Қасым-Жомарт Тоқаевтың Түркияға сапары бүкіл әлемнің назарын аударды: саясаткерлер түрлі болжамдар жасап, скептиктер геосаяси болжамдарын қайта қарап, ал оптимистер жоғары деңгейде қол қойылған келісімдерден түсетін табысты есептей бастады. Орталық Азияда бұл сапар ерекше серпіліс тудырды, мұнда Түркиямен достық – міндет, алайда өз елінің мүддесін алға жылжыту тұрғысынан әзірге Тоқаевтың ұпайы басым.
Дегенмен іс жүзінде ештеңе өзгермейді: бізде Ресей мен Қытай секілді стратегиялық серіктестер бар, ал Түркия мен Әзербайжан – бауырлас елдер санатында. Әрине, біз бәрімен дос болғымыз келеді, бірақ Тоқаевтың Анкараға сапарынан кейін оның әрдайым өз елінің мүддесін бәрінен биік қоятыны анық болды.
Қазақстандық сарапшы Асқар Исмаилов Ulysmedia.kz сайтына берген экспресс-сұқбатында екі ел президенттері де өз халқы үшін жауапты екенін және сол халықтың мүддесін бәрінен жоғары қоятынын атап өтті.
Тоқаев пен Ердоған арасындағы қатынас біздің елдер арасындағы ынтымақтастыққа қалай әсер етеді?
– Бұл қатынас сөзсіз бауырластыққа негізделген, бірақ достық емес. Мұндағы айырмашылықты түсіну керек. Дос өз мүддесінен бас тартуы мүмкін, ал бауыр әрдайым олай жасай бермейді. Олардың әрқайсысы өз халқы үшін жауапты. Бұл маңызды, себебі мұндай қатынас екі ел арасындағы байланысты нығайтуға айтарлықтай әсер етеді. Түркия Қазақстанға жалпы алғанда құрметпен қарайды. Олар тегіннен-тегін біздің елімізді «Ata Yurt» немесе «Ata Yer», яғни «ата-баба жері» деп атамайды.
Қазақстан мұнайды «Баку – Тбилиси – Жейхан» құбыры арқылы көбірек экспорттап жатыр. Бұл КҚК-ның рөлі әлсіреп жатыр дегенді білдіре ме?
– Шын мәнінде, «Баку – Тбилиси – Жейхан» (БТЖ) құбыры Каспий құбыр консорциумымен (КҚК) бәсекелесе алмайды. Нақты айтқанда, экономикалық көрсеткіштері бойынша да, өндірістік қуаты мен саяси жағынан да. Алдымен құбыр арқылы мұнай айдау тарифінен бастайық: КҚК арқылы тасымалдау БТЖ-мен салыстырғанда екі есе арзан: 38 доллар мен 90 доллар. Екіншіден, өндірістік тұрғыдан алғанда: Қазақстанға мұнайды Әзербайжанға жеткізу үшін жеткілікті танкер жетіспейді, ал әрі қарай ол Грузия мен Түркия арқылы өтеді. Бұған қоса, Бакудегі Сангачалы терминалын жаңғырту қажет болады. Ақтау мен Бакуде мұнайды екі рет ауыстырып тиеу тасымалдауды қиындатады әрі қымбаттатады.
Үшіншіден, тұрақты жеткізілім үшін Қазақстан мен Әзербайжан арасында көлем мен тариф бойынша келісім қажет. Әзербайжан тарапы мұнайды он жылдық келісім негізінде қабылдауға дайын. Сонымен қатар Azeri Light жеңіл мұнайы Brent маркасынан да жоғары бағаланады. Қазақстаннан келетін ауыр және күкіртті мұнай бұл сапаны төмендетеді, сондықтан акционерлердің табысын сақтау үшін тариф өседі.
Саяси шындықты да ескерейік. Мына нәрсе ашық айтайық: Астана мен Мәскеу арасындағы саяси байланыс әлдеқайда тығыз, ал Әзербайжанмен – бауырлас сипаттамыз. Ресеймен тауар айналымы Әзербайжанмен салыстырғанда жүз есе көп. Қалғанының бәрі — лирика. Бұл саяси шешім деуге келсе де, әрі Ақордада, әрі Кремльде Қазақстан үшін КҚК-дан бас тарту нағыз «мінсіз дауыл» болатынын жақсы түсінеді.
Қазақстан мұнайы Еуропа нарығына негізінен Ресей арқылы жеткізіледі, Кавказ дәлізі арқылы логистика бізге қаншалықты тиімді?
– Бұған дейін айтқанымдай, Кавказ бағыты шығындарды азайтпайды. БТЖ құбыры КҚК-дан ұзынырақ. Бұл тариф пен мұнайды екі рет ауыстырып тиеуден болатын шығындар есебімен жеткізуді әлдеқайда қымбаттатып жәбереді. Мысал ретінде америкалықтарды алыңыз. Ресейге деген барлық антипатиясына қарамастан, олар (Chevron, Exxon) Теңіз бен Қашағаннан өндірілген мұнайды КҚК арқылы тасымалдайды. Бұл бизнестің көзқарасы тұрғысынан өте көрсеткішті жағдай.
Тоқаевтың Анкараға сапарынан кейін бұл салада қандай да бір жаңа жобалар пайда болуы мүмкін бе?
– Шынымды айтсам, түріктер мұнай саласында көшбасшы ел емес. Оның үстіне «Казтуркмунай» деген үміткер болды, бірақ ол Қазақстанның мұнай-газ саласында көшбасшыға айнала алмады. Егер мұнай-сервис саласындағы әріптестік туралы айтсақ, бұл бағытта белгілі түрік компаниясы Senimdi Kurylys өзін мүлде сенімсіз жағынан көрсетті. Сондықтан, менің ойымша, Түркияның күшті жағы ол көлік хабы, сол бағытта әріптестік орнатқан дұрыс. Яғни, Қазақстаннан газды Әзербайжан, Грузия және Түркия арқылы Еуропа нарығына жеткізу мәселесін талқылау керек. Каспийдің арғы бетінде тиісті инфрақұрылым салынып, тиімді жұмыс істеп тұр. Бұл ретте түрік тарапы Қазақстанға тиімді газ тасымалдау тарифтерін ұсынуға мүдделі болуы мүмкін, сол кезде бұл бағыттың экономикалық тиімділігі артады.
Түрік компанияларының Қазақстанның энергетика секторындағы мүддесі қандай?
– Негізінен сервис қызметтері: жобалау, жабдық жеткізу, құрылыс. Түріктер тарихи тұрғыдан алғанда Қазақстан энергетикасына инвестиция салмаған. Тек қызмет арқылы табыс тапқан. Бұл бағыт алдағы уақытта да жалғасуы мүмкін.
Түркияның «РосАтоммен» әріптестігі Қазақстан үшін қандай рөл атқаруы мүмкін?
– Түріктердің «РосАтоммен» жұмыстың барлық ерекшеліктерін түсініп үлгергенін болжауға болады. Бұл, әрине, Қазақстанға келіссөз жүргізу жағынан да, атом электр станциясын қабылдау кезінде де өз ұстанымын күшейтуге көмектеседі. Қазақстан Түркиядағы АЭС құрылысына қатысқан түрік құрылыс компанияларын да тартуы мүмкін. Себебі мұндай нысандарды салу үшін арнайы сертификат болуы қажет. Ал Қазақстанда қазіргі таңда ондай компаниялар жоқ.
Сіздің ойыңызша, Ердоған мен Тоқаев Баку мен Мәскеу арасындағы қатынасты талқылауы мүмкін бе?
– Ердоған бұл үдеріске сырттан біреудің ықпал етуіне мүмкіндік бергісі келмейді деп ойлаймын. Үлкен саясатта ешкім ешкімге сенбейді. Қазақстан да бұл үдерістің ішіне тереңдеп кетпеуі керек. Ақтауда Әзербайжан ұшағы апатқа ұшырағаны өз алдына бізге үлкен қысым. Қазақстанды бұл «келіспеушіліктерге» тартып отыр. Ал біз екі елмен де жақсы қарым-қатынасты сақтауға тиіспіз. Егер бұл үдерістің ішіне кіретін болсақ, бір жақпен қатынасымыз бұзылады. Бұл 2017 жылғы Сирия мәселесіне қатысты Астана протоколы емес. Сирия бізден алыс. Ал Әзербайжан мен Ресей – біздің ең жақын көршілеріміз.
Түркия мен Қазақстан арасындағы ең салмақты бағыттардың бірі – қорғаныс саласы. Сіздің ойыңызша, әлемдегі шиеленіс бұл саладағы ынтымақтастықты жандандыруы мүмкін бе? Бейресми әскери одақ құру мүмкіндігі бар ма?
– Қазақстанның Түркиямен бірлескен жобалары бар. 2022 жылы ANKA дрондарын құрастыру жоспары жарияланған, бірақ 2024 жылға дейін бұл жоба due diligence кезеңінен аса алмады, себебі логистикадағы кідірістер кедергі келтіріп отыр. Сонымен қатар 2024 жылы Baykar Defense компаниясымен Bayraktar дрондарын шығару туралы келісім жасалды. Түріктің DEARSAN компаниясымен Баутинода жүргізіліп жатқан жұмыс патрульдік катерлермен шектеледі. Түркиямен бірлескен жаттығулар жекелеген жауынгерлік дағдыларды дамытуға бағытталған.
Салыстыру үшін айтар болсақ, ҰҚШҰ-ның жаттығуларына 5000-ға дейін әскери қызметші қатысады, бұл Қазақстанның Ресеймен үйлесімділікті басты назарда ұстайтынын көрсетеді. Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстан ҰҚШҰ-ға мүше, сондықтан қару-жарақ пен техника сатып алуда үйлесімділік талаптары есепке алынады.
Ресей әлі де басты жеткізуші болып отыр: Қазақстандағы оқ-дәрі мен қосалқы бөлшектердің шамамен 70 пайызы соған тиесілі. Жақын болашақта бұл бағытта балама жоқ. Сондықтан Түркия мен Қазақстан арасындағы бейресми альянстар көбіне «қағаз жүзіндегі» сипатта болады.
БҰҒАН ДЕЙІН
Еске салайық, бұған дейін саясаттанушы Замир Қаражанов Тоқаев пен Ердоған Анкарада не үшін кездескені туралы айтқан еді.
