«Келе жатыр батырың құса болып»: Ерлан Төлеутайды бүгінгінің Иманжүсібіне айналдырған кімдер

«МЕНІ МӘДИ, АҚАН СЕРІЛЕРДІҢ КҮЙІНЕ БИЛІК АЛЫП КЕЛДІ»

– Кейінгі үш жылда болып жатқан саяси үрдістерді бақылап отырмыз, ешкімге сатылмаған, билікке айтарын тіке айта білген бір адам болса, ол мен үшін сізсіз, Ерлан мырза. Бұл миссияңыз сізге ауыр емес пе? Шаршап кеткен жоқсыз ба?

– Оңай емес, өміріміз осындай қоғамға тап келді. Осындай дәуірде өмір сүруге мәжбүр болдық. Солардың дегені бола берсе, қоғамымыз не болады? Маған да солардың ойыншысы болып, шалқып жүруге болады. Ал бәріміз солай болсақ, не болады? Қазақта «бас көтерер» деген жақсы сөз бар. Бас көтерері жоқ ел, бас көтерері жоқ отбасы дейді. Оларға мүсіркеп қарайды. Халықтың баскөтерері болуы керек. Мен ешқашан «халықтың бас көтерері болам» деп ойлаған жоқпын. Соңғы 30 жылда болып жатқан ахуал мені соған мәжбүрледі. Әйтпесе әнімді айтып, ғылыми жұмыстарыммен айналысып, тыныш өмір сүремін деп ойлаған адаммын. Ұлттық код дегенді жиі айтамыз. Ол бәрінде болмайды. Мен сол ұлттық кодтың носительімін. Қолымда домбырам, қаламым бар. Менің бүкіл болмысым, арым, рухым өнермен байланысты. Мен осы өнерді арқалап жүргендіктен, жалған сөйлеп, біреуге жағымпаздануға менің хақым жоқ.

Біржан салдардан бастап бәрін зерттедім. Мәди, Иман Жүсіп, Балуан шолақ – бәрі бас көтерерлер болған. Сол кезде біз Ресейдің боданы болып, билік азды ғой. Біздің азу тарихымыз 1846 жылдан басталады. Оған дейін біз қазақ жақсы халық болдық. Абылай хан заманын Шоқан «ерлік дәуірі» дейді. Сондай халық болдық. Абылай 1781 жылы өлгеннен кейін 40 жыл уақыт болды. Мемлекетті қалай сақтаймыз деуге, мылтық пен зеңбірек жасап алуға 40 жыл уақытымыз болып еді. Бірақ біз айт пен тоймен жүрдік. Абылай жоқ, рахат, хан, билік жоқ. Сөйтіп, орыстар ұзын арқан, кең тұсау саясатын жүргізіп келді. Оған дейін біз протекторат болдық. Патша өкіметі біздің ішкі ісімізге араласпаймыз деді. Шыжымдап біртіндеп тарта берді, тарта берді. 1822 жылы хандық билікті жойып жіберді. «Аға-сұлтандар басқарсын» деді. 1868 жылы қазақ даласы Ресейдің меншігі делінді.

Кенесары, Исатай мен Махамбет, Сырым Датұлылар бас көтерді ғой. Бірақ оны қолдаушылар көп болған жоқ, әсіресе, байлар, Ресейге сатылғандар. Махамбетті өлтірді. Символдарға мән беру керек. Біз қалай ақынды өлтірдік, бітті, бақ тайды. Сөздің иесін өлтіру деген үлкен қылмыс. «Қазақ хандығын» көрсеңіз, мен осыны Асанқайғының аузына салдым. Екеуі далада сөзбен шарпысады ғой, сонда былай дейді: «Сен елді шаппа, кейін қайт. Тәмам елдің әулиелері Әбілқайыр хан өлді деп кетіп бара жатыр екен. Осындай түс көрдім. «Қайт» дегенде, хан: сақалыңнан ұстап, бауыздап жіберейін десем, ертең халқым сөз иесін өлтірді деп айтады. Ұрпағымның бетіне шіркеу болады ғой» дейді. Міне, сондай даланың заңы болды. Сөз иесін өлтіруге болмайды. Сөз иесі өлсе, ол мемлекет те өледі. Халық өнерін, өнерпазын да өлтіруге болмайды. Өйткені олар халық пен билік арасындағы көпір. Халықтың өзінің тілі жоқ, оны өнерпазына, шешеніне беріп отыр. Мыңжылдық тарихта осындай бір эволюциялық процестер болған. Сөйтіп дала заңы реттелген.

1847 жылы біз Кенесарыны өлтірдік, ханымызды, ақынымызды өлтіргеннен кейін біздің басымыздан бағымыз тайды. Сал-серілер сол кезде сахнаға шығады. Патша билігі қару-жарақ ұстауға тыйым салған соң, сал-серілердің қолында қаруы болған жоқ, олар мұң мұқтажды домбырамен, әнмен, күймен айтты. Бірақ соның бәрін жойды. Соңғысы Иманжүсіп пен Үкілі Ыбырайды 1930 жылы атып өлтірді. Үкілі Ыбырайдың сүйегі қайда қалғанын да білмейміз.  Міне, патша өкіметі мен кеңес билігі сөз иелерін осылай құртты. Патша өкіметі шектен шыққандарын қазақтың өз қолымен өлтіріп отырды. Солардың ережесімен жүргендерді қалдырып, бұл қате дегендерді жойып отырды.

– Қазір де солай сияқты ғой…

– Иә, кейінгі жылдары сол саясат қайта жүргізіліп жатыр. Мұны Ресей ме, әлде Батыс па істетіп отыр ма, оны білмейміз. Бізде де сол носительдерді жою жүріп жатыр. Мен өз басым соны бастан кешіріп отырмын.

– Бұл үрдіс Назарбаев кезінде басталды ғой.

– Иә, 2000-шы жылдардан, нақты 1996 жылдан басталды. Өзі билікте ұзақ отыру үшін сөз иелерін құрту керек екенін Назарбаев білді. Олардың абырой-беделін түсіру керек, оларды қайыршы қылу керек. Ақын-жазушылардың қаламақысын алып тастады, ал кедей ақынды кім тыңдайды? Қазақта «қанша шешен болса да, дауға салма малсызды» дейді. Малсыз адам қалай дауға түседі, елдің алдында қалай сөйлейді, үстінде дұрыс костюмы да жоқ. Назарбаев «Америкада кітапты өздері сатады екен, сенде де өздерің сатыңдар» деді. Американың 200 млн халқы бар, біздің ондай халқымыз жоқ қой. 70 пайызы қазір әдеби шығарманы танымайды. Міне, осылайша бірте-бірте сөз иелерін халықтың көз алдынан кетірді. Ол үшін жұлдыздарды, фанерщиктерді шығарды, дінді алып келді. Сөйтіп халық момын бір тобырға айналды.

Мен де сол тобырдың ішінде жүруіме болар еді, хит жазып тастау қолымнан келеді. Композитормын ғой. Бірақ арым бармайды, мен олай өзімді түсіргім келмейді. Өзімнің миссиям – өнерге таза келіп, таза кету. Өйткені мен кімдерден өнеге алдым? Мен ән айтқанда сол Иманжүсіп, Біржан салдардың халін кешем. Мені солардың күйіне билік алып келді. Олардың көрген қорлығының бәрі қазір менің басымда. Қазір тірі Мәдилер де, Ақан серілер де жүр ғой, бірақ олар «крайний» адам. «Ойбай, олар жау, оларды жолатпаңдар, оларды аштан өлтіріңдер». Қорлықтың қандай түрі бар, соның бәрін носительдерге көрсетіп жатыр.

«РЕСЕЙ НЕ АЙТСА – ҚАЗІР БӘРІ СОНЫ ІСТЕЙДІ»

– Ал сіз өнерден саясатқа бет бұрып бара жатырмын деп ойламайсыз ба? Соңғы постыңызда Үкімет ұйқыда, депутат ұйқыда, халық ұйқыда, қашан біз оянамыз дегенді жазған екенсіз.

– Ол әр азаматтың сұрағы болуы керек. Мен оны саясатқа жатқыза алмаймын. Мен саясатқа барғым келмейді. Ол өте лас жер. Маған да депутат болуға болады. Ринат Зайытовтан қай жерім кем? Мұрным қисық па, көзім соқыр ма? Мен де депутат бола аламын. Кейде сол жерге барып, лаң салғым келеді. Бірақ батыр бір оқтық дейді ғой. Жалғыз не істей аласыз? Кезінде бізге уәде берген жігіттер бар ғой ол жерде де. «Біз ішіне барып, олардың қоясын ақтарамыз» деген. Қазір олар солардың қатарына кірді. «Ереке, мен министр болсам бүйтем, сүйтем» деді. Маған солардың өмірі – сабақ. Қазір олар биліктің бұлбұлы, сандуғашы болып алған.

Қазір Балаева мені қара тізімге енгізіп қойыпты, қабылдамайды. Бұрын министрлікке жиі барып жүрдік қой, Құлмұхамед, Райымқұлова заманында. Министрлікте сол кезде бір күн болып қаласың. Маған қазір телевидение, радио бәрі жабылды. Министрлік жақта мен дегенде «бұл кісі қара тізімде» деген екен.

– Мұны ауыр қабылдамайсыз ба?

– Мен ондай кезеңнен өткен адаммын. Күлем де қоям. Бұлардың бәрі өтпелі. Бетеге кетсе, бел қалады, бектер кетсе, ел қалады деген қазақтың сұмдық сөзі бар. Олар бектер уақытша ғой. Олар келеді, кетеді, қалатын мен, менің өнерім, жазған мақалаларым. Қалатын мен! Менің өлеңім, жазған мақалаларым. Менің оларды айыптағаным. Осының бәрі – тарих. Олар қарабет болып жатыр. Бұлардың ақымақтығы – бұлар өнермен, өнерпазбен күреседі. Есі дұрыс билік ешқашан өнерпазбен күреспейді. Өнер ол өміршең. Ертең олар мені өлтірген күннің өзінде менің өнерім қалады, кітаптарым, ойларым, әндерім қалады. Олар мені өлтірмейді. Ал бұларды кім іздейді? Осындай жауыз министр болған, «Қазақфильмнің жерін сатқан», «Қазақ анимациясының түбіне жеткен» деген сияқты жаман атпен қалады. Ақымақтықтың шегі болады. Керісінше, осылардың қолында өнерпаздарды түлету, жасампаз іске жұмылдыру тұр. Жоқ! Бұлар ұлттық масштабта ойлана алатын өнерпаздардың бәрін қысып жатыр. Бұл – қазіргі биліктің саясаты. Мен мұны кімдер істеп жатқанын сеземін.

– Кімдер істеп жатыр?

– Бұл жерде ресейлік күштер бар, бізде билікте жансыздар отыр.

– Мысалы кімдер?

– Мен оның атын айта алмаймын, өздері қыпылықтап отырған шығар фамилиямызды айтып қояды деп. Мен бірақ оларды білемін. Бұрын Майлыбаев деген болды ғой. Оны мемлекетке қарсы опасыздық жасағаны үшін ұстады. Ол дәлелденді ғой. Назарбаевтың ақпаратын Ресейге тасыған. Ал солар Майлыбаевпен бітіп қалды деп ойлайсыз ба? Соның орнына келгендер, одан кейінгі төменгі шенділер бар. Бәрі қазір Ресей не айтса – соны істейді. Біздің күштік құрылымдар, идеологиялық мекемелер барлығы Ресейдің ықпалында. Өткенде Балаева пост жазды. Оқысам бес жылда «Қазақанимация бес жыл бойы түк істеген жоқ, анау-мынау» депті. Соны өзі жазды дейсіз бе? Ол өзі не болып жатқанын білмейді. Мен «Қазақфильмде» ондай хаттардың талайын жазған адаммын. Министрлікте бірде-бір хат танитын адам жоқ. Сараптама жасайтын адам жоқ. Егер баянды министр болса, мамандар отырар еді. Институт деңгейінде жұмыс істей алатын. Қазір бәрін құртты ғой. Ылғи жағымпаздар. Олар не істей алады? Өз пікірі жоқ. Хатты өздері жаза алмайды. Қаптаған армиясы, көмекшілері бар. Кілең сауатсыздар. Барлық министрлікте сондай адамдар отыр ғой. Қазір жасанды интеллект шығып жақсы болды әйтеу, хат жазып бере алады. Бірақ ол да ішкі дүниені жаза алмайды ғой.

Бұрын Қазақфильмге қатысты шу шықса, министрлік бізге мына мәселеге жауап беріңіздер деп тапсырма береді. Бастық кімге тапсырады? Маған тапсырады, себебі мен хатты жақсы, мөлдіретіп тұрып, шынайы жағдайды жаза аламын. «Қазақфильмде» бәләмбай жыл жұмыс істеген соң білем ғой. Сол Балаева бір күнде өзгере қалды дейсің бе, оған и.о.-лар жазып берген. Соны анау парақшасына жариялай салған. Сол масқара емес пе!? Сонда біз қайда бара жатырмыз?

«ҚАЗАҚАНИМАЦИЯНЫҢ» БАСЫНА НЕГЕ ҚАРА БҰЛТ ҮЙІРІЛДІ

– «Қазақфильм» анимациясын Астанаға көшіруге сіз қарсысыз. Соңғы қандай анимациялық туындысы бар?

– Қазір теледидардан шыққан «Тоқаш пен Бақаш» деген мультфильмді жасадық. Негізі ол бір жылда істелетін нәрсе, бірақ «Қазақанимация игере алмады» деген сылтаумен кеш берді.

– «Қазақанимациясына» жылына қанша қаражат бөлінеді?

– Біз кейде Үкіметке ризамыз. Мысалы Үкімет «Қазақанимациясы» үшін жылына 500 млн беріп тұр. 2022 жылдан бері! Бірақ сол 300 млн-ы кетеді құмға сіңген судай.

– Қайда кетеді?

– 15 пайызын «Қазақфильм» алып қояды, өйткені біз соның құрамындамыз. 15 пайыз ұстау шығындары дейді. Табыс салығы деген 12 пайыз. Зейнетақы, тағы басқа шығындары бәрі ұсталады ғой. Сосын шетелде аниматорларды оқытыңдар дейді. Ол өзі оқып келген мамандар.

– Қазақстанда негізі аниматор мамандар бар ма?

– Бізде анимациялық 59 компания бар. Соның негізгі операторы бізбіз. Солардың көбісі бізден шыққан. Бізде суретші болып, кейін жеке компанияларын құрып кеткендер көп. Біздің өзіміздің көркемдік кеңесіміз бар, сценарийге бәйге жариялап, 4 айдың ішінде 10 бөлімді фильм жасадық. «Балапан» телеарнасына айғаймен шықты. Оның өзін бұлар шығартқызбайды. Сосын бізде анимация жоқ деп айтады.

– Мұның себебі неде? Сіз Балаевамен тіл табыса алмай отырсыз ба, әлде... «Қазақанимацияны» әдейі өлтіру деген миссия жоқ шығар?

– 500 млн теңгені бөліске салу ниетін байқатқандар бар. Біз оларға «жоқ» дедік. Оның біразы қызметінен кетті. Мен оны публично да айттым кімдер сұрағанын. Бірақ олар таяқты жеп-жеп, сол үшін қазір өкінетін шығар. Біз бір тиын да берген жоқпыз. Бізде ашық жүйе. Келген қаржы қайда жұмсалатынын бәрін хатқа түсіріп, тапсырамыз. Бір адам да бір тиын да жей алмайды. 500 млн теңге ақшаны өзіміз де жемедік, басқаларға да жегізбедік. Бірақ анимацияның құқығы «Қазақфильмде». Бізге олар тапсырыс береді. 3-4 жылдың ішінде 40 шақты фильм түсірдік. Соның бәрі Қазақфильмде жатыр. Олар «шығаруға болмайды» дейді, Балапанға сатамыз дейді. Балапан оны алмайды.

Балаеваға мен жау емеспін, жеке басын сыйлаймын, бірақ министр ретінде сұрағым көп. Бұл неден ушықты? Рысқұлов көшесі 101-де анимацияның ғимараттары бар арендада тұрған. Ол Қазақфильмді өлтірмей сақтап тұр, арендадан түскен қаражат. Қазақфильмнің 17 гектар жерінің 5 гектарын әкімдік алып қойды. Қалған ғимараттарынан арендадан табыс түсіп, өз күнін өзі көріп отыр. Мемлекет бір тиын қаржыландырмайды. Өзін-өзі асырап, сақтап отыр.

– Ол Ұлттық кино орталығынан ақша алады ғой…

– Ол өтірік сөз. Сіз, мысалы, режиссер болсаңыз, Ұлттық киноны қолдау орталығына барып, мен осындай кино түсірейін деп едім деп 300 млн алдыңыз делік. Оны орталық Қазақфильмге есепшотына аударады. Сіз жұмысыңызды бастаған кезде бірден 15 пайызын ұстайды. «Қазақфильм» алып қояды. Бұрын Қазақфильмнің Редколлегиясы болды. Олар фильмді алып, сценаристерге қарататын. Қазір редколлегия да, сценарийді танитын жақсы маман да жоқ. Биылдыққа бір фильм алды ма, алған жоқ па. Ақша жоқ. Екі күзетші, еден жуушы, екі и.о., бухгалтерия қалды. Соның өзінде 100-дей адам. Оның ішінен бір актер, бір режиссерді де таба алмайсың. Редактор жоқ, солай мола сияқты қаңырап тұр.

– Әдейі қазақ киносын өлтіру үшін бе?

– Өлтіру үшін. Бұрын Асанәлі Әшімов ағалар бар, режиссерлер бар, бір нәрсені талқылап, қыз-қыз қайнап жататын. Қазір «Қазақфильмнің» сыртын темір тормен қоршады. Автоматпен күзетшілер қойып тастады. Канцлагер сияқты тірі тышқан өте алмайды. Жаңа айтқан Рысқұлов көшесіндегі ғимаратты сатып жібермекші болды. Соны біліп қойып, біз митингіге шықтық қой. Бермей алып қалдық. Сонда олардың айтқаны – бұл ғимаратты әкімдік балансына береміз, себебі апаттық жағдайда деді. Бұл желр сілкінісіне төтеп беретін мықты ғимараттар ғой. Бірақ соны бұлар апатты жағдайда деп танып, сондай схема жасады. Біз зерттедік: бұлар «Қазақфильмнің» балансынан алып, әкімдікке береді. Сосын бұлар оны өтірік «апатты жағдайда екен» деп таниды. Содан кейін Қазақфильмге «жөндеңдер» дейді. Қазақфильм «бізде ақша жоқ» дейді. Сөйтіп, жойып, балансына алғаннан кейін жер соның меншігі болады да, ол біреулерге сатылады. Бұл схеманы бұлар Қазақфильмге де қолданайын деп отыр.

«ШӨМІШТЕН ҚЫСЫП ЖАТЫР»

– 3000 адамнан 120 адам қалыпты. 3 мың адам тым көп емес пе?

– Ол кезде кино көп болды ғой. Сонда олардың бәрін штатқа алатын заң болған. «Қазақ хандығы» сияқты кино түсіргенде бізде 500-дей адам жұмыс істеді. Жыл сайын 30 адамнан қысқартады. «Қазақфильмді» буындырып өлтіретін анаконда сияқты өлтіріп жатыр. Жыл да 30 адамның ішінде ылғи мамандар кетеді. Ал бірақ 30 адамның ішінде күзетші, еден жуушы, есепші, заңгерлер кетпейді. Мамандар кетеді. Қазір 130 адам қалды. Сонда анимация үкіметтен қаржы алып, жұмыс істеп тұрып едік, былықтардың бәріне қарсы шықтық . Сіз «Балаевамен неге өшсіздер» деп сұрап отырсыз, біз өш емеспіз. Біз оның әрекетіне қарсымыз.

– Ол кісіге барып, түсіндіру мүмкін емес пе?

– Ол мүмкін емес. Біз ол кісіні шақырып та жатырмыз. «Келіңдер» деп, келмейді. Сонда Қазақанимация осы келеңсіздіктерге қарсы тұрдық, жерді сатқызбадық. «Қазақфильмді бермейміз» дейміз. Сонда олар не істеді? Анау и.о.-лар, уақытша басшылар сыбырлады: «Давайте, Қазақанимацияны Астанаға көшіріп жіберейік» деді. Сосын оны Балаева қолдап кетті. «Көшіреміз, өйтеміз-бүйтеміз» деді.

– Олардың пайымы бойынша Қазақфильмде жемқорлық, актерлердің бәрі сатылып кеткен. Дұрыс фильм жоқ дейді.

– 1,5 млрд теңге дейді. Қазақфильмге үкімет неше жылдан бері ақша бермесе, қайдан жемқорлық болады?

– Ақан Сатаев қанша фильм түсірді?

– Ал оны режиссерден сұрасын. Жемқорлықпен кім айналысады? Назарбаевқа жақын жүргендері продюсерлікпен айналысты. Ал біз сияқты қарапайым жалақыға қарап отырғандар біз қалай жемқор боламыз? Ол ақшаны саған кім береді? Сен ол жердің президенті не вице болуың керек. Продюсері болуың керек. Сонда басшылықта отырып, жеуіңе болады. Ал қарапайым адамдар оны қалай алады? Бізді жолатпайды ғой, өйткені біз олардың адамдары емеспіз, олар бізді жау көреді. Ат төбеліндей басшылықтың жегендеріне қарап, Қазақфильмде жемқорлық дейді. Не оларды ұстамайды, не өздері соттамайды. Ол Қазақфильмнің ақшасы емес қой – мемлекет тікелей аударған нәрсе. Қазір «1,5 млрд береді» дейді. Бірақ оған қалай кино түсіруге болады? Қазақфильмнің өз шығыны, мысалы, жұмысшылары бар, ғимараттары бар, ай сайын 700 млн теңге кетеді. Ал сіз сонда 1,5 млрд теңгемен не істей аласыз? Сондай бір ақылға сыймайтын жағдайлар болып жатыр.

Шөміштен қысып жатыр, анимацияны көшірмекші, қысқарту жүріп жатыр, осылайша құртып-құртып ана жерді иеленбекші. Біз осыған қарсы болғандықтан, бірлестіктің өзін жойғысы келеді. Кейде мұны мен «педофилство» деп айтам. Жетімдер үйін тартып алды, қуыршақ театрын анадай қалды, бір бөлмелі үй қылып, арендаға беріп қойды. Қазақанимацияны осындай қылып жатыр. Бәрі балалардыкі ғой. Ал балалар болашағымыз деп ұрандаймыз. Бұларға біз қарсымыз. Ал оларға қарсы тұратындар керек емес. Сондықтан бізбен өшігіп отыр. Сол себепті Анимацияны жойғысы келді. Өйткені Қазақфильмде басқа күш қалған жоқ. Журналистердің өзі ақымақ қой бізде, оқымаған, сараптама жасауды білмейді. Әлемде не болып жатқанын білмейді. «Қазақфильмде жемқорлық» деп ұра береді. Мемлекет Ұлттық киноны қолдау орталығына жылына 3,5 млрд теңге бөледі. Оған жүздеген фильм қатысып жатыр. Енді оның бәрі алмайды ғой. Кейде мен журналистерге айтам: сендер 3,5 млрд дейсіңдер, ол ақша ма? «Один дома» фильміндегі басты рөлді сомдаған актер бала бірінші маусымдағы түсірілімге 10 млн доллар қаламақы алған деймін. Рүстем Әбдірашовпен бірге жүріп «Қазақ хандығы» деген фильм түсірдік 4 жыл жүріп, қыста аяз, жазда аптап ыстық. Сол жерде ауру болып шықтым. Ас жоқ, су жоқ жүріп түсірдік. Екеуміз де сол фильмнен ауру болып шықтық. Соған 5 млн доллар бөлінді. Кино деген оңай дейсің бе? Ал Америкада бір актердің гонорарының жартысы ғана.

– Олар мемлекеттің ақшасына түсірген жоқ қой...

– Біз сияқты аз ұлтқа... Мысалы, Голливудты алайық. Олар Голливудты басында қолдады, тісін көрсетіп күлу дегенді сәнге айналдырды. Олар үлкен алпауыт мемлекет. Әлемді киноиндустриясы арқылы америкаландырып жіберді. Бізде ондай индустрия жасайтын жағдай жоқ қой. «Государство самый плохой менеджер» дейді. Мемлекет сондай жағдай жасауы керек еді. Бірақ ол берген құрлы қаныңды ішеді. «Креативная индустрия жасаймыз» дейді. Соған тоқталайықшы.

Қарағандыда обыр дертін 15 минутта анықтайтын құрылғы жасапты жас балалар.  Креатив пе, креатив! Бірақ мемлекет түрлі сылтаумен қолдамаған. Енді олар патенттерін Дубай ма, Катар ма, біреуіне сатайын деп отыр. Қазақ ғалымдары жапондармен бірге Арал құмының көшуін тоқтатуға себеп болатын жантақ пен жусан деді ме, әйтеуір екі шөптің будандасынан өсетін бір өсімдік шығарыпты. Тамыры тереңге кетеді. Сусыз далада өсе береді екен. Соны үкімет алмай қойыпты. Оны қытайлар сатып алыпты. Креативтің бәрі жазаланады бізде. Біздегі кретивті индустрия дегеніміз – мемлекеттің ақшасын алып, креатив жасаймыз, сол ма? 58 жылдық тарихы бар Қазақанимациясын алып, содан креатив жасаймыз дейді. Оның артында гик мәдениет тұр.

– Гик мәдениет деген не?

– Бұл азғындық мәдениет. Субмәдениет қой. Қияли мәдениет. Ұлттық рух жоқ. Шашының жартысы жасылғ , жартысы қызылға боялған. Еріндері салпиған құбыжықтар. Ол ұлттық мәдениетті жоюға арналған балама, басты күш. Соны Балаева мен орынбасары Кочетов Қазақанимацияны алып, гик мәдениетке қосып, креатив жасаймыз дейді. Ал Тоқаев ұлттық анимация жасаңдар дейді. Креативті индустрия бір-екі жыл істеуі мүмкін. Содан кейін ақша жоқ, бірде-бір мульфилм жасай алмайды олар. Онда құрылым жоқ. Жейді, жейді, ертең су тегінге жасаңдар деп, шығармашылық топ құрады. Оны жасамаймыз дейді. Сөйтіп бұл креативті индустрия солай апатқа ұшырайды.

Назарбаев заманындағы, қазіргі шенділер, Қонаев заманындағылардың немере-шөберелері қазір билікке келіп жатыр. Солар әлі билікте отыр. Назарбаев заманында олар қартайып биліктен кетті. Олардың балалары болған, енді солардың немере-шөберелері келіп жатыр. Кедей баласы Үсендер жұмыс істейді, байдың балалары Асандар жұмыс істемейді. Олар өмір бойы шынының ішінде өскен, Дубайда демалған, қарыны бір күн ашпаған, былайша айтқанда мүгедек балалар. Соларды билікке әкеліп жатыр. Сол үшін креативті индустрия дегенді тауып қойды. Мен қазір соның басы-қасында жүргендерді қарасам, бәрі ақсаусақтар. Ешқандай мәдениетке қатысы жоқ.

– Айтпақшы Ернар Құрмашев деген кім? Сол кісіні креативті индустрия басшылығынан көрдім.

– Ол Ермек Аманшаевтың заманында болған Қазақфильмде. Уқит-суқит қылатын адам.

– Мемлекеттен миллиондаған ақша алады

– Ол енді керемет тапқыш. Оны олигархтар қолдайды. Есеп-қисаптың бәрін қатырады. Оның жүрген жерінен шөп шықпайды. Аузымен ақша табуды қатырады. Біз оның аяғын көріп қалдық қой. Аманшаевтың кезінде бізде жүрген. Креативті индустрияны соған беріп жатыр ғой. Өзі Алматы қалалық мәдениет басқармасын басқарды, есіңізде ме? Екі ауыз сөздің басын қоса алмайды. Не қазақша, не орысша сөйлей алмайды. Ішінде бір өнердің элементтері болса ғой. Не суретші, не жазушы ма? Бір кітап оқымаған. Әкім-қаралардың, олигархтардың балаларын мемлекеттік қызметке кіргізу үшін креативті индустрия дегенді ойлап тапты. Бір облыста креативті индустрияны арендаға кіргізіп қойған. Соған айына 370 млн теңге арендаға төлейді солардың пайдасына. Оның ішінде бір шендінің баласы отыр дейді. Өнерге ешқандай қатысы жоқ. Оның жанында тұрған мекемелер бар емес пе, Халық шығармашылық орталығы дейді. Олардың айлығын сұрасаң, 100 мың теңге алады. Ал солар 70-80 жыл тарихы бар мекемелер. Солардың басында баспанасы да жоқ. Соларға неге сол ақшаны бермейді? Бізде бүркітшілер мен қолөнер шеберлері жүр, бастарында баспанасы жоқ. Наурыз болса да, шетелден біреу келсе де соларды алып келеді.  Бүркітін көтеріп, тазысын жетектеп, кісесін буынып, найзасын шошайтып, садағын асынып, шоқпарын көтеріп, атын жетектеп солар келеді. Ал солар немен күнелтеді? Мен білем, солар подвалдарда жұмыс істейді. Соларға неге бермейді сол ақшаны? Креатив деген сол емес пе? Ұлттық креатив керек бізге. Ал олар қаңғып жүр, олар Наурыз мерекесінде, Тәуелсіздік күнінде ғана керек. Креативті индустрияға тығып жатқан жаңағы бай-бағландардың балаларын – Асандарды «мәдени аутистер» десе болады. Себебі олар мүгедек, өздері ештеңе істей алмайды. Олардың жұмысын біреулер жасап береді. Қағазын жазып береді. Аузына сөз салып береді. Ал осылар креативті индустрияның жетекшілері. Ішінде іліп алатын қайраткер, ұлтым деп деп тұрған ешкім жоқ.

–  Кино саласында талантты жастар бар ма?

– Өте көп.  

– Қайда олар?

– Қаңғып жүр. Көрсете аламын, мына Панфилов паркінде шарж салады, енді жұмыс жоқ қой. Отыра алмайтындары таксист болып жүр. Данияр Саламат деген жас режиссер бар, Шанхайда өткен үлкен бәйгеден бас жүлде алып келді, бір күні шаруа жайында ақылдасайын деп хабарластым. Аға, тауда мал бағып жүрмін дейді. Әй, кино қайда десем, ойбай-ау, мені кім асырайды дейді. Жалданып, мал бағып жүрмін дейді.

– Нарыққа барып ақша табуға болмай ма сонда?

– Қайда барады, не істейді ол?

– Қазір жеке кинолар шығып жатыр ғой.

– Ол үлкен суреткер, анандай деңгейге түспейді.

– Сериалдардан бөлек, мемлекеттік телеарналарда аутсорсинг бар, деректі фильмдер түсіреді.

– Оның бәрі өтірік. Мен онда да жұмыс істедім. Онда ешқандай шығармашылық жоқ. Мен кезінде «Қазақстан» ұлттық арнасында қанша фильм жасадым. Деректі фильм деп отырсыз ғой, қазіргі форматты алып келген қазақ киносына мен ғой. Мен жазғанмын сценарийлердің бәрін.  Абайдың 5 сериялы деректі фильмін көрдіңіз. Солай түсіруді Қазақстанда мен бастадым. Телеарналарға барасың, қаламақы төлесеңдерші енді десең, көзінен жасы сорғалап отырады.  Одан аутсорсингке барасың ғой өздері шақырғаннан кейін. Ахмет Байтұрсынұлы, Әлихан Бөкейхан, Міржақып, Мағжан, Мәшһүр Жүсіп – осының сценарийін жазу керек, биыл 10 дей ме, 12 дей ме, фильм шығаруымыз керек. Осыны өзіңіз істеп беріңізші. Ойбай-ау, енді төлесеңдерші десем, ойбай-ау, міне, осы жерде жүріп кетейік, ақша жоқ, бәрін құртыпты өздері ана жақтан. Бізге тапсыр деп жатыр. Аруақ үшін, сол аталарымыз үшін жасап беріңізші дейді. Мен ол кезде ашықауыздау болдым. Олармен қоса жылаймын.

– Қанша алдыңыз сонда?

– Бір фильмге 10 мың теңге алдым. Оның өзін бермейді.

– 10 мың теңге бір парағына ма?

– Жоқ, бір фильмге. Мен бұлардың айуандығын айтайын аутсорсинг дегеннің не екенін. Өздері титр да жаза алмайды. Біреуі бухгалтер, біреуі продюсер болып алған. Біреуі режиссер, біреуі сценарист болып алған. Мен сценариін өзім жазам, өзім монтаждаймын. Үйіме жаяу қайтамын. Содан бір күні бұл аз (қаламақы) деп бармаймын ба, аналар бухгалтерді шақырып алып, Ерекеңнің ақшасын көбейту керек деп айқайлап тапсырма береді. Сонда көтергені 5-ақ мың теңге. Міне, аутсорсинг.

– Бұл қай жылы?

– 2012-2013 жылдары. Сөйтсем, үкімет млрд-млрд ақша бөлген. Жаңағы компанияның басшысы сол ақшаға ұлына Астанада, Алматыда той жасаған. Таразға ма, Шымкентке ме, тағы бір той жасаған. Бір ұлына үш рет той жасаған. Мен соның бәрін көрдім. Телеарналарда сериалдар қалай түсірілу технологиясын білемін. Өзім де кейбіріне жазып та беріп жүрмін көмектесіп. Бірақ менің атымды жазбаңдаршы деймін. Өйткені ол өнер емес, кино емес, ал кино деген ол өнер. Бұлар сол бөлінген аз ақшаны бір жейді. Етін жеп, сүйегін шағып майын ішіп, жасаушы режиссер, сценарист, актерға қалған сүйегін ұстатады.   

ЖАСАНДЫ ИНТЕЛЛЕКТ – ӨНЕР ЕМЕС

– Ремарка. Былтыр «Оян, қазақты» түсірген – аусорсинг компания. Пәтерлерін сатып, соңғы ақшаларына кино түсірді, есіңізде ғой, қандай аншлаг болды. Яғни, бізде мықты киноларға сұраныс бар.

– Сұраныс бар, ақша да табуға болады. Бірақ бізде мерзімдер қойып қойған. Фильм түсірудің өз нормативі болады. Мысалы, сіз көркем фильм түсіру үшін сценарий тапсырасыз. Питчингтен өткеннен кейін сізге түсіруге береді. Сізде алты ай мерзім дайындық болуы керек. Осы алты айдан соң сізде 1-2 ай түсірілім уақыты болады. Содан соң тағы бірнеше ай монтажный-тонировочный период дейді. Сонда бір фильмге бір жарым – екі жылдай уақыт кетеді. Одан аз уақыт беруге болмайды. Өйткені фильм ет секілді бабымен пісуі керек. Отты қатты қоймау керек. Бір сағатта ет піспейді ғой, екі сағатта піседі. Ал қазір етті жарты сағат қайнатады да, әкеліп береді. Ол етті кім жейді? Бейнелеп айтқанда, солай. Қазір бізде питчинг болып жатыр, ол тамыз айына дейін өтеді. Тамыз айы болғанда ақшаны толық бермейді, 30 пайызын береді, бәрі съемкаға шығады. Бәріміз зрплатасыз жұмыс істейміз, себебі ол ақша бензинге, қонақүйге кетеді. Сонда бізге тамыздан 31 желтоқсанға дейін өл-тіріл жаңағы фильмді тапсыру керек. «Әбіл» деген фильмде менің қаным ішіліп кетті. Франциядан үш бірдей жүлде алып келдік. Ал біз соны қандай мехнатпен түсірдік. Қазақфильм бекіткен продюсерлер ақшамызды тонап кетті. Далада қалдық. Қайыршы сияқты елден қарыз сұрадық. Елзат өзі (режиссер) қаламақы алған жоқ. Қаламақысын сол фильмге салды. Бір тиын пайда көрмей, сондай жанкештілікпен түсірген фильмді әлем көріп жатыр. Фестивальдердің жүлдесін алып жатыр. Сонда бізге желтоқсанда тапсыр дейді, ал сен қалай тапсырасың? Өйткені ақшасы жоқ. Жолдан тонап алып кеткен.

– Сонда бізде отырған менеджерлер оны түсінбей ме, ақшаның далаға кететінін, асығыстық жасауға болмайтынын...  

– Бұрын бізде былай болатын: режиссер ауырып қалады, актер бірдеңе болады. Ондайда съемканы тоқтататын. Ақша таусылып қалса, консервация дейтін болады. Сосын сенен саған енді қанша уақыт қажет деп сұрайтын. 6 ай десе, алты ай демалысқа кететін. Жарты жыл ақшасы бәрі тұрады. Ол ойланып, толғанып, кемшілігін, денсаулығын түзеп, қайтадан келеді. Қожықовтар сөйткен «Қыз Жібекті» түсіргенде. Жарты жыл консервацияға кетіп, ауруханада жатты ғой. Қазір қалай? Министрліктен күнде бір қағаз келеді, оған тонна-тонна қағаз жазасың. Ол фильм түсіру жайына қалады. Сөйтіп қолдан бізге бейнет жасап беріп отыр ғой. Сонда біздің министрлікте киноны білетін бір адекват адам жоқ. Әй, ол былай емес дейтін. Құл-Мұхамедтің заманына дейін келді бұл дәстүр. Құл-Мұхамедтің кезінде консервация дәстүрі болды. «Ол енді режиссер ғой, құдайдың еркесі, тоқтатыңдар» дейтін. Сонда бір адекват адам жоқ Қазақфильмде де, өйткені әкімшіліктің балаларын алып келді, олар баскесерлер. Оларға сен атақты режиссерсің бе, актерсің бе, түкіргені бар. Барлық жерде бейберекет. Енді оған мына креативная индустрияны қосты. Аутсорс деген телевидениенің түбіне қалай жетсе, мына креативная индустрия деген театрлардың, киностудиялардың, жалпы өнер ұжымдарының түбіне жетеді. Біздер науқаншылмыз. Бір күні бұл да қалады. Баяғыда 30 дамыған елдің қатарына кіреміз деді, кірдік пе, кірмедік, 100 мектеп саламыз деді, салды ма, мен өзім бір мектеп те көргенім жоқ. 100 нақты қадам деді. Тәй-тәй басып, бірінші мына қадамды, одан кейін мына қадамды жасаймыз деді. Нақты қадам бар ма, жоқ. Ұлы даланың жеті қыры дедік. Қазір солардың біреуі бар ма, жоқ. Сондықтан біз мына іргелі мәдениет ошақтарына тимеуіміз керек. Қазақанимацияны неге жаппаңдар деп жатырмыз? /Өйткені ол іргелі. Қасиеті орныққан, өзінің аурасы бар. Ш.Айманов құрған. Біздің Әмен Қайдаров екеуі соны жасаған. Ораз Әбішев деген деректі фильмнің негізін салушы, осы негізін салушы үштік Қазақфильмнің ішінде қалсын деп жатырмыз. Ал оны ит тартқан терідей ғып қазір тартып жатыр. Ертең креативпен бәрін жояды. Енді жасанды интеллектіге жазғызамыз дейді. Ертең мемлекет айтады «Әй, киноларыңды жасанды интеллект түсірсін» дейді. Бітті ғой.

– Анимацияны да жасауға болады екен ғой. 

– «Түркістан сақшылары» деген анимация шығарылды. Ол – бәле. Ертең делқұлылар айтады «Әне, мыналар 70 мыңға жасапты ғой, сендер 500 млн сұрайсыңдар» деп. Бірақ ол өнер емес қой. Сондықтан бізге қазақтың мүддесін, шығармашылықты  жасанды интеллектіден қорғайтын заңдар керек.

– Кеше мен жақсы пікір оқыдым. Жасанды интеллект өмірдің қай саласына кірсе де, өнерді ауыстыра алмайды дейді.

– Жоқ, енді Түркістан ауыстырып жатыр ғой. Ол үкіметке майдай жағады. «Ойбай-ау, мынау су тегін ғой деп отыр. Соны ойламайды ғой. Ол бәрібір адам жасағандай болмайды. Өнер деген сол, адамнан өнетін нәрсені біз өнер дейміз. Адам шығармашылығы. Жасанды интеллект өндірген нәрсе өнер емес қой. Біздің үкіметке салсаң ертең соны өнер деп таниын деп отыр. Соның жолында бәрін құрбан қылып шалып жатыр. Олай болмайды ғой. Сақтанайық, оның задаптары қандай болады? Ураламай тұра тұрыңдар.

– Иә, бірінші зерттейік, зерделейік.

– Биліктің бірде-бір ісінде перспектива жоқ, өйткені стратегия жоқ. Өйткені министрлер жылда ауысады. Министрлер не істеп жүргендерін білмейді. Күнде кеңес. Мәшһүр Жүсіптің бір сөзі бар: «Кері кететін елдің кеңесі көп болады» дейді. Бізде министр ауысты ма, оның командасын қырып салады, жаңадан келгені өзінің тәртібін орнатады. Біреуі мына мемлекет қалай болады деп ойланбайды. Мынаның нәтижесі не болады деп.

– Мұның себебі неде деп ойлайсыз?

– Ә.Бөкейханның «Ұлтқа қызмет ету білімнен емес, мінезден» деген сөзі бар. Мінез болмаса, саған билікте делать нечего. Ол қандай мінез? Анабір жылы жас министр мақтанған мінез бәрімізде бар ғой деп Қазақфильмге келіп тұр. Жас министр болды ғой, Азамат Сатыбалдыны әкеліп таныстырып жатқанда айтқаны

–  Асхат Оралов қой.

–  Иә, ол енді мінез дегенді боксерлік деп тұр ғой қопаңдап. Сонда менің ішім қан жылайды. Мыналармен қайда барамыз деп. Әлиханның айтып тұрғаны қандай мінез, бұлардыкі елдің тұмсығын бұзу, зіркілдеп ұрсу, қорлау, жағымпаздық.  Назарбаев билігі маңайына ылғи жағымпаздарды жиды. Кілең қағылған-соғылған, елден шыққан адамдар. Бұларға билік болса болды. Бишігін үйіріп жүрсе болды. Мінез жоқ. Тек жағымпазданып, Абай айтқандай, «Қалай ғана бұзылды сартша сыртың» дейді. Бұл Абай заманында басталған ғой. Қазір бәрі қағазға байланған, отчет. Қазақфильм соның кішкентай моделі, ол үкіметің де, министрлігің де солай. Бір министріңде мінез жоқ. Жағымпаз болуың керек. Жағымпаздық сол жерде болудың гарантиясы. Ал ол неге ол жерде болуы керек, қаншама келіп жатқан миллиардтарды жеу керек. Сол Назарбаев заманындағы қалыптасқан ахуал – осы. Біз Жаңа Қазақстан келіп, мұның тамырына балта шабады деп ойладық. Олай болмады.

Қаржы министрлігінде жұмыс істейтін 25 жастағы балаға «Әй, сен, нағыз жемқорлардың арасында жұмыс істейді екенсің ғой» десем, рас дейді. Біз жастарға сеніп отырсақ дедім. Біз жемқорлықты бір-ақ күнде жоямыз. Мен, мысалы, жемқорлықты жоятын бағдарлама жасадым дейді. Анау Пекиннен шыққан Алматының жүгі бар камаз көлігі бізге жеткенше, тиеген жүгі қолдан-қолға жеткенше соны бақылайтын программа жасадым дейді. Маған бүй дейді: Болат Назарбаев Қорғастан жылына 6 млрд алып отырды дейді. Ішінде жүргесін біледі ғой. Біз соның бәрін жасап бердік дейді үкіметке. Кеден арқылы қанша және қандай тауар кірді, оның құны - бәрін көрсетеді. Ал біз цифрландыруды камералар мен айыппұлдарға ғана қолданып отырмыз. Неге біз билікті, прокуратураны, кеденді, министрлікті осы цифрлық жүйеге көшірмейміз? Ақша айналымдарын неге көшірмейміз? Оңай ғой. Соны үкімет қазір орнатса, бітті, ешкім ештеңе ұрлай алмайды дейді.

– Бірақ ол ешкімге керек емес…

– Көрдің бе, сонда өздері өзгергісі келмейді. Мен айттым: «Сен енді олармен бірігіп кетпе» деп. «Жоқ, бірікпеймін ғой, тек ішінде жүре берем» дейді. «Біздің буынның қолынан келеді, тек цифрландыруды енгізіп, жарты жылда мына жемқорлықты жойып жіберуге болады» дейді.

– Қаңтар оқиғасынан кейін осы үш жылда айыппұл бар, салық бар, қаншама саяси белсенділер бар, Думан Мұхамедкәрім, Марат Жыланбаев сотталып кетті. Оған араша түсіп жатқан да халық жоқ, олар өзінің кредитінің астында, салық пен айыппұлының астында. Бұған не дейсіз?

– Қорқынышың да орынды, өйткені күресер күш қалмады. Сөз басында айтқан бас көтерерге келіп тіреледі. Осының бәрі ұлтқа қызмет ету мінезден дегенге тіреледі. Жаңағы жалпақшешейлердің барлығы бір-бірін әке, көке деп жүр. Таңертең ана министр пост жазса, соған лайк басады. Қазір жағымпаздықтың бір формасы лайк басу, комментарий жазу, барып фотоға түсу. Оны әлеуметтік желіге салады. Сөйтіп күнін көріп жатыр. Ал халықтың бас көтерерлері қалмады, бәрі түрмеге жабылды. Олар өздері үшін түк те істеп жатқан жоқ қой. Халыққа болсын деген азаматтар. Биліктің онысы қате. Сыртқы күштер бізге қазір дөңайбат көрсетіп жатыр. Ертең сол билікті қорғайтын кім? Әскер ғой. Әскер қайдан келеді - ол халық. Ертең халықтың баласы сол әскер қатарына бара ма? Қазір де айтып жатыр. Қазір идеология жүріп жатыр. Мен ол байлардың жерін қорғамаймын, мен әкімді қорғамаймын деген сияқты жас ұрпақтың аузында сондай сөз жүр. Сондай бір адам түсінбейтін масқаралар болып жатыр. Бұрын белсенділер көп еді, сосын билікте ар-ұяты бар адамдар бар еді.

– Жауапкершілік ала алатын адамдар болды. Қазір жауапкершілік алмайды ешкім.

– Шешен адамдар бар еді. Шешен сөйлеп, мінезі бар. Ал біздікілер қағазға жазып алып, соны ежіктеп оқып береді. Бұл не сұмдық? Мен бірде Түркияға бардым. Қайран қалдым. Түркия билігі неге сондай? Бунтарь ғой. Ердоған да Америкаға дөңайбат көрсетіп жатады, кез келген әкімі жарты патша. Біз барғанда 50 мың адам жиналған фестиваль өтті. Әр мемлекеттің өнерпаздары өнер көрсетіп болғаннан кейін бір саясаткер шығып сөйлейді. Ол сөйлегенде халық теңіздей толқиды. Сосын мен сұрадым бұл кім деп. Сонда: бізде губернатор сайлауы өтіп жатыр, соған таласуда,  мынау өз программасымен шығып жатыр дейді. Сондай шешендер, саясат шешендері дейді. Шешендіктің 6 түрі бар. Саясат шешені, дін шешені деген болады. Бізде қазір дін шешендері қырып келе жатыр ғой уахаббиттер әлеуметтік желілерде.

– Уахаббиттер басылған жоқ па?

– Бізде сондай саясат шешені жоқ қой. Саясаткер, билік адамы да сөз иесі болуы керек. Халықтың тілінде сөйлеуі керек, халықты ойландыра-толғандыра білуі керек. Қазір халық пен биліктің арасында бір пропасть

– Саяси қуыршақтар...

– Дұрыс айтасыз, қазақтың баласы ғой, мені тыңдап отырып ойлансын «Әй, біздікі де иттік қой» деп. Халық, мемлекет ертең не болады? Жағымпаздар көбейді. Халықтың сөзін сөйлер бір адам жоқ. Халықты деградацияға түсірді ғой. Енді мына киносын жасап бере алмай отыр, анимациясын тартып алам дейді. Қуыршақ театрын өлтіріп жатыр. Анау Жетімдер үйін көшіріп жатыр. Сол билік жасайтын нәрсе ме? Ішінде «Әй, айналайындар, біз осы халықтың перзентіміз ғой, біз ойланайық» дейтін бір адам жоқ. Солардың бәрі кеше бізбен бірге жүрген қыз-жігіттер ғой, не көрінді соншама. Қашағанды естідіңіз ғой, 2 пайызы ғана мемлекеттік бюджетке түседі екен. Ал Назарбаев 1992 жылы телевидениеде есіп сөйлеп отыр. Біздің қазақтың 93 пайыз байлығын Кремль алып отырды дейді. Біз жеті-ақ пайызға күнімізді көрдік дейді. Енді 100 пайыз өзімізде болады. Кремльге ештеңе бермейміз. Тыңдап отырып мен сендім. Мұнша байлықты қайда сыйғызамыз деп. 7 пайыздың өзінде жаман болған жоқпыз, советтік кезеңнің соңғы 20 жылында халық бақуатты болды. Көзімнің алды тұманданып кетті. Кейін 2010 жылдары ма, ол 3 пайызға түскен екен, сосын кейін ол 1 пайызға түскен екен. Сонда қазақ халқы 1 пайызға ғана өмір сүріп отыр екенбіз. Соған денсаулық сақтау, білім беру, әскер, әлеуметтік сала, зейнетақы, бюджеттік салалар соған кіреді. Жаңа екі пайыз деп тұрды ғой, соның 1 пайызы қалтаға кетеді.

«ЖАҒЫМПАЗДАНУ – ҰЛТТЫҚ МАМАНДЫҒЫМЫЗ БОЛЫП КЕТТІ»

– Қазір Назарбаевты қазір көрсеңіз не айтар едіңіз?

– Оған не айтуға болады, қарабет деймін бе? Әлде бетіне түкірейін бе, кеш қой. Ал соны қазақ халқы өзіміздің президентіміз деп қалай қолдады? Соны жауға бермей. 1994 жылы айтты ғой бізде қазақта мемлекет болмаған, мен соның бірінші президенті деп. Сонда оны алып тастау керек еді президенттіктен. Ол сатқындық қой. Зиялылардың қатесі, соған сеніп, ойбай, тыныш жүрейік деп. Сонда қазақ халқы көтеріліп, оған кет деуі керек еді 1994 жылы. Қазір біз қайыршы ұлтпыз. Өйткені 1 пайызға, Қашағанның  жаңағы жағдайы барлық кен орындарына тән. Өйткені трансұлттық компаниялар, басқа сыртқы күштер, батыстық күштер, шығыстық күштер, ислам әлемінің күштері - барлығы, неге қазақтың мәдениетін құртайын деп жатыр, себебі мәдениет қана қарсы шықты ғой, себебі сәуле өнерде ғой. 1 пайызға әкелді ме, енді жарты пайызға әкелгісі келеді. Мен бір пост жаздым. Біз социализмнен капитализмге кері сырғыдық, капитализмнен феодализмге сырғыдық. Фермерлерді көрдің бе, феодалдар. Өзінің туысқандарын құл жасап, Ақселеу Сейдімбек кезінде дабыл қаққан Созақты аралап, жылап келген. Масқара, құл ұстайды дейді. Содан кейін біз Рим империясының құл иеленушілік заманына келдік. Осыған бәс тігіп айта аламын. Өйткені Рим империясының заманында құлдарға үш мезгіл тегін тамақ берілетін, олардың жататын орны болатын. Сосын оларды дәрігер қарайтын. Тегін медициналық көмек болды. Бұл алғашқы қауымдық кезеңнен кейінгі, бес формацияның екіншісі ғой. Біз соның алғашқы қауымдық, құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік, социалистік – бес қоғамдық реформация. Социализм болды, капитализм болды 90-шы жылдары. 2000-шы жылдардың басында біз феодализмге түстік. 2010 жылдан бастап біз құлдық, енді алғашқы қауымдық кезең ғана қалды. Оған да барамыз жасанды интеллект шықса.

– Қалай ойлайсыз, Тоқаев Назарбаевтың қателігін түсіне ме?

– Ол түсінеді. Біз ол кісі келгенде үміттендік қой. Халық өте оянып кетті. Қаңтар біздің халықты оятты. Содан кейін біз іштей ойладық, біз енді жаңа Қазақстан, әділетті Қазақстан, сосын тағы қандай Қазақстан болды бізде, осы екі қазақстанды орнатамын деді ол кісі.  Сосын жалынды сөз сөйледі. Біз сөзге елітіп қаламыз негізі. Бізде сол халықтық сипат жоқ қой деймін, қой, өтірік айтпа дейтін. Дін десе дінге, гик индустрия десе, соған түсеміз. Қызық халықпыз. Сонда ол кісі айтты ғой, 162 олигарх халқымыздың түбіне жетті деді. 50 мың теңгеге күн көріп жатыр екенсіздер ғой деді. Біз ойладық осыны жаңа біліп жатыр екен ғой бұл кісі деп. Мен қазір екі жыл болды ақша да алмаймын.   

– Сонда қалай күн көріп жүрсіз?

– Сол 50 мың теңгенің ішінде мен де бармын, өйткені біз сияқты өнерпаз билікке керегі жоқ. Сонда біз оған сендік. Ал бұл кісі мына 162 олигархты қазақ халқынан кешірім сұратып, зауыт-фабрика салдырады екен, олар салынса жұмыс күші болады, шетелде тыққан ақшалар келеді. Назарбаевты құстырады екен деп ойладық. Бірақ бәрі сөз күйінде қалды. Керісінше, әділетсіздік қайтадан күшейді. Жемқорлық тіпті тамырын тереңге жіберді. Жағымпаздық желдей есіп тұр. Қазір көзінен танып тұрасың жап-жас балалар жағымпазданғанда енді сұмдық.

–  Ашық жазады, ашық мақтайды.

– Жағымпаздану біздің ұлттық мамандығымыз болып кетті. Өйткені жағымпаздану тіршілік етудің жалғыз формасы болып қалды. Мен не болдым. Мынадай өнердің иесі әрең күн көріп жүрмін. Өйткені Балаева мені жағымпазданбадың деп, бейнелеп айтқанда, жалғыз Балаева емес қой, басшылар жек көреді. Ал менің ожданым бар ғой.  Ал мен не деп жағымпаздануым керек оған?

– Сіздер, Ерлан мырза, әр қазақ – менің жалғызым дейміз, отырып, келісіп, бірге жұмыс жүргізуге болмай ма?

– Жоқ қой. Өйткені олардың ар жағында Құрмашевтар, Айдарбековалар жолатпайды ғой. Оларды жолатпаңыз, олар өйтейін деп жатыр, бүйтейін деп жатыр дейді. Олар құлағымен сүйеді ғой. Сондай кеңесшілер жинап алған маңайына.

– Біз бірігіп жұмыс істеуіміз керек қой, азаматтық қоғам, мемлекет болсын, өнер болсын.

– Бізде ондай тұлғалар қалмады билікте. Бізде мен сияқты азаматтармен сөйлесетін тұлға жоқ. Маған біреу айтады сен Құл-Мұхамедті мақтайсың деп. Неге мақтамаймын, ол менімен адам сияқты сөйлесті.

–  Ерлан Қаринмен неге сөйлеспейсіз?

– Енді ол мені шақырмаса не істеймін? Ал мені министрлер кезінде шақыратын.  Мені А.Райымқұлова жағдайыңыз не болып жатыр деп шақыратын. Мен өзіме жағдай сұраған жоқпын ғой, мен кітаптарымды, киноларымды ойлаймын. Мына киноны екі рет аман алып қалдым. Сол кезде жауыз күштер соғысып жатқан. Сонда олар мені тыңдайтын. Столды қойып қалып, анау бастықтарға збандайтын. Министрді естігенде олар тақ етіп тұра қалады. Әскердің системасында генерал келіп солдатты жазалайды ғой, мен әскерде болғанмын. Сонда генерал келіп «балам» дейді саған. Бірақ полк командиріне ұрсады. Халыққа тимейді. Ал бұлар қарапайым қызметкерді жазалайды. Соларды қорлайды, соларды кіргізбейді. Соларға заң шығарып қояды. Ал анау Қазақфильм мола болып тұр. Не істейді оны? Ерлан Қарин соның бәрін көріп отыр ғой, көрмей отыр дейсің бе, мен қаншама пост жазып, қаншама видео үндеу жасап жатырмын. Мен онда алып отырған ақшам жоқ, жерім жоқ. Бірақ мен Шәкен Аймановтың аруағының алдында жауаптымын. Мен кеше Әмен Қайдаровтың көзін көрдім. Ертең бәріміз о дүниеге барамыз, сонда сұрайды ғой. «Әй, Ерлан, сен біздің қанымыз бен жанымызбен салынғанның бәрін қиратыпкелдің ғой» демей ме? Ақындардың бәрін жалпақшешей қылып бітірді. Осылардың бәрі туфлиін жалап жүр. Жазушылардың төрағасы айтты ғой біз билікпен оппозиция болмаймыз деп, бірден жата қалды. Ал біз киногерлер өйтпейміз. Біз от пен суды көрген адамбыз. Кино алаңдарда жүреміз, тауда жүреміз, шөлде жүреміз. Мұның бәрін бұлар білмейді ғой. Бізді бал жалап жүр деп ойлайды ғой. Ал біз бір фильмге бір денсаулығымызды беріп қайтамыз. Өліп кететіндер бар. Бізде бір аниматор өртеніп өлді. Сол жабулы қазан күйінде қалды. Өзін өзі өртеп жіберді. Өйткені қорлыққа шыдамады. Ертең біз де өртенеміз. Біздің анимацияға көрсеткен қорлық - білдей бір режиссер өртеніп өлді. Сценарист болғандықтан, бұл күрестің драматургиясын жасап қойған адаммын. Бізде күрес неге тез жеңіледі? Магнум жағдайында мен жаздым үш айға шыдаңдар деп. Бізде қоғамдық институттар жоқ, бізге Магнумды жойып жіберуге болушы еді. Неше түрлі сақалдылар Қаңтарға қатысқан деп неше түрлі айғақтарын салып жатыр. Қазақтың дәулетін соларға тұрғызып қойған. Жат ағымдағылар ғой, сақалын көрдіңіз бе күйектей? Үш айға созыңдар деп жаздым. Жоқ, біздің халық не істеді? Екеуін табыстырып еді, бәрі соған қуанып жатыр. Кейбірі боғын пышақтап жатыр, біздер сендер үшін магнумнан тамақ алмай жүрсек деп. Бізде қоғамдық институттар жоқ. Бір институт халықты жөнге салып отырса. Ендігі қадам мынадай, үйдің жанындағы дүкеннен азық алсаңдар өлмейсіңдер, магнумды құртайық деп.

Джаваһарлал Неру деген кісі болған. Индияның көсемі. Солар ағылшын отарларын елден шығара алмады ғой. Қолында мылтығы жоқ кедей халық не істей алады? Сонда рухани көсем айтты ғой, «Ей, халқым, мына ағылшындарды жеңе алмаймыз. Құл болып өлуге айналдық қой. Ағылшын тауарларына байкот деді. Халық ағылшын тауарларын алмай қалып еді, ақша жоқ, бітті, ағылшындар еліне қайтып кетті. Бір оқ шығармай, Индия тәуелсіздігін алды. Мен қуандым басында. Мынау бейбіт қарсылық қой. Себебі ешкімді жазалай алмайсың. Думандар, Жыланбаевтар сияқты ешкімді түрмеге жаба алмайсың. Өйткені бәрі үйінде жатыр. Тек магазинге бармасаң болды. Оған шыдамы жетпеді ғой біздің халықтың. Өйткені анау екеуі достасқаннан кейін қой, деп қайтадан барып жатыр. Ал бір ай шыдаса, ол Магнум жойылатын еді. Өйткені бұл жат күштердің магазині екенін білдік қой біз.

– Жат күштердің? Балаева мен сақалдыларға өш екенсіз

– Билік сол жаққа шығып, басу айтып жатыр ғой. Әй, қойыңдар, барыңдар деп. Міне, біздің принциптеріміз сондай. Ешқайсысы халыққа болсын демейді. Біздің күрескен күштер неге жеңіледі. Айқын стратегиялық бағдарламасы жоқ.

– Бізде идеология жоқ. Егер билік қолыңызда болса не жасар едіңіз?

– Осының бәрін жүргізетін қоғамдық институттар болуы керек. Шерзат оқиғасы болды ма, қоғамдық институттар соны жасап отыруы керек халықтың көзін ашып, ақпараттандырып, әділеттілік орнатып. Жоқ, бізде шулап-шулап қоямыз. Бір нәрсені біз аяғына дейін жеткізе алмаймыз. Өйткені билік бопсалап кетеді, қылмыстық топтарға береді. Блогерлер деген шықты. Өйткені бас көтерерлері қалмады қазақта «Әй, тәйт» дейтін.

– Бірлік жоқ. Бір-бірімізді өзіміз ғой сатып беріп отырған.  

– Сатып беріп жатырмыз. Қазақфильм төңірегіндегі күресте жүргенімізге 5-6 жыл болды. Сатаевтан басталды, Арман Әсенов, Қосубаев дегендер болды. Бәрімен күрестік. Бір адым шегінген жоқпыз. Сонда бізге таң қалады. Сіздер шаршамайсыңдар ма деп. Ал шаршасаң сенің есең кетейін деп тұр ғой. Сен жеңілесің, сенің өнерің, принципің жеңіледі. Сондықтан кісіміз өлсе де біз тоқтамаймыз. Қазір өртеніп өлгісі келіп жүргендер бар. Өйткені сол арқылы қоғамға сабақ болғысы келеді. Біз оларды так-так деп ұстап отырмыз. Өмір қымбат бәрібір, оның бала-шағасы бар. Бізде стратегия бар. Балаева бізбен 1 жыл күресе ме,  2 жыл күресе ме, бәрібір. Қашан біз қазақ тілін аман сақтап қалғанша, қашан біз анимацияны аман сақтап қалғанша. Үкіметтің назарын аударып, бір консенсусқа келгенше біз күресе береміз.

– Консенсусқа келуге дайынсыз?

– Онсыз болмайды ғой, консенсус болуы керек.

ҚАЗАҚТЫҢ КҮШІ НЕДЕ

– Ертең былай деуі мүмкін. Ой, мына Ерлан Төлеутайлар радикалдар, олармен келісу мүмкін емес деп сіздің портретіңізді қалыптастырып тастауы мүмкін. Сол үшін әдейі сұрап отырмын.

– Билік бізге оппозиционер деген ярлык іліп қояды. Мен бірде-бір партияның мүшесі емеспін. Өйткені мен жалғыз өзім бір партиямын.  Мен жалғыз өзім бір институт екенімді білемін. Жалғыз өзім мыңға татитын адаммын. Олай емессің дейтіндер болса, маған бетіме келіп айтсын. Маған ешқандай партияның керегі жоқ, мен партияларды білемін. Олардың бәрі сатқындар. Олар бір мүдделердің жолында.

– Ешқандай діни ағымға жатпайсыз?

– Ешқандай. Дін деген қазақтың сорына болған нәрсе ғой. Қазақ деген түркі заманында қандай империя болды. Дін құртты бәрін. Мен өзі тарихшы адаммын. Көне тарихтың бірін оқып шықтым. Көшпенділердің құрығандағы негізгі себебі – осы дін. Қалай біз бес уақыт дәрет алатын болдық, мен сынадай сұмдықты көрдім, дінді айта кетейін. «Қазақ хандығы», «Мың бала» деген фильм түсірдік. Сонда бізде намаз оқитын актерлер болды. Нағыз сауыт кигіземіз. Оның салмағы 30 кг. Қазіргі аттар екі сағат қана адамды көтере алады. Одан кейін құлайды. 130 келі болады батырлардың киімі, қару-жарағымен, қазіргі аттардың белі нашар. Ананы бір тұрғызып, атты бір тұрғызып, демалдырамыз. Сосын олар дәретханаға барады, намаз оқиды. Соңынан костюмер жібересіз ғой. Жаңағы кигізген сауытың бар, белбеуің бар, бәрін шешеді. Сонда бір жарым сағат кетеді. Бір батырды дәрет алдырту үшін. Асықтырғанда бір сағатқа сыйғызамыз. Бір замандарда бес уақыт намаз оқыған әскер болған ғой. Шыңғысхан қалай империя құрды Еуразия даласында? Тынық мұхитынан Атлант мұхитына дейін есебі жетті. Тарихшылар оны мобильность деп түсіндіреді. Әскер аттың үстінде келе жатып тамақтанады. Ұйықтайды, қосар атқа ауысып мініп, шабады. Сөйтіп мыңдаған шақырымды шапшаң жүріп өтеді. Кейін ислам келгенде, сондай хандар болды ғой, әсіресе Моғолстанда, солар құлады. Моғолстан үлкен мемлекет болды. Қазіргі Алматы, Шымкент, Жамбыл облысы, Талдықорған, анау Қытайға дейін. Сол Моғолстан тарихын қарадым ақтарып. Байқағаным, әскер тек намаз оқумен айналысады. Сонда күніне бес уақыт аттан түскеннен кейін оларда не хәл қалды? Анау тастүйінділік құриды ғой. Бұл – бір фактор. Ол бір жаһандану сияқты еді. Біз тілімізбен, өнерімізді сақтау арқылы ол экспансияны жеңдік. Діннің өз салтымызға сайын алдық та, арабтың дәстүрін өз Арабиясына қайтарып жібердік. Сөйтіп қазақ халқы сақталып қалды. Содан кейін сыртқы күштер келді. Ресей отаршылдары келді. Біз оны да жеңдік. Найза-қылышымызды алып қойғанда, қара домбырамызбен қорғандық. Димаш тартып жүр ғой «Адай» күйін. Біздің музыкамыздың құдыреті керемет қой енді. Бұған дейін қаншама жаһандану болған, парсылардың шабуылын білесіздер. Бәрі сол көшпенділерді жоямыз деді, жоя алмады. Орыс империясы да жоя алмады, коммунистер де жоя алмады. Қазақты айтайық. Сонда бізде өнер ғана. Бізде әскер ештеңе болған жоқ. Тіл, өнер тұтастығы. Енді қазір өзіміздің билік, кешегі Назарбаевтан қалған, бүгінгі жаңа Қазақстандағы билік ол да бізге қарсы соғыс ашып жатыр ғой. Біздің не жазығымыз бар, жұдырықтай Қазақфильмге соншама әскер алып келетіндей. ҰҚК келіп жауады, автоматпен кіреді, әйелдердің жүрегін ұшырады. Сонда біздің жазығымыз өнер жасағандығымыз ба? Сондай топастықтың шегі болуы керек. Қағылған-соғылған и.о.-ларды неге алып кетпейді Балаева? Соған енді ми керек пе? Ертең біреу өртеніп өледі Қазақфильмде, онда бәрі кеш болады. Проходимосттардың барлығын одан кейін ауыстырады. Олардың жүрген жерінен шөп шықпайды.  Қазір билікте жүргендердің бәрі проходимыйлар. Барлығы өнерге, қазаққа қарсы. Маған неге қарсы? Өйткені қазақ азаматпын. Менде орысшылдық, қытайшылдық, арабшылдық жоқ. Олар мені көреді де мынау тым қазақи дейді.

– Айтыңызшы, қазақтың күші неде?

– Қазақтың күші өнерінде болып тұр. Оның әдебиеті мен мәдениетінде болып тұр. Басқа күш жоқ қазақта. Оның дінінде күш жоқ, қазақтың ақшасы қалған жоқ. Қазақтың қолында бір меншік жоқ. Зауыт-фабрика жоқ. Бізде ұлттық буржуазия жоқ. Егер ұлттық буржуазия болса, біз мұндай масқара болмас едік. Буржуазия деген, қазір ресей өнері керемет қой. Бірақ жамандаймыз. Біз Ресейден 50-60, еуропадан 200 жыл қалып жатырмыз. Мына жапондар есептеп шығарыпты, қазақ халқы жапондардан 400 жыл қалып қойған. Ресейдің ғылымы деген, сіз ойламаңыз анау алқаштарын көргенге, олардың институттары әлі жұмыс істеп тұр. Олар соғысып жатса да оларда бәрібір ғылым бар. Біз қазір ресейге мұрнымызды шүйіріп қараймыз. Бірақ біз әлі ресейдің ширегіне де келген жоқпыз. Олар патша заманында Третьяков галереясын құрды, сөйтті де өнерін сақтап қалды. Олар Виницкийлерді, Тургеновтерді шығарды. Ал біз солардың бәрін өлтіріп отырдық. Біз носительдердің барлығын өлтірдік. 170 жылға жалғасты. Біз өзіміздің бас көтерерлеріміздің бәрін өлтіріп жатырмыз. Қазір Балаеваның айналасында болып жатқан кампания мына қазақтың ұлттық ойын өлтіру. Сол қазір жалғасып жатыр. Бізді құртқаннан кейін болды, қазақта түк қалмайды. Біз қазақтың өнерпаздарын сақтауымыз керек еді. Жоқ, олар қазақы болғандықтан, оларға майдан ашып жатыр. Өйткені қазақты жою керек. Қазіргі билік өздері қазақ бола тұра қазақша ойлайтын, қазақ деп тұрған адамдарды жою операциясын жасап жатыр. Міне, осыған келдік біз.

– Ерлан мырза мен шеріңізді түсіндім. Қазақ өнеріне ниетті адаммын. Ең бастысы, осы күрес бір консенсусқа келсін деймін.  Билікте отырған Балаева, Қарин, А.Қырықбаев болсын, осы кісілер тыңдап жатса, осы мәселе шешілсе екен деймін. Шырылдап жүрсіз, шырылдап отырсыз. Бір подкастпен айтып түсіндіру мүмкін емес.

Қазақтың қара домбырасын өзіңізбен бірге алып келген екенсіз. Ұлыстың көрермені үшін бір арнау жасасаңыз. Халықтың еңсесін көтеретін. Біз енді бейшара халық емеспіз ғой, кең далада аттың үстінде жүрген ұлтпыз, соны ұмытпауымыз керек. Бүгінгі ашық сұқбатыңызға рахмет, Ерлан мырза!

– Бізді сақтап қалған еркіндікке құмарлық қой. Біздің өнеріміз сол еркіндікке суарылған. Көшпелілердің еркіндігі деген керемет, әлемде жоқ. Өзі адам дүниеге еркін боламын деп келеді ғой. Сол еркіндік көшпелілер өркениетінде сақталған еді. Сол еркіндікті жою үшін бізге қазір жаһан жабылып жатыр. Өйткені біздің жеріміз бай, соны алуы керек. Менің жаным ауыратыны қазақтың жігіттері мен қыздары, соларға болысып, сол еркіндікті тежеу үшін біздің өнерімізді өлтіріп жатыр. Осы еркіндік жолында өлген бір еріміз бар Иманжүсіп деген. Патша үкіметінің түрмесінде болды өмірбақи. Сосын кеңес өкіметі келді де, 1930 жылы Тараз қаласында атып тастаған. Соның бір әнін айтып берейін. «Сарымойын» деген әні.

Жапалақ жарбаңдайды жар басында,
Немене жоқтың күні бар қасында.
Дос болып қас қылғаннан сақта, құдай,
Қасқыр да қас қылмайды жолдасына.