Ақылы жолдардан түскен табыс қайда жұмсалады: «ҚазАвтоЖол» басшысы шындықты айтты

Анықтама: Қазақстанда жалпы ұзындығы 160 мың шақырым жол бар: оның 25 мыңы – республикалық маңызға ие жолдар, соның 4700 шақырымы, яғни 25 учаске ақылы жолдар қатарына жатады. Ал 71 мың шақырымы – облыстық жолдар санатында. Былтыр ақылы жолдардан 48 млрд теңге табыс түскен. Қызылорда – Жезқазған трассасының ұзындығы – 400 шақырым. Оның 192 шақырымы Қызылорда облысында, 208 шақырымы Ұлытау өңірінде орналасқан. 2024 жылы қытайлық «Гуаньчжоу» компаниясы 150 шақырымды асфальттады.

Неліктен жұмысты қазақстандық емес, қытайлық мердігер атқарып жатыр?

– Конкурсқа барлығы қатыса алады. Кім талаптарымызға сай келсе, сол жеңімпаз атанады. Бұл – халықаралық қаржы ұйымдарының талабы. Жоба бес учаскеге бөлінген. Оның біреуін отандық «Қыран» компаниясы, қалған төртеуін – қытайлық компаниялар атқаруда. Бірақ сол екі қытайлық компания өздеріне қазақстандық субмердігерлер тартқан. Ондағы жұмысшылардың барлығы қазақстандықтар.

Бұл 400 шақырым жолға қанша қаражат жұмсалады?

– Қызылорда облысы бойынша – 78 млрд теңге, Ұлытау өңірі бойынша – 108 млрд теңге. Бір шақырым жолдың орташа құны – 750–800 млн теңге. Әңгіменің ашығы – бұл қаржының өзі жеткіліксіз. 700-800 миллион теңге – ең шекті сома.

Тым қымбат екен, алтыннан жасалғандай...

– Ұғынықты болуы үшін бірнеше бөлікке бөліп түсіндірейін: қаржының шамамен 50 пайызы асфальтқа кетеді. 20-25 пайызы трасса өтетін жерді дайындауға, рельефті өзгертуге жұмсалады, 12-15 пайызы жолдың астынан өтетін құбырлар мен көпірге жұмсалады. Ең қымбаты – щебень (шағал тас). Қызылорда облысында ол жоқ, Шиеліден тасимыз. База тәулік бойы, үздіксіз жұмыс істейді. Келісімшарт бойынша жұмыстар 2026 жылғы 30 қаңтарға дейін аяқталуы тиіс. Бірақ біз оны биыл бітіріп береміз.

Анықтама: Жобаны Ян мырза қадағалайды. Оның айтуынша, жол құрылысына қажет материалдардың бағасы тендер жарияланған сәттен бері едәуір өскен. Сондықтан компания айтарлықтай пайда көріп отырған жоқ, бірақ келісімшартқа сай жол сапалы болуы әрі уақытында тапсырылуы тиіс. Жобаға 200-220 адам жұмылдырылған, олардың 160-ы – қазақстандық. Жұмысшылардың жалақы мөлшері – 400 мыңнан 1 млн теңгеге дейін.

Зертханадағылар асфальттың талапқа сай екенін растады. Филиал қызметкерлері мен мердігерлер арасында қандай да бір келісім болуы мүмкін деп ойламайсыз ба?

– Адами фактор барлық жерде кездеседі. Бірақ мердігер өзі тапсырған жолға бес жылға кепілдік береді, сондықтан оған жолдың сапалы жасалғаны керек. Біз де нысандарды тұрақты түрде тексереміз. Өзімізде құрылған қауіпсіздік қызметіміз бар, олар барлық жобаны бақылап, заңбұзушылықтарды анықтап, оны Антикорға жолдайды. Жол салатын компаниялар көп емес, бәрі бір-бірін жақсы таниды, әңгіме тез тарайды. Былтыр қауіпсіздік қызметі үш құқықбұзушылықты анықтады, материалдар антикоррупциялық қызметке берілді, бір іс бойынша сот ісі жүріп жатыр.

Жолды күтіп ұстаумен айналысатын қанша компания бар?

– «ҚазСервис» деп аталатын бір ғана еншілес компаниямыз бар. Олардың өз техникасы бар, штатында 5700 адам бар. Қазір кейбір функцияларды аутсорсингке беруді қарастырып жатырмыз.

Бірақ аутсорсинг жүрген жерден шөп шықпайды. Олар мұнай саласында да, басқа да секторларда қаптап жүр. Көбінің қызметі сапасыз. Өйткені бизнес сапа үшін емес, бас пайдасы үшін жұмыс істейді.

– Сөзіңізбен келісемін, біз де оны жақсы түсінеміз. Бірақ барлық жұмысты емес, тек бір бөлігін ғана береміз. Мысалы, жол бойындағы қоқыс жинау – біздің міндетіміз. Ел бойынша күн сайын трассалардан 500 тоннаға жуық қоқыс жиналады. Бұл мәселе, әсіресе, Түркістан облысында өте өзекті. Адамдар қоқысты тұрақтағы контейнерлерге тастайды. Қазір заңбұзушылықтарды тіркеу үшін камералар орнатып, айыппұл жүйесін енгізіп жатырмыз. Мысалы, Алматыдағы «Алтын Орда» базары маңында күн сайын 20-30 мың көлік өтеді. Біз қоқыс жинауды бөлек компанияға тапсырдық. Ол тек осы бағытқа маманданған ұйым. Бір бригада жол белгілерін орнатып, сырлап, тазалап, аялдамаларды күтімге алады. Кейде лақтырылған бір бөтелкені жинау үшін 200 шақырымдай жол жүреді. Әрине, қашықтығы себебінен тиімсіз болған учаскелерді аутсорсқа береміз. Жол маңында тұратын жергілікті тұрғындар да бұл іске атсалысып, табыс таба алады.

Тағы қандай қызметтерді аутсорсқа беруді жоспарлап отырсыздар?

– Жол жиегінде өскен шөпті шабу. Бұл, әсіресе, солтүстіктегі жолдарымыз үшін маңызды. Егер шөп шабылмаса, ол қыста қарды ұстайды, қар жолды жабады, соның кесірінен жолда жүру қиындайды.

Сіздер Батыс Қазақстанда жол салғанда киіктердің көшу маршрутына кедергі келтіретіндей жол салыпсыздар. Олар енді сол жолдан қалай өтеді?

– Мен барлық жолды өзім жүріп өттім. Егер жол екі жолақты болса, біз еңіс жол жиегін кеңейтеміз, сол арқылы жануарлар өте алады. Егер жол төрт жолақты болса, құбырлар салып кетеміз. Қазір тоннель салу мүмкіндігін қарастырып жатырмыз. Жануарлар жол астымен өтеді. Мұның бәрі – техникалық және қаржылық мүмкіндіктерге байланысты. Инженерлік нысандар қымбат тұрады: рельефті түзету мен асфальт арзан, бетон – әлдеқайда қымбат. Мал өтетін құбыр екі қызмет атқарады: біріншіден – жануарларды, екіншіден – суды өткізуге арналған. Қызылорда облысында су аз, бірақ біз жобалағанда соңғы 50 жылдағы деректерді зерттейміз. Егер осы аралықта су тасқыны болса, оның көлемі де ескеріледі. Сондай-ақ жабайы және үй жануарларының саны зерттеліп, құбырдың өлшемдері сол негізде есептеледі. Киіктер жол астынан өте алатындай экодуктар мен тоннельдер салу мүмкіндігін де қарастырып жатырмыз.

Байқаймын, шағымның көбі дәретханаларға байланысты. Бұл мәселе қашан шешіледі?

– Норматив бойынша дәретханалар әр 50 шақырым сайын орналасуы тиіс. Қазір бізде 833 даладағы және 144 жылы дәретхана бар. Биыл тағы 35 жылы дәретхана салуды жоспарлап отырмыз. Сонымен қатар даладағы дәретханаларды жылысына ауыстыру бағдарламасын іске қосып жатырмыз. Алайда бұл үшін электр қуаты, су және ең бастысы оны қолға алатын жергілікті кәсіпкер керек. Біз кәсіпкерлерге сауда павильонын салып беріп, ай сайын 120–150 мың теңге жалдау ақысын төлеп отырсаң болды, бұл жерді кафе қыласың ба, қымыз, ет сатасың ба, бәрібір. Тек алкоголь сатпасаң болды дейміз. Бізге бұл жерде жолаушылар үшін дәретхана болуы маңызды. Ал кәсіпкер дәретхананы күтіп ұстауға міндетті.

Бұл тәсілді біз былтырдан бастап енгіздік, ол нәтижесін берді. Қарағанды – Балқаш, Қарағанды – Алматы, Талдықорған – Өскемен тас жолдарында арендаторлар жұмыс істеп жатыр. Қазір барлық жылы дәретханалардың 85%-ы осындай схема бойынша қызмет көрсетеді. Бір дәретхананы күтіп ұстау айына 700-900 мың теңгеге түседі. Елестетіңіз: дәретхана базаға 200 км қашықтықта орналасқан. Бригада барып, тазалап, қағазын ауыстырып, су құйып кетеді. Сосын автобус келіп тоқтайды, 50 адам дәретханаға кіріп-шығады. сосын бәрін қайта тазалау қажет. Кейде біз айлығы 200-250 мың теңге болатын қызметкерді тұрақты жұмысқа аламыз, қарап отырсаң ол да шығын.

Шығындарды азайту үшін біз дәретханаларды күтіп ұстау қызметін жергілікті мердігерлерге тапсырып жатырмыз. Басты шарт – дәретхананың тәулік бойы жұмыс істеуі. Мердігерлер дәретхананы ақылы етуге бола ма деп сұрай бастады. Біз есеп жүргіздік: күтіп ұстау шығыны айына 350–400 мың теңге. Тазалаушының жалақысы, қағаз, сабын – мұның бәрі ақша. Сондықтан дәретхананы ақылы етуге рұқсат бердік: құны – 100–150 теңге.

– Бір дәретхана салу 20 миллион теңге тұрады деген рас па?

– Бұл 20 миллион тек ғимараттың өзі емес. Бұл сомаға инженерлік желілер де кіреді: электр қуаты, су, кәріз. Егер дәретхана ашық далада орналасса, жарық тарту, су жүргізу, септик орнату қажет. Кейде бұл жұмыстар ғимараттың өзінен де қымбатқа түседі. Бір модульдің көлемі – 120-130 шаршы метр. Электр қуатын кейде 4–5 шақырымға дейін тартуға тура келеді. Жалпы шығынның 30–40% осы трансформаторлар мен желілерге жұмсалады.

Қарағанды – Жезқазған тас жолы 2023 жылы пайдалануға беріледі деп жоспарланған еді, бірақ жол әлі салынбаған.

– 2023 жылы министрлік бұл жобаны бағдарламаға енгізді, бірақ ол кезде жоба қаржыландырылмаған еді. Былтыр біз халықаралық банкпен келісімге қол қойдық. Олар шамамен 600 млрд теңге сомасында қаржыландырды. Қазір Қаржы министрлігі шарттағы келісім қай валютамен, қандай мөлшерлемемен берілетінін есептеп жатыр:. Шешім әлі қабылданған жоқ.

– Бұл несиелер Қазақстан үшін қаншалықты тиімді?

– Несиелермен Қаржы министрлігі айналысады, ал біз жобаның операторымыз. Біздің міндетіміз – тендер өткізу, мердігерді тағайындау және жұмыстың орындалуын бақылау. Жолдың ұзындығы – 573 км, оның ішінде 404 км Ұлытау облысында, 158 км Қарағанды облысында. Ерекшелігі – біз «дайын жоба» моделіне көшіп жатырмыз. Яғни, мердігер жобалауды да, құрылысты да өзі жүргізеді және кейін 5-7 жыл бойы жолды күтіп ұстайды. Жолды күтіп ұстау үшін бөлек төлем төленбейді. Бұл ақылы жолдан түсетін қаржы есебінен өтеледі.

– Ақылы жолдарды мердігерлерге басқаруға беруді қаншалықты орынды деп санайсыз?

– Жолды күтіп ұстау үшін қаржы қажет. Егер мердігер сапа үшін өзі жауап береді дегенді ескерсек, онда жол күтіміне бақылау жүргізу де оңайырақ болады.

Бірақ заң бойынша ол бәрібір 5 жыл кепілдік беруі тиіс қой. Онда не үшін оған ақылы жолды басқаруға беру қажет?

– Өңірлерде, әсіресе солтүстік жақта, мұндай сұрақтар жиі қойылады. Мердігерлер «біз жолды сапалы әрі уақытында салдық, бірақ сіздер өздеріңіз дұрыс күтіп ұстамайсыздар» дейді. Осындай даулардың алдын алу үшін жауапкершіліктің бір бөлігін мердігерге тапсырамыз. Бірақ бұл әзірге түпкілікті шешім емес.

– Тендерлерде жемқорлық болуы мүмкін бе?

– Жоқ, бұл мүмкін емес. Халықаралық банк мердігерлермен өзі жұмыс істейді. Олар компания тендер туралы қайдан білді, неге дәл сол бағаны ұсынды, ақпарат сыртқа шыққан жоқ па, бәрін тексереді. Олар үшін компанияның абырой-беделі бірінші орында тұрады.  Олар жемқорлыққа қатысы бар жобаларға қатысқысы келмейді.

Көлік жүргізушілер төлейтін қаражат қайда жұмсалады?

– Түскен қаражат есебінен біз 700 арнайы техника сатып алдық. Өткен қысты дәл осы техниканың арқасында еңсердік. Ақылы жолдардан жиналған 48 млрд теңгенің 60%  қар мен қоқыс тазалау, шөп шабу, жол белгілерін бояу, белгілер мен қоршауларды ауыстыру, жарықтандыру секілді қызмет көрсетуге жұмсалады. 30% техника сатып алу, камералар мен аркалар орнату, жаңа ақылы учаскелерді іске қосуға бағытталады.

Ақылы жолдарда қанша камера бар?

– 4700 шақырым жолда бар болғаны 110 камера орнатылған. Олар тек төлемді тіркеуге арналған. Қалған камералар біздің жауапкершілігімізге кірмейді, олар жолдағы қауіпсіздік мақсатында орнатылған.

«ҚазАвтоЖол» бюджеттен қаржы ала ма?

– Иә, біздің жеке табысымыз жоқ. Ақылы жолдардан түсетін қаражат тек сол жолдарға ғана жұмсалады. Мысалы, егер бюджеттен 1 млн теңге бөлінсе, біз ол соманы мердігерге аударамыз. Әдетте жылына 150–170 млрд теңге бөлінеді.

Сіздерде қанша адам жұмыс істейді?

– «ҚазСервис» компаниясында шамамен 7000 адам жұмыс істейді. Мердігерлерді қосқанда – 25-27 мың адам.

Президент шығынды азайтып, үнемдеуге көшу керектігін айтты. Осыған байланысты штат саны қысқарған жоқ па, ішкі аудит жүргізілді ме?

– Аудит жүргізілді. Қызметкерлер саны артқан жоқ, бірақ қысқартылған да жоқ. Жұмыс көлемі бірнеше есе артқанымен, біз қосымша штат сұрап отырған жоқпыз. Қарағанды – Жезқазған жолы, Сарыағаш, Ақтөбе, Рудный, Қызылорда айналма жолдары сол бұрынғы құраммен іске асырылып жатыр. Біз штат көбейтуді сұрап отырғанымыз жоқ.

Осы сапар барысынан байқағаным бізде тек ақылы жолдарға ғана көңіл бөлініп жатқан сияқты. Тегін жолдар ескерусіз қалғандай.

– Мен бұл пікірмен келіспеймін. Ақылы жолдардың өз қаржыландыру көзі бар. Сол қаражатқа біз дәретхана саламыз, техника сатып аламыз, белгілерді жаңартамыз.

Жаңа жолдар халықаралық банктерден алынған несиелер есебінен салынып жатыр. Шетел валютасымен несие алу қаншалықты орынды?

– Жол салу орасан зор инвестицияны қажет етеді. Әр жобаның болашақтағы тиімділігі, экономикалық, транзиттік әсері есептеледі. Бірақ жол салынғаннан кейін де оны күтіп ұстау керек. Егер оны қараусыз қалдырсақ, 1-2 жылдың ішінде асфальт бұзылады. Біз өзге елдердің тәжірибесін зерттедік, мысалы, АҚШ пен Канадада, егер жол бойындағы елдімекенде тұрғындар саны мыңнан аз болса, онда ол жерге асфальт төселмейді, тек сапалы етіп топырақ төгіледі (грунтовка). Ал бізде жолдар республикалық маңызға ие. Олар  облыстарды байланыстырады, шекараға шығады. Барлық жерде айналма жол сұрайды, ауылдарды қосып беруді өтінеді. Бірақ үшінші санаттағы жолдың өзіне бір шақырымына 200–300 млн теңге жұмсалады. Егер ауылда 100 адам тұрса, бұл қаншалықты орынды?

Сіз аптасына қанша шақырым жол жүресіз?

– Орта есеппен 1200 км. Дүйсенбі – бейсенбі аралығында кеңседе боламын, жұма – жексенбі аралығында жолда жүремін. Бар күш-жігерім мен уақытымды жұмысқа арнаймын. Мамандығым – жолшы.

Біз Қызылордадан шыққаннан бері байланыс та, интернет те жоқ. Жол апаты болса, хабар берудің амалы қандай? Осы мәселені Цифрландыру министрлігіне айттыңыздар ма?

– Иә, біз былтырдан бастап Цифрлық даму министрлігіне айтып келе жатырмыз. Мысалы, Талдықорған – Алматы және Алматы – Өскемен жолдарында байланыс мүлдем жоқ. Біз антенналарды өз есебімізден орнатуды ұсындық. Қазір министрлік тиісті құжаттарды дайындап жатыр. Барлығы дайын болған кезде, қаражат бөлеміз.

Жол бойында қаза тапқандарға қойылған ескерткіш тастар көп. Оларды трассада орнату заңды ма?

– Біз ресми түрде рұқсат бермейміз. Егер олар қозғалысқа кедергі келтірмесе, оған тиіспейміз. Бірақ жолды кеңейту кезінде олар кедергі келтірсе, алып тастаймыз. Әдетте олар ешқандай бейіт емес, жай ғана ескерткіш тастар.

Трасса бойында жайылып жүрген малды көрдік. Бұл өте қауіпті емес пе?

– Өте қауіпті. Әсіресе, түнде. Жол-көлік апаттарының жиі кездесетін себептерінің бірі де – осы . Жаңа жобаларда біз міндетті түрде мал өтетін жерасты өткелдерін және трасса бойына тұтас қоршау қарастырамыз.

Анықтама: Теміртау – Қарағанды трассасы. Құрылысы 2017 жылы басталып, 2020 жылы аяқталған. Жол сапасының нашарлығына байланысты нысан қабылданбады. 4 жылда бірнеше сот процесі өтті, отандық мердігер 14 шақырымды қайта жөндеуге міндеттелді. Келісімшарт құны – 13,8 млрд теңге. Бұзу жұмыстары 1 млрд теңгеге бағаланды.

Біз Астанаға аман-есен жеттік, бірнеше жолдан өттік. Бұл қай учаске?

– Бұл – Астана айналма жолы, ол да біздің жауапкершілігімізде. Біз жөндеу және қызмет көрсету жұмыстарын жүргіземіз. Міне, оң жақтағы бұрылыс қалалық жол желісіне жатады.

Шын мәнісінде Қазақстандағы барлық жол осындай болуы керек қой.

– Біз ештеңені жасырып қалғанымыз жоқ, бәрін шамамыз келгенше ашық көрсеттік: бетонды да, асфальтты да, құрылысы сапалы жүріп жатқан учаскелерді де, қандай да бір мәселе туындаған жолдарды да сізге көрсеттік. Әрине, атқарылар жұмыс әлі көп. Бар біліміміз бен тәжірибемізді салып жатырмыз. Жол кез келген елдің дамуына серпін береді дейді. Сондықтан халық айтып жүрген барлық проблемалы учаскелерді білеміз және оларды жайлы ету үшін жұмыс істеп жатырмыз.

Сұқбаттың толық нұсқасын Ulysmedia.kz-тің YouTube-арнасынан көре аласыз.