Бәрі неден басталды: Назарбаев пен Қожамжаров EXPO төңірегінде қандай шоу ұйымдастырды

ЕРЕКШЕ РЕЗОНАНС

– Ол жылдары Ахметов ісі, Бишімбаев ісі және басқа да істер бойынша сот процестері қатар жүріп жатты. Бұл Назарбаевтың шешімі болды, билікті тапсырар алдында ол кейін ешкім бас көтермесін деп, билік пен бизнес элитасындағы кез келген адаммен не істей алатынын көрсеткісі келді. Бұл – менің жеке пікірім. Осы қатарда ЭКСПО ісі де жүрді, әдейі үлкен резонанс туғызды, жұрт «қанша ұрлаған» деп ойлауы үшін арнайы 500 томдық қылмыстық іс ұйымдастырылды. Ал іс жүзінде, мен сол жүздеген томды қарап шықтым, олардың басым бөлігінде шот-фактуралар, мысалы, бір мердігерге Өскемендегі құрылысқа нан жеткізген наубайхананың құжаттары бар – ол мердігер облыстық театр салып жатқан, жұмысшыларды тамақтандырған, күнделікті нан жеткізілген, сол құжаттардың бәрі іске тігілген – 500 том жасау үшін осындай «қағаз жинаған».

– Мұны кім орындады, кім материал жинап, істі «құрастырып шықты»?

– Әрине, орындаушы – Қожамжаров, бұл процестер түгелдей оның жеке бақылауында болды, бәрін сол бақылап отырды.

– Не үшін? Тергеу тобы жұмыс істеп жатқанда, Қожамжаров мұның бір күні әшкереленетінін, біреу мұны айтып береді деп ойламады ма?

– Мен мұны әшкерелеу үшін айтып отырған жоқпын, жай ғана адамгершілік тұрғысынан алып қарағанда, жазықсыз адамдарды түрмеге қамағанда, олардың ар-ожданы болды ма, маған сол жағы қызық.

– Сіз өзіңізді жазықсыз санайсыз ба?

– Мен өзімді толықтай жазықсыз деп есептеймін. Сот процесінде, тергеу барысында, тергеумен мәмілеге келгендердің ешқайсысы, ешбір қатысушы Омаровпен ақша туралы сөйлестік, ақша бердік немесе басқа қаржылық байланыс болды деп айтқан емес – бәрі бір ауыздан «Омаровтың қатысы жоқ» деді.

– Неліктен ақталу үкіміне қол жеткізу мүмкін болмады?

– Сіз Қазақстанда бұл мүмкін деп ойлайсыз ба? Бізде ақтау үкімдерінің үлесі 1%-дан аз. Қазір де ештеңе өзгерген жоқ – тек орындаушылар ауысқан болуы мүмкін, ал режим сол қалпы қалды – бұл менің жеке пікірім.

ТРИГГЕР – ИТАЛИЯ

– Бәрі неден басталды, қандай да бір триггер болды ма?

– Іс бірінші вице-премьер Сағынтаевтың 2014 жылы Италияда өтетін Бүкіләлемдік көрмеге дайындықты көру үшін іссапарға баруынан басталды. Ол жерде дайындықтың нашар екенін көріп, қанша ақша игерілгенін сұраған екен, шамамен 15-20 млрд еуро деп айтыпты. Сағынтаев мұндай қыруар ақшаға салынған павильон көріп тұрған жоқпын дегенде, оған “Италияда қазірдің өзінде үшінші команданы түрмеге отырғызғанын, ұрлық ісі жүріп жатқанын және бұл Италияда қалыпты жағдай саналатынын” айтқан. Сағынтаев бұл әңгімені Астанадағы біздің құрылысқа келіп жүргенде бізге – маған және Ермегияевке айтты. Ол Назарбаевқа да бұл әңгімені айтып бергенін жеткізді, сол кездің өзінде мен ішімнен: «Келесі кезек біздікі» деп қауіп ойлап қойып едім. Рас болды.

– Сол сәтте қызметтен кеткіңіз келмеді ме?

– Оның қандай пайдасы бар? Жұмыстан кету қылмыстық жауапкершіліктен құтқармайды. Сол сәттен бастап Назарбаев Қожамжаровқа тапсырма берген – бәріміздің әңгімеміз тыңдалып, бізді бақылауға алған. Алдымен, мердігерлерді қыса бастады, олар тергеуге керекті мәліметтің бәрін айтып берді.

– Ешқандай айғақтарсыз ба?

– Иә, толықтай. Бірде-бірі Ермегияевқа ақша бердім, келістік деп айтқан емес. Тағы бір жайт – Ермегияевтің жанында Айдос Есполов деген бір жас әрі келбетті кеңесші пайда болды. Сол кезде мен «бұл қайдан шықты?» деп таңғалдым. Ермегияев маған бұл Назарбаевтың бұйрығы екенін айтты. Мен ол кезде жаңа технологиялар жөніндегі басқарушы директор едім, құрылыс жөніндегі орынбасар қызметіне кейін, тұтқындалудың алдында ғана тағайындалдым, мердігерлер барлық мәселені Айдос Есполовпен шешіп жүргенін айтқан еді.

НАЗАРБАЕВ КІМГЕ СЕНДІ?

– ЭКСПО-ның мердігерлерін кім анықтады?

– Мердігерлерді директорлар кеңесі анықтады, оның төрағасы Қаппаров болды, ал жалғыз акционер – экономика министрлігі, ол кезде оны Досаев басқарды. Біз тек директорлар кеңесі мен жалғыз акционер бұйрық бергеннен кейін ғана мердігерлермен жұмыс істедік, өздігімізден ешқандай келісімшарт жасай алмайтынбыз. Іс жүзінде мердігерлерді Президент әкімшілігі анықтады, яғни Мобитекс, BI Group компанияларын солар қосты. Біз орындаушылар ретінде құрылыс барысын бақылап қана отырдық.

– Ермегияевтің кеңесшісі немен айналысты?

– Кейін белгілі болғандай, ол мердігерлермен жұмыс істеген. Мердігерлер маған келіп, барлық мәселені Есполовпен шешіп қойғандарын айтатын. Мен: «Есполов деген кім?» деймін. Содан кейін естиміз, сөйтсем кеңесші екен.

– Ол қылмыстық іс бойынша фигуранттар қатарында болды ма?

– Қызық жағдай болды: ол Назарбаевтың жұбайы, 2000 жылғы «Қазақстан аруы» атанған Әселдің туған ағасы болып шықты.

– Бастапқыда бәрі керемет басталды, Назарбаев бұл шаруаға өзінің сүйікті кадры Ермегияевті таңдады, кейін ойын өзгертті. Неге? Не себеп болды?

– Мердігерлер манипуляция жасай бастады, Есполовты жоғары тұрған адам ретінде көрсеткісі келді. Ермегияев Назарбаевтан сұрады, ол: «Кеңесші мердігерлермен жұмыс істейді, оған кедергі жасамаңдар» деді. Біз содан кейін оған мән бермейтін болдық – Назарбаевтың тапсырмасы болса, біз араласпаймыз. Ол бірде кеңседе жүретін, бірде жоқ болып кететін – біз тікелей байланыспадық. Бірақ мәселе мынада: ЭКСПО құрылысын қылмыстық іске айналдыру, оны бүкіл ақпарат құралдарында, тіпті халықаралық деңгейде жариялау Назарбаевтың шешімі еді.

ШОУ ЖАСАУ МҮМКІНДІГІ

– Мұның оған не қажеті болды?

– Сағынтаев оған: «Еуропада солай, ірі құрылыстарда ұрлық болса, басқарушыларды түрмеге отырғызу қалыпты жағдай» деп айтқан. Назарбаев: «Біз неге солардан кембіз?» деп ойлаған болуы керек. Бізде әдетте іс-шара өткеннен кейін тергеу басталады – қанша ақша ұрланды, қайда кетті деп. Ал бұл жолы дайындық кезінде! Егер Еуропада солай болса, бізде де солай болсын деді. Бұл оның анық шешімі болды. Тағы бір жайт – бұл билікті тапсыруға дайындық еді. Назарбаев элитаға: «Мен кез келгеніңмен осылай істей аламын – тіпті сүйікті кадрларыммен де» деп көрсеткісі келді. Кейін ол сұқбатында: «Ермегияевті қамауға алуға бұйрық берерде жүрегім ауырды» деді. Бірақ шын мәнінде бұл алғашқы күннен бастап, одан шоу жасауға мүмкіндік туғанын көрген кезде қабылдаған шешім еді.

– Бұл іс бойынша 23 адам тергеуде болды. Ермегияев әлі түрмеде, оған 14 жыл қатаң режим берілді. Қазір Назарбаев билікте жоқ, неге іс қайта қаралмайды?

– Көріп отырғаныңыздай, ешкім бұл істі қайта қарауға мүдделі емес. Өйткені бұл іске тікелей не жанама қатысы болғандар көп, біреулер пиар жасады, біреулер атақ, лауазым алды. Егер бұл шоу болды десек, бір жайтты еске салғым келеді: мәжіліс депутаты Артур Платонов, КТК-да бағдарлама жүргізді, қаңтар оқиғаларын айтып отырып, кенет ЭКСПО ісіне ауысты да: «бейбіт азаматтарды қорғап, біреулер жан беріп жатқанда, мына секілді оңбағандар мемлекет қазынасын ұрлап жатыр!» деді. Барлық ақпарат құралы осындай айыптау бағытында ақпарат таратты. Мысалы, үкім шықпай тұрып-ақ Қожамжаров баспасөз мәслихаттарында «осынша ұрланды» деп айтып жүрді, әр жолы ұрланған сома көбейе берді. Егер біздің адвокаттарымыздың бірі солай айтса, оны бірден тергеу мәліметтерін жариялады деп жауапқа тартар еді. Тергеуге ақпарат таратуға рұқсат, қорғауға тыйым салынған. Бізде БАҚ арқылы қорғану мүмкіндігі болған жоқ, заңмен тыйым салынған. Тек мемлекеттік айыптаушы ғана халықтың алдында «ел мүлкін ұрлаушылар» бейнесін жасай алды.

ҚОЖАМЖАРОВТЫҢ РӨЛІ МЕН СОТ

– Сіздің нұсқаңыз бойынша Қожамжаров ешбір дәлелсіз осындай істерді жүргізе алды ма?

– Мен алғаш рет қылмыстық жауапкершілікке тартылдым және мұндай нәрсе мүмкін екеніне өзім де таңғалдым. Не айтқаның маңызды емес, бәрі саған қарсы бағытталған. Мысалы, сотта ешкім Ермегияевке ақша бердім деп айтқан емес. Оның үстіне, Ермегияевке пара берді деген эпизод бар: бір мердігер әйел «маған белгісіз нөмірден хабарласты, Ермегияев үшін 18 млн теңге керек деді. Көрсетілген мекенжайға бардым, қара кепка, қара шалбар, футболка киген, беті жабық ер адам келіп, сөмкені алды да кетті – бұл менің жеке ақшам, пара ретінде бердім» деп мәлімдеді. Осыған қарап Ермегияев пара алды деп танылып, қылмыс жасалды деп есептелді. Бірақ Ермегияев ол адамды да, айтып отырған ақшаны да  көрген жоқпын десе де, оны қатаң режимге қамады. Өйткені бұл – аса ірі көлемдегі пара.

– Сонда ол ақша кімге берілді? Қара киімдегі адамның кім екені анықталды ма?

– Қолма-қол айналымда жүрген сомаға мен өзім де таңғалдым. Бізбен бірге отырған Ринат Ақылбаев деген болды, ол Алматыдағы технологиялық университеттің оқытушысы еді. Университеттің президенті – Айдос Есполов. Ол ашық айтты: мен сол ақша айналымымен айналысатын адамдардан қытай сөмкелеріне салынған миллиардтаған теңгені алып, көлікке салып, Айдос Есполовтың үйіне апаратынмын деді. Ол Ермегияевті танымайтынын айтқанмен, тергеу бәрібір бар кінәні Ермегияевке жапты.

– Бұл жайтқа сотта неге мән берілмеді?

– Бұл жайтқа прокурордың өзі назар аударды. Ол: «Айдос Есполов тергелмеген, Қазақстанда жоқ, сондықтан оның есімін сот процесінде атауды жөн санамаймыз» деді. Судья оны қолдады.

– Прокурордың есімі есіңізде жоқ па?

– Есімде жоқ, бірақ кейінірек оның Павлодар облысында прокурор болғанын білем. Сол кезде бір полицей оның кабинетінде өзіне қол жұмсамақ болды, яғни прокурордың қысымынан кейін осы әрекетке барған.

– Бұл істе кімдер болды, 23 адам сотталды ма?

– Алматыдан 10 адамды алып келді, олар заңсыз ақша айналымымен айналысқан. Мектепті жаңа бітірген жас балалар, олар тек өз аттарына жеке кәсіпкерлік (ИП) ашқан. Мердігерлер оларға ақша аударған, олар банктен қолма-қол ақшаға айырбастап, қажет адамдарға жеткізіп беріп отырған.

НАЗАРБАЕВҚА ЕСЕП БЕРІЛДІ МЕ?

– Айтпақшы, сізді бірден тергеуге алған жоқ қой?

– Иә, басында тергеуге Ермегияев пен Үсенов тартылды, ал мен шамамен екі апта бойы, күн сайын дерлік тергеуге барып жүрдім. Сол кезде маған қысым көрсетілді – адвокатты бөлмеден шығарып жіберуді сұрап, менің үстімнен Ермегияевке қарсы айғақ беруді талап етті. Мен: «Қандай айғақ, не айт дейсіздер?» деп сұрасам, олар: «Бірге ойластырамыз» дейді. Назарбаевтың портреті тұрған, тергеуші соны көрсетіп тұрып айқайлайды: «Біздің төрағамыз күн сайын шапқылап жүр, Назарбаевқа есеп береді, сенің Ермегияевке қарсы қашан айғақ беретініңді күтіп отыр» деп. Өзім ойлап қоямын: шынымен, Қожамжаров пен Назарбаев мен туралы талқылап жатыр ма? Олар өздері де айтып отырған сөздерінің ақымақтық екенін түсінген сияқты. Мен оларға: «Ермегияевпен дос екенім рас, бірақ ақша бөліскен емеспіз, бұл тек достық» дедім.

Бір күні бәрі күрт өзгерді: тергеуші мені құқық қорғау органдары басшысының орынбасарының кабинетіне ертіп барды. Ол маған «Куәлік бересің» депбірден айтты.

– Тегі есіңізде ме?

– Шынымды айтсам, есімде жоқ. Сол кезде екі орынбасар болды – Шпекбаев пен Ахметжанов. Меніңше, бұл – Ахметжанов болды. Ол маған: «Айтшы, куәлік бермейсің бе?» деді. Мен: «Қандай куәлік? Мен шынымды айтып жатырмын, жасырған ештеңем жоқ, не білгілеріңіз келсе, сұраңыздар, бәрін айтамын» дедім. Ол тағы сұрады: «Сен Ермегияевпен әскерде бірге болғаның рас па?» – «Иә, бұл жасырын емес» дедім. «Жақсы», – деді де, мені шығарып жіберді. Бірақ тергеушіге оралған сәтте мені бірден қамауға алып, тұтқынға алу туралы құжатты дайындап қойған екен. Негізгі себеп менің Ермегияевпен әскерде бірге болғаным екен.

ДОСТЫҚ ҚОРҒАН ЕМЕС

– Сіз бен Ермегияевтің қарым-қатынасы қандай еді? Дос, таныс? ЭКСПО-ға шақырған сол ма? Сіз бұған дейін Қазатомпромда жұмыс істегенсіз ғой?

– Біздікі 18 жастан бастап келе жатқан қалыпты достық қатынас. Түрлі салада жұмыс істедік, араласып тұрдық. Өзімнің біліктілігімнің арқасында мехматты, заң факультетін тәмамдадым, жоғары технологиялар институтын басқардым, өндірістік тәжірибем жеткілікті. Сондықтан ЭКСПО-ға лайықты шақырылдым деп есептеймін.

– Басшысыңыздың досыңыз болуы сізге оғаш көрінбеді ме?

– Бұл – қалыптасқан тәжірибе. Бізде командамен жұмыс істеу принципі бар. Кез келген ұлттық компанияға кіріңіз – бәрінде сондай команда бар.

– Бірақ дос боп жұмыс істей бастағанда, мұндай айыптаулар шықса, бәрі: «Бірге оқыған, бірге жұмыс істеген, ұрлықты да бірге істеген» деп ойлайды.

– Бұдан ешкім сақтандырылмаған. Кез келген мемлекеттік қызметші мен квазимемлекеттік қызметкер кез келген жауапкершілікке тартылуы мүмкін.

– Бірақ бұл қалыпты жағдай емес қой?

– Қалыпты емес, әрине. Бірақ бұл – мемлекеттік қызметкерлер мен квазимемлекеттік компания басшыларын басқарудың бір түрі, стимулы. Мен статистиканы қарап отырамын: қазір де жемқорлық істер бар, тек шу аздау. Бірақ саны жағынан бұрынғыдан да көп.

ПОГОНДАҒЫ ЖҰЛДЫЗ БӘРІН ШЕШЕДІ

– Шу неге аз? Қожамжаровтың қызметтен кетуіне байланысты ма?

– Жартылай солай десе де болады. Қазір бұл істермен ҚМА (АФМ), Антикор, ІІМ, ҰҚК айналысады. Ал бұрын жалғыз Қожамжаров қана істі жүргізетін. Ол әр даулы істі пиарға айналдыратын. ЭКСПО сияқты даулы істер тек сол кезде болды.

– Сіздің ісіңіз айғаққа емес, сөзге негізделген алғашқы іс емес қой?

– Менің ойымша, біздің құқық қорғау жүйеміз бұрмаланған. Егер тергеуші айыптау қорытындысын берсе, сот үкім шығарып, артынан сол адам ақталып кетсе, тергеушіге тәртіптік жаза беріледі, лауазымы төмендетіледі немесе жұмыстан шығарылады. Бір жағында погондағы жұлдыз бен мансап, екінші жағында адамның тағдыры. Тергеуші, әрине, жұлдызды таңдайды, ал адамның тағдыры оған маңызды емес.

– Демек, жүйеде бұрын да, қазір де моральдық қағидалар жоқ деп есептейсіз?

– Бұл – кеңестік жүйеден қалған нәрсе. Сол кезде репрессиялар болды, миллиондаған адам қамалды, қырылды – құқық қорғау органдары соған атсалысты. Тарихты білесіздер ғой, сондай жүйеде тәрбиеленген адамдар оны ұрпағына беріп отыр, әлі күнге дейін аталары ГУЛАГ-та қарауыл болғанын мақтан тұтады.

– Жазаны қай жерде өтедіңіз?

– 4,5 жыл Заречныйдағы жалпы режимдегі колонияда отырдым, кейін жаза жеңілдетіліп, бостандығым шектелді. Соттылығым былтыр тамызда аяқталды. Қазір бостандықтамын, бірақ сол процеске қайта оралып, әділдік орнауын қалаймын.

10 МЛРД-ТЫҢ ҚҰПИЯСЫ

– Келтірілген шығын, яғни 10 миллиард теңге дегенің өте үлкен сома ғой, келісесіз бе?

– Мен де осыны айтқым келген, үлкен сома, жүздеген том, ішінде жай қағаздар, макулатура. Мен қарап отырып таңғалатынмын,  мұның бәрі пиар үшін, істі «үрлей түсу» үшін жасалған.

– Ал ақша ше? Бұл сандар ойдан шығарылған жоқ қой?

– Ақша да сондай. Іс бойынша жәбірленуші деп ЭКСПО ұлттық компаниясы танылды, ал ол Қожамжаровтың толық бақылауында болды. Сол компания маған қарсы талап-арыз түсірді. Бір ғимаратқа термалды жылыту жүйесін орнату жоспарланған, Германиядан компания шақырылды, ауқымды жұмыс атқарылды, бәрі дайын еді. Кейін, тергеушілердің айтуынша, Қожамжаров шешім қабылдапты, сол жұмыстар үшін 7 миллиард теңге есептеген, бірақ оны 10 миллиардқа дейін өсіріп, дөңгелектеген.

Жай ғана осылай бола салды ма?

– Иә, сот процесінде ЭКСПО ұлттық компаниясы бұл дұрыс шешім болмағанын айтып, сол жұмыстардан бас тартты. Бір ғимаратта видеофасад орнатылуы керек еді, құны шамамен 700 млн теңге болатын, жабдықтар қоймада дайын тұрған. Бірақ ұлттық компания жобадан бас тартып, бұл жұмыстарды шығын әрі ұрлық деп есептеді. Мердігерлер ештеңе ұрланбағанын, міне, жабдықтар, алыңыздар деп куәлік берсе де, компания: «Жоқ, бұл – ұрлық!» деді. Бұл сот емес, мазақ болды, сен жұмысты орындадың, бірақ біз оны қабылдамаймыз, ақшаны сенен талап етпейміз, бірақ айыпталушылардан талап етеміз.

– Мұның бәріне себеп болды ғой?

– Иә, ұрланған сома 10 миллиардқа жетуі керек болды, яғни «дөңгелек» және үлкен сома болу үшін.

– Кейін бұл жобаның тағдыры не болды?

– Ештеңе болған жоқ. Мен өзім әлі күнге дейін таңғаламын – мердігерлер жұмысты аяқтамады, бірақ оларға ақша төленді, олар жабдықтарымен бірге кетті. Олар қайда кеткенін білмеймін, бірақ бұл не ЭКСПО ұлттық компаниясын, не тергеу органдарын қызықтырмады. Мұның бәрі ұрлық деп есептеліп, бізге және Ермегияевке айып тағылды.

Прокурор неге қарамады?

– Мен бұл процесті есімде жақсы сақтадым, өйткені әр күні телеарнадан репортаж жүріп жатты, сериал секілді қарап отыратынбыз.

– Мен, айтпақшы, Ермегияевке сотта күлгені үшін ескерту жасадым. Бірақ расында, ол жерде күлкілі сәттер көп болды. Мысалы, бір әйел: «Қара футболка киген адам хабарласып, Ермегияевке ақша керек деді, келіп алды» деп айтып, «оның жүзін есімде жоқ, бірақ мен Ермегияевке пара бердім» деді. Бұл сотта шындық ретінде қабылданып, ауыр қылмыс, парақорлық ретінде танылды.

– Судья мен прокурор мұны көрмеді ме, әлде оларды бұл қызықтырмады ма?

– Олардың күнәсі өз мойындарында. Олар қаншама тағдырды талқандады. Жаңа ғана қызметке келген жас тергеуші болса, ар-ұяты түрткі болар еді, бірақ ол жерде бәрі тәжірибелі, қатыгез «қасқырлар» отырды. Адвокаттар бізге айтатын: олар әр таң сайын процестің алдында Антикорға барып, қандай рөл ойнау керек екенін тыңдайтын. Тергеушілер тергеумен ымыраға келген айыпталушыларды бақылап отырды, дұрыс айтып жатыр ма, дәлел жеткілікті ме. Ал шын мәнінде, заң бойынша, тергеу ісі сотқа берілгеннен кейін оған араласуға құқығы жоқ. Бірақ біздің жағдайда бұл бүкіл медиа қолдауымен, айыптаушы реңкпен, алдын ала айыпты деп жариялаумен шоуға айналдырылды.

ЖАРИЯЛАУҒА БОЛМАЙДЫ

– Сол сәтте сізге мәлімдеме жасауға не кедергі болды?

– Қалай? Мен түрмеде отырдым, ешқандай мәлімдеме жасауға құқым болған жоқ. Біздің заң бойынша тергеу мен сот процесі барысында тек айыптаушы орган ғана ресми мәлімдеме жасай алады. Ал қорғаушы тарап пен айыпталушылар Қылмыстық-процестік кодекс бойынша тергеу деректерін жарияламауға міндетті. Егер мен қандай да бір мәлімдеме жасасам, тергеуге кедергі келтірді деп тағы да жауапкершілікке тартар еді.

– Мен Назарбаев кеткен соң бәрі өзгерер деп ойладым...

– Қазіргі статистика бойынша, қазір жемқорлық үшін түрмеге отыру фактілері көп, бірақ бұрынғыдай дабыра жоқ. Ол кезде Қожамжаровтан басқа да көптеген адамдар іске араласты. Тергеу-оперативтік топта ШҚО, Атырау, Шымкент секілді әр облыстан келген тергеушілер болды. Бірнеше ірі іс қатар жүріп жатты – Ахметов ісі, «қара» генерал Аманбаев ісі. Бірақ олардың ешқайсысы ЭКСПО ісіндей насихатталған жоқ. Мен тағы да атап өткім келеді: біздің қылмыстық процестегі кемшін мәселе – егер тергеуші бір адамды күдікті деп таныса, ол өзінің погондағы жұлдызын тәуекелге тігеді. Егер тергеу барысында адамның кінәсіздігі анықталса, сіздіңше, ол босата ма?

– Босатуы тиіс қой?

– Мен түрмеде бір жігітпен таныстым. Ол 1,5 жыл түрмеде отырды, ШҚО-да мектеп салған компанияның құрылтайшысы болған. Сол істегі бас директорды соттап, кейін кепілмен босатқан. Ол шетелге қашып кеткен. Енді құрылтайшысын қамады. Жігіт: «Мен ол компанияны көзіммен көрген емеспін» дейді. Тергеуге тапсырыс берушілер мен мердігерлерді түгел шақырып, оған ешкім: «Бұны танимын» демеген. Бірақ ол түрмеде отырды. Содан кейін оған былай деген: «Не сен кінәңді мойындап, біз саған 3,5 жыл шартты жаза береміз, 1,5 жылын өтеп, бостандыққа шығасың. Не біз саған 8 жыл береміз, сотта сені ұры деп айтамыз, сот үкім шығарады». Ол, әрине, кінәсін мойындады. Ол үшін не тәуекелде тұрды? Әрине, тергеушінің жұлдызы.

ҚОЖАМЖАРОВТЫҢ РӨЛІ ҚАНДАЙ БОЛДЫ?

– Бұл бәрі Қожамжаровтың ойлап тапқаны ма?

– Мен өзім куә болған жайттар туралы айтып отырмын. ІІМ мен ҰҚК жүйесінде қалай екенін білмеймін, ол туралы төрелік айтпаймын. Бірақ қаржы полициясында және Антикорда болған жағдай солай болды, адамды ұстап алып, оған бап «ойлап табатын». Қожамжаровпен жеке таныс емеспін, ол туралы ештеңе айта алмаймын, тек теледидардан көрдім. Бірақ меніңше, ол қатыгез адам. Ол Ақмола облысының әкімі болған кезде, үкіметтегі жиналыстарда көретінмін. Өте пафосты, тек таңдаулы адамдармен ғана қол алысатын. Қалғанына қолын бермей, бұрылмастан кетіп қалатын. Бұл да оның мінезінен хабар беретін шығар, ол тым тәкаппар адам.

– Назарбаевпен қарым-қатынасы ерекше болды ма?

– Меніңше, ол элиталық топтарды бақылау функциясын атқарды. Өздеріңіз білесіздер, батыс элитасы, орталық қазақстандық, оңтүстік, алматылық элиталар бар. Олар бірігіп, бір ұлттық компания төңірегінде бір өңірдің азаматтары, бір министрлік төңірегінде бір өңірдің жігіттері жиналады. Барлығы белгілі жайт. ЭКСПО ісі – элиталарды тізгіндеу тізбегінің бір бөлігі болды: Орталық Қазақстан бойынша – Серік Ахметов ісі, Оңтүстік Қазақстан – Бишімбаев ісі, Алматы – Ермегияев ісі, Батыс – бір әкім орынбасары мен Қорғаныс министрлігіндегі бірнеше генерал. Тасмағамбетов Астана әкімі болған, қорғаныс министрлігіне бағынышты бірнеше генерал сотталды. Бұл билік ауысуына дайындық, элиталарға өз орындарын көрсету әрекеті болды.

– ЭКСПО ісіндегі бұрынғы президенттің рөліне не дейсіз?

– Мұндай іске рұқсат беретін жалғыз адам сол ғана болды. Біз жеңе алмайтындай жағдай жасаған да сол. Бізге мердігерлер Назарбаевпен жеке келісілгеннен кейін тағайындалатын. Ал Ермегияевке Қожамжаров бастаған түрлі ықпалды адамдар келіп, өз компанияларын мердігер етіп бекітуді сұрайтын. Ермегияев ешкімге келісім бермеді, «жоғарыға барып шешіңдер» дейтін. Олар, соның ішінде Қожамжаров та бар, ренжіді. Кейін ол Назарбаевтан Ермегияевке қарсы тергеу жүргізуге санкция сұраған.

– Сонда бұл істің бастамашысы Қожамжаров болғаны ма?

– Мердігер кіргізуден бас тартқаннан кейін соған барып отыр. Мен өзім куә болмаған нәрсе туралы пікір айта алмаймын, бірақ Ермегияевтан естідім, Қожамжаров оған келген, ол бас тартқан, сол үшін Қожамжаров ренжіген екен.

– Сізге тікелей қандай да бір компаниялар жүгінді ме?

– Мен тек тағайындалған компаниялармен жұмыс істедім және олардың қызметін бақылайтынмын. Олар біліктілік талаптарына сай келді.

– Сіз сомалардың артық екенін көрдіңіз бе?

– Біз іс жүзінде үдерістің басында ғана болдық, тек іргетасы құйылған кезде, сол кезде бізді қамауға алды. Бұл да дұрыс болған шығар, құрылыс толық қарқын алмаған кезде, нөлдік циклде, бетон жұмыстарының 40 пайызы орындалған еді. Кейін әрлеу жұмыстары басталғанда, олар оған дейін жолатпау керек деп есептеді, осы кезеңде істі жауып, ЭКСПО ісі бойынша шоу ұйымдастырды, мемлекеттік БАҚ-та жақсы насихатталды, бұл істі мемлекет әдейі ушықтырды. Қамауға алынардан бұрын, мені тергеуге шақыра бастағанда, мен ЭКСПО-ның жаңа төрағасы Жақсыбековке барып, жұмыстан кететінімді айттым. Сол сәтте Zakon.kz сайтында ЭКСПО төрағасының орынбасары Омаров отставкаға кетті деген ақпарат шықты. Бәрі алдын ала дайындалғандай – "тағы бір ұры, мұны да қамап тастаңдар!" Мен қоғамға белгісіз адам едім, қандай себеппен кеткенім белгісіз, ал жұрт мені бірден ұры деді. Кейін біреулер жазыпты: "Біз онымен жұмыс істедік, ол адал адам, оған бұлай жала жаппаңдар" деп. Жалғыз шынайы пікір сол болды. Қалған пікірлер бір сарында жазылған, тапсырыспен жазылған, керекті реакцияны тудыру үшін қолдан ұйымдастырылған пікірлер болды.

–  Кейін Назарбаевтың ең жақын серіктесі Есімов келді?

– Иә, тіпті туысы шығар, білмеймін, ешқашан араласқан емеспін, сол себепті нақты айта алмаймын.

– Сізден кейін ЭКСПО-да бәрі адал және ашық болды ма?

– Бұл туралы да айта алмаймын, біз өз жұмысымызды барынша адал атқардық. Сотта айтылған сомалар бір адамға, Айдос Есполовқа қатысты болды.

– Сіз Есполовты жеке танисыз ба?

– Иә, жеке көргенмін, бойы ұзын, келбетті жас жігіт, менен жасы кіші, спортпен шұғылданады. Кәсіби біліктілігі туралы білмеймін. Жұмыс жиналыстарына қатыспаған, бірақ сотта мердігерлер айтқандай, олармен жеке сөйлесіп, визитка берген, "қаржылық мәселелерді менімен шешесіздер" деп айтқан.

БАС ТАРТУҒА БОЛМАЙДЫ

– Сіз Қазатомпромда Жәкішев кезінде жұмыс істедіңіз, онымен таныссыз ба?

– Иә, таныспыз, кейін түрмеден шыққан соң да кездестік, тәжірибемізбен бөлістік. Жәкішевтің ісін білесіз бе? Алдымен, оны зениттік артиллериялық қондырғыларды жеткізді деп айыптады, кейін басқа баптар тауып, сол арқылы айып тақты да, соттады.

– Сіздіңше, ол да кінәсіз бе?

– Әрине. Мен ол кісіні білемін, шын мәнінде тап-таза адам.

– Ермегияев ЭКСПО-ны неге мойнына алды?

Фото: Informburo

– Оған ЭКСПО-ны басқару ұсынылған кезде, мен сұрадым: "Саған бұл не үшін керек?" деп. Ол: "Онда бас тарту деген болмайды", – деді. Ол бұл қызметті қаламады, бірақ амалсыз келісті. Елестетіп көріңізші, бизнесмендерден министр, вице-министр қылып тағайындаған кезде, бұл нағыз шақырту еді, сен мемлекет үшін қызмет етесің, әйтпесе бизнесіңе қауіп төнеді. Бұл – қалыпты тәжірибе. Егер сіз білмесеңіз айтайын, Назарбаев сол деңгейде жұмыс ұсынғанда, бас тартуға болмайтын. Егер бас тартсаң, қылмыстық іс ашылады. Ермегияевтің Назарбаевпен тікелей қатынасы ондай деңгейде болмаған, яғни ол бас тарта алмады. Мүмкін жақын шеңбердегі адамдар бас тартқан болар, бірақ ол емес.

– ЭКСПО-ға Есімовты қоюы Назарбаевқа өз адамы қажет болғандықтан ба?

– Жай ғана өз еркіне көнетін адам керек болды. "Бізге бұл көрме не үшін керек?" деген сұрақ қоймайтын адам.

– Сіздіңше, көрменің өзі қажет емес пе еді?

– Егер көрмеден кейін бірде-бір технология пайдаланылмаса, "жасыл технологиялар" құрылыста қолданылмай қалса, мұны ұрлық деп атаған болса, онда мұның бәрін не үшін жасадық? Егер нәтиже болмаса, тек шығын ғана болса, көрменің мәні қандай?

– Сіз Ермегияевпен хат-хабар алмасып не барып, кездесіп тұрасыз ба?

– Жоқ, бұл мүмкін емес, ол қатаң режимдегі колонияда отыр, мен ол жерге бара алмаймын. Бірақ оған барып жүрген жігіттермен байланыс бар, туыстарымен хабарласып тұрамын, сәлем жолдаймын. Ол 10 жылдан бері отыр, жағдайы жақсы емес. 150 адам бір бөлмеде, екі қабатты кереуеттер, қыста суық, жазда ыстық, дәретхана далада.

– Оның әлі 4 жылы бар ғой?

– Иә, бәлкім одан да көп. Бір бөлігі үйқамақта өтті, ол күн жарты күн болып есептеледі, сонда шамамен тағы 5 жыл отыруы керек.

КОЛОНИЯ АДАМДЫ ҚАЛАЙ СЫНДЫРАДЫ

– Сіз бостандыққа шыққан соң өміріңіз қалай өзгерді?

– Неке және отбасы туралы заңда егер жұбайы 4 жылдан көп мерзімге сотталса, бостандықтағы зайыбы оның келісімінсіз ажыраса алады және мүліктік талаптар қойылмайды. Бұл статистика шындыққа сәйкес келеді. Мен колонияда мұндай жағдайларды көп көрдім: 4 жыл өткен соң көп ерлі-зайыпты ажырасып кетіп жатады. Егер 4 жыл бойы қарым-қатынас болмаса, міндетті түрде ажырасады. Мен 4,5 жыл отырдым, сәйкесінше, ажырастым.

– Колония сізді қаншалықты өзгертті? Түрме адамның рухын басып тастайды деген рас па?

– Біріншіден, ол жақта өте жайсыз екені анық: бір баракта 150 адам, қоламса иіс, жайлылық атымен жоқ, ыстық су жоқ, тұрмыстық жағдай қиын. Әкімшілікке душ орнатып, бойлер қою туралы өтініш айтсақ, олар: «Тексерушілер келіп, жағдайды жақсартқанымызды көрсе, “тым жайлы отыр” дейді», – деп жауап береді. Мұның бәрі адамды қорлайтын, жабық әрі төмен деңгейдегі жағдай.

– Егер Қожамжаровты жолықтырсаңыз, оған не айтар едіңіз?

– Ештеңе. Не үшін бірдеңе айтуым керек? Ол бәрін өзі жақсы біледі.

– Оған деген өкпеңіз жоқ па?

– Әрине бар, бірақ оның бетіне айтып не керек? Не істегенін ол өзі жақсы біледі, кінәсіз адамдарды түрмеге жапты, бәрін түсініп отыр. Егер ол адамда мораль болмаса, ол оның жеке мәселесі.

– Тоқаев кейбір істерді қайта қарауға мүдделі емес пе?

– Бізде істерді қайта қарау фактілері болды ма? Зер салып көрейікші.

– Күлекеев пен Матаев ақталды ғой.

– Иә, олар бізбен бірге отырған, мен оларды білемін. Бірақ бұл – сирек жағдайлар. Ал ірі істер ше? Мысалы, Ахметов ісі: оның бір орынбасары толықтай ақталды, ол тіпті Назарбаев кезінде болған, 2019 жылы. Аманбаев – «қара» генерал – жартылай ақталды. Үміттенеміз, бізге де кезек келеді.

– Ермегияев парақор емес пе?

– Жоқ, әрине. Сіз басқаша ойлайсыз ба?

– Мен оны танымаймын, сондықтан сұрап отырмын.

– Осындай даулы істердің салдарынан мемлекеттік қызметте не квазимемлекеттік компанияларда жұмыс істейтін адамдардың имиджі қатты түсіп кетті. Қазір жұрттың бәрі шенеунік десе ұры деп қабылдайды. Мен тергеушімен сөйлесіп: «Сіз менің бұл ұрлыққа еш қатысым жоқ екенін көріп тұрсыз, неге мені айыптайсыз, ар-ұятыңыз бар ма?» – деп сұрадым. Ол маған: «Сіз бәрібір бір кезде ұрлағансыз, сондықтан ар-ұятым тыныш», – деді.

– Қожамжаров кітап шығарды дейді ғой.

Қайрат Қожамжаров

– Иә, бір видеоролик көрдім, кітап шыққан екен, бірақ мен оны сатып алған жоқпын, сатылымда да болмаған сияқты. Бір жарнама көрдім – «Тергеу құпиялары» деп аталса керек. Бір әйел – Сенаттың депутаты – Қожамжаровқа барып, әсерімен бөлісті, «өте қызықты кітап» деді, ал ол болса сыпайы ғана жымиып отырды.

– Неліктен сіз Айдос Есполовтың ЭКСПО-дағы ұрлыққа қатысы жөнінде қарсы арыз жазбадыңыз?

– Ол іс бөлек өндіріске алынып, кейін жабылып қалды. Көп нәрсе солай жабулы қазан күйінде қалды. Бұл біздегі тергеу техникасы. Істерді біріктіреді, бөледі, кейбір эпизодтарды бөліп алып, кейін (мүмкін, тегін емес) жауып тастайды – ол жақтың нақты жайын білмеймін.

НАЗАРБАЕВ СЦЕНАРИІ СӘТТІ ІСКЕ АСТЫ

– Ермегияев неге үнсіз?

– Сіз үнсіз деп ойлайсыз ба? Ол бірнеше рет жазды. Бірақ бәрі қараусыз қалып отыр, қазір де солай. Адвокаттар, басқа сотталғандар да жазды. Тергеу амалдары бұзылғанын, айыптаулардың негізсіз екенін, келтірілген шығын сомалары дәлелсіз екенін көрсетті. Бірақ бәрі өзгеріссіз қалды, сот үкімі жойылған жоқ.

– Сіздің ойыңызша, Назарбаевтың қателігі неде? Ол қызметтен кеткеннен кейінгі жағдайды қалай түсіндіресіз?

– Мен саяси тұлға емеспін, сондықтан оның қателіктері туралы ашық айта алмаймын. Бірақ мұның бәрі алдын ала болжанған еді. Сіз шынымен оның билігі басқаша аяқталуы мүмкін деп ойлайсыз ба? Бұл барлық авторитарлық режимдердің басынан өткен. Әрдайым осылай болады: көшбасшылар ауысады, бұрынғы көшбасшыға сын айтылады, жаңа көшбасшы дәріптеледі. Бұл баяғы диктаторлар, патшалар мен хандар заманынан келе жатқан үрдіс, біз бұл сценарийді әлдеқашан көргенбіз.

– Кәрім Мәсімов сіздің ісіңізде қандай рөл атқарды?

– Мәсімов айына бір рет құрылыс алаңына келіп тұратын, құрылыс қалай жүріп жатқанын қарайтын. Технологиялар туралы мәселе Мәсімов пен Сағынтаев қатысқан жиындарда талқыланатын, барлық шешім сол жерде хаттама арқылы бекітілетін. Кейін тергеу органдары ұлттық компанияға «жасыл» технологияларды пайдаланудан бас тартуды талап етті. Ал бұл технологиялар сол кезде орнатылып, дайын тұрған. Содан кейін олар бұл жобалар Ермегияев ұрлады деген қаражатқа сатып алынған деп жариялады. Осылайша, келтірілген шығын сомасын дөңгелектеп, 10 миллиард теңгеге жеткізді.

ЕРМЕГИЯЕВ НЕГЕ КЕШІРІМ СҰРАМАҒАН

– Сіз келтірілген шығынды өтеп жатырсыз ба?

– Ақша үнемі ұсталып тұрады.

– Қазақстаннан кеткіңіз келмей ме?

– Менің ондай мүмкіндігім жоқ. Менің атымда миллиард теңге көлемінде шығын тіркелген, сондықтан банк картасын да аша алмаймын, есепшот ашу құқығым бұғатталған, ал шетелге мүлде шығармайды. Олар «қазіргі табыс деңгейіңізбен бұл шығынды мың жылдан кейін өтейсіздер» дейді. Бізде жалпы шығын көлемін әдейі үлкен етіп көрсеткенді ұнатады. Мысалы, Бишімбаев ісінде де шығын анықталды, бірақ ол сақтандырылған болғандықтан, оған шығын ретінде жүктелмеді. Сол себепті ол мерзімінен бұрын босап шықты. Бізде де сақтандыру болған, бірақ оны бізге қолданған жоқ, ал оның ісінде қолдануға рұқсат берілді.

– Назарбаевтан кешірім сұрау керек еді, Ермегияев неге ондай қадамға бармады?

– Ермегияевтің болмысы сондай болса керек, шын мәнінде болмаған нәрсені мойындай алмайды.

– Ол 10 жылдан бері түрмеде отыр, таңдау мүмкіндігі болды деп ойлайсыз ба?

– Иә, болғаны анық. Оған келіп, кінәні мойындап, кешірім сұра деген ұсыныс жасалған болуы мүмкін. Бізде президенттік кешірім рәсімі бар, президенттің атына хат жазып, кінәні мойындап, рақымшылық сұрау қажет. Мұны Бишімбаев бірінші рет түрмеде болғанда жасаған. Ал Ермегияев олай істемеді, себебі болмаған кінәні мойындай алмайды.

Сұхбаттың толық нұсқасын мына сілтемеден көруге болады.