп кетеді, жоғалтып аласыз мұнайды. Айтқым келгені: дұрыс саясат ұстанып, реалистік тұрғыдан қарап, әрі қарай біз қалай тәуелсіз бола аламыз, соның жолдарын қарастыруымыз керек. Құдай сақтасын, әсіреұлтшылдар керек емес жерде бір нәрсе істейтін болса, ұтылатын біз боламыз.

30 жыл бойы экономикамызды бір мұнайға қаратып қойдық. Отандық өндіріс дамыған жоқ. Әрине, әртараптандырылмаған экономика, бір Ресейдің аузына қарап қалғандықтан осылай болып жатыр.

- Менің арманым: қазақтың жігіттері әлемдік деңгейде ойлана алатын, көптілді болса. Осыған біз тырысуымыз керек. Мен Қаржы және бюджет комитетінің мүшесімін ғой, біздің елдің тағы бір проблемасы - бюджет шығыстарының 40 пайызы ол - әлеуметтік сала. Бюджетіміздің 52 пайызы - бұл мемлекеттік шығыстар. Қалатыны 8-9 пайыз. Ол экономиканың дамуына арналады. Инфрақұрылымға жұмсалады. Дамыған елдерде ол 30-40 пайыз. Біз бара-бара әлеуметтік саланы көбейтіп жатырмыз. Мен кейде жария, кейде жасырын түрде қайырымдылық жасаймын. Бірақ білетінім: қайырымдылықпен біз мәселені шешпейміз. Себебі өзім көп көріп жүрмін, көп ана проблемасын халыққа асып қояды. Себебі біз солай үйреттік. Мысалы, менің білімім бар. Иә, мен профессормын, доктормын. Мен сіздерге тіл үйретемін немесе қаржының дұрыс қолдануын үйретемін. Сол үшін мен курс сатамын десем, өте аз адам сатып алады менен. Ал енді мен жалғызбасты анамын, менің осынша балам бар, мен қиын жағдайдамын десем, көп адам көмектеседі. Ақшасын құртады. Біз енді жанашыр халықпыз ғой. Бірақ ол қаншалықты проблеманы шешеді? Мен қаншама ананы көрдім, өздерінің кемшілігін табыс көзіне айналдырып жатқан. Барлығына топырақ шашпаймын, бірақ сондай адамдарды көп көрдім. Айтқым келгені: біз әлеуметтік салаға көп ақша бөлетін елміз. Былай жасағаннан ел қатты дамымайды. Мақтайтын АҚШ-тың өзінде босанған әйелге үш-ақ ай жәрдемақы төленеді, ары қарай ол жұмысқа шығуы керек.

Оларда жемқорлық біздікіндей емес, медицина дамыған.

- Жемқорлық жоқ емес, бар. Бірақ деңгейі төмен. Самал ханым, осыны біз жасауымыз керек.

Қазақ қоғамы рухани құлдырап кеткен жоқ па? Дінге қатысты ойыңыз қандай? Жастардың дінге бет бұруы? Діншіл болып кеткен жоқ па?

- Барлығы деп айта алмаймын. Бұл - сіздердің әріптестеріңіздің сөздері. Ондай емес қой, статистиканы қарайықшы.

Мен дінге қарсы емеспін. Мысалы, Е.Бәпи сынап жатыр, арнайы заң қабылдауы керектігін айтты.

- Ол кісі өзі дін жоқ кезде өмір сүрген адам. Ол кезде дінге қарсы болған. Ол сол буын. Менің жақындарым да, туыстарым да көп. Себебі КСРО кезінде дін болмады ғой.

Ал неге бізде дінге қарсы осындай негативті идеология қалыптасып жатыр?

- Әртүрлі. Егер сіз салафиттер, уахабиттер десеңіз, иә. Оларға қарсы негатив бар, мен де оларға қарсымын. Мен қазақи құндылықтарды, әдет-ғұрыпты кем көрмейтін бағытты жақтаймын. Себебі біздің ата-бабамыз ақымақ емес, қай ата-бабамыз тәңіршіл болды?  Қай хан тәңіршіл болды, айтыңызшы? Ондай хан жоқ, айта алмайсың. Олар біздің салт-дәстүрімізбен біте қайнасқан дінді ұстанды. Олар қателік жасамады. Және де сол ұстаныммен болу керек. Діндегі адамдар көп пе, аз ба, бұл сұрақты мен статистикадан қарадым. Құлшылық қылатын діндегі адамдар бізде 2 пайыздан көп емес. 100 адамнан екі-ақ адам. Бұл көп пе, аз ба?  Шынымен қаншасы дінде, қаншасы клубта жүр есірткі тұтынып? Қаншасы арақ ішіп қуып, қаншасы бәс тігіп жүр? Қаншама лудоман бар. Меніңше, олар әлдеқайда көп. Бірақ біз олар туралы айтпаймыз. Осы қоғам арақ ішіп кетті деп айтпаймыз. Неге айтпаймыз? Бірақ осы қоғам дінге қатты жақындап кетті деп айтамыз.

Орамал таққан қыздарға мектепке кіруге тыйым салынды.

- Мен өз ұстанымымды оған байланысты да айтқанмын. Негізі ол да проблема емес. Дамыған елдерде мұның барлығы шешілген ғой негізі. Мысалы, Америкада орамалды тағасың ба, тақпайсың ба, өзің білесің.

Біз көп проблеманы өзіміз қолдан жасап алатын сияқтымыз.

- Адамның қолында тұрған мәселе ғой, шеше салу керек, болды. Біз адамның сабақ үлгеріміне қарайықшы. Мектептегі мақсат оның үлгерімі, білімі. Соған қарайық та, болды. Және де дұрыс тәрбие берейік. Бізге тек ақылдылар емес, ақылды әрі тәрбиелі жандар қажет. Елін сүйетін, еліне ертең қарсы жұмыс жасамайтын. Тәрбие сағаттарын көбейтейік. Мысалы, мектептерде ата-аналар өзінің баласы оқитын сыныпқа келіп, тәрбие сағатын өтіп тұрсын. Ойларын, ақылдарын айтып тұрсын. Қоғамды біз тәрбиелейікші осылай.

Саяси қателік жасауға қорықпайсыз ба?

- Біз идеалды емеспіз. Пенде болғаннан кейін әртүрлі қателік жасауымыз мүмкін. Қателікті жасау бар, оны қайталау бар. Жасаудан қорықпаймын, қайталаудан қорқамын. 

Сіз жағымпаздана аласыз ба?

- Жағымпаздық қоғамның қазіргі күрделі проблемасының бірі.

Кезінде Назарбаевқа жағымпазданып, ол биліктен кеткеннен кейін басқаша сөйлеген. Жалпы біздің қазақтың саяси сахнасында жиі кездесетін құбылыс. Сондықтан сізден сұрап отырмын.

- Мен ешкімді жамандағым келмейді. Ешкімді мақтамаймын да. Жамандағаннан ештеңе көгермейді. Проблема да шешілмейді.

Ал сын...

- Объективті айтылса, сын ол дұрыс. Бірақ бас салып жамандаудың пайдасы не? Өткен күнмен өмір сүрудің қажеті жоқ. Ары қарай не істей аламыз, біз даму жолына қарауымыз керек. Негативті азайтып, келешекке позитивпен қарап, сол жолда жұмыс жасауымыз керек. Қаңтарда да мен көрдім. Қаншама қазақ баласы өзінің қаласын, ондағы дүкендерді қиратып, тонап жатқанын өз көзіммен көрдім. Ол - негатив.

Ол мүмкін жоқшылықтан?

- Мүмкін тәрбиесіздіктен шығар. Мүмкін құндылықты түсінбегеннен.

Мүмкін бір президент 30 жыл отырған диктатурадан.

- Мүмкін-мүмкіндер көп, бірақ қазіргі проблема президент емес, қазіргі проблема сол адамдар біздердің арамызда. Сонда да көзі ашық жас буын қатары көп және басқа елдердің 10-30 жылда жеткен жетістігіне біздің де жетуге мүмкіндігіміз бар. Олардың істеген қателіктерін істемей, қысқа уақытта сондай деңгейге жетуге мүмкіндігіміз бар.

 Руслан мырза, саясаткердің бойында болуы керек ең басты 3 қасиетті айтыңызшы.

- Ең басты қасиет - өз елінің патриоты, жанашыры болуы керек. Мен үшеу емес, осы жалғыз қасиетті айтайыншы. Осы қасиет бойында болса, ол саясаткер әрқашан дұрыс шешім қабылдайды.

Қазақтың күші неде?

- Осы кезге дейін 70-75 елде болдым. Әртүрлі ұлтты зерттедім, қарадым. Кейбір ұлттарға неге бізде осындай емес деп тамсанасың. Шын мәнінде біздің потенциалымыз өте үлкен. Біз өзгешеміз. Көп ұлттарды алып қарасаңыз, бірдей, ойлау деңгейі, жүректің жұмсақтығы. Қазақ болғаным үшін емес, объективті айтуға тырысайын. Қазақ өзгеше, өте сезімтал, өте тез бейімделе алатын және өте тез үйрене алатын халық. Осы артықшылықтарымызды дұрыс қолданатын болсақ, дамыған елдер қатарына тез арада кіреміз. Осы бағытта жұмыс жасауымыз керек. Оны ертең менің немерем емес, 5-10 жылдан кейін нәтижесін мен көрем деп, осындай мақсат қойып, жұмыс жасауымыз қажет.

Сұқбат бергеніңізге рақмет!

Сұхбаттың толық нұсқасын Ulysmedia.kz порталының YouTube-арнасынан көре аласыздар!