Астананың картасына көз жүгіртcең, қала көшелерінің алуан түрлі атауынан көзің сүрінеді. Бірі – Алаш арыстарына, бірі – советтік батырлар мен саяси тұлғаларға, ал бір бөлігі – Тәуелсіз Қазақстанның алғашқы жылдарында экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді серіктері болған адамдарға берілген. Олардың кейбірі жемқорлық дауына іліккен.
«Қазақгейт» фигуранты және экс-президенттің сыныптасы
Астанада1997-1999 жылдары премьер-министр болған Нұрлан Балғымбаевтың атында көше бар. Ол ел есінде несімен қалды? Балғымбаев премьерлікке сол жылдары президент болғысы келетінін мәлімдей бастаған Әкежан Қажыгелдиннің орнына келді. (Қажыгелдин кейіннен оппозициялық партия құрды. Көп ұзамай елден кетуге мәжбүр болды). Балғымбаев екі жыл премьер-министр болған уақытта теңгенің долларға шаққандағы бағамы екі есе құлдырап, елді қаржы және экономикалық дағдарыс жайлады.
Нұрлан Балғымбаев премьерлік қызметтен кеткеніне төрт жыл болғанда есімі Нұрсұлтан Назарбаевпен бірге аты шулы «Қазақгейт» жемқорлық ісінде аталды. Бұл істе АҚШ Қазақстанның бірқатар шенеуніктерін «Америка компанияларына мұнай кен орындарын игеруге рұқсат бергені үшін ірі көлемде пара алды» деп айыптады. Іс 2010 жылға дейін созылып, АҚШ-та америкалық делдал Джеймс Гиффенді «салық заңын бұзды» деген жеңіл айыппен соттаумен жабылды.
Балғымбаев қызметтен кеткеннен кейін аз уақыт Назарбаевтың кеңесшісі болды. 2015 жылы қайтыс боларынан сәл ертерек Forbes журналы оны Қазақстандағы ең ықпалды 50 кәсіпкердің (23 орын) қатарына қосты.
Елордада көшеге аты берілген Назарбаевтың тағы бір сенімді серектерінің бірі – Мақсұт Нәрікбаев. Ол әр жылдары Қазақстанның бас прокуроры, Жоғары сот төрағасы, Қазақ гуманитарлық заң университетінің президенті, «Әділет» партиясының төрағасы болып қызмет істеген.
Мақсұт Нәрікбаев Нұрсұлтан Назарбаевтың сыныптасы. Назарбаевпен бірге 1950 жылдардың соңында Украинадағы училищеде оқығаннан бері сенімді серігі болды.
Қазақ гуманитарлық заң университетін басқарып тұрған уақытта президент сайлаулары қарсаңында Назарбаевты қолдап, студенттермен түрлі флешмобтар ұйымдастырды. 2013 жылы тұңғыш президент күні қарсаңында үш мыңға жуық студент Назарбаевқа махаббаттарын білдіріп, экс-президент жақсы көретін әндерді айтып, би билеген. 2012 жылы университеттің кіре беріс залына Назарбаев бейнеленген алып картина ілінген болатын.
«Назарбаев кезеңінің саяси символикасын тасқа басқандай көрсетеді»
Бұл көшелердің атаулары қашан, қандай негізде берілгені туралы ресми ақпарат табу қиын. «Бірақ бір жайт анық – Астана көшелері Назарбаев кезеңінің саяси символикасын тасқа басқандай көрсетеді» дейді саясаттанушы Уәлихан Қайсар.
«Назарбаев тұсында өз ішінде ірі тұлғалар болып аталды, есептелді. Бірақ, шын мәніне қарағанда олар сыбайлас-жемқорлықпен әбден байланысып қалған. Үкіметтің бюджетін, халықтың ақшасын тонаған, сыртқа шығарғандар. Саясатпен айналысқан адамдардың соңғы 35 жылда қызмет еткен тұлғалардың атын көшелерге бермеу керек. Тіпті Назарбаевтың атын көптеген нысандардан алып тастау керек. Әйтпесе, бұл - саяси символизмнің көрінісі», – деді Уәлихан Қайсар.
«Олардың атына көше беру қисынды»
Уәлихан Қайсаровпен саясаттанушы Ғазиз Әбішевтің келіспейді. Ол өткенге қарамай-ақ, белгілі тұлғалардың есімін көшеге беру заңды әрі орынды қадам деп есептейді.
«Балғымбаев – премьер-министр, Нәрікбаев – жоғарғы сот төрағасы болған. Бұл – ұлттық деңгейдегі мемлекеттік қызмет. Олардың атына көше берілуі қисынды. Беделіне нұқсан келтіретін ресми құжаттар болмаса, орынды. Сондықтан мұндай тұлғалардың атын көшеге беру – негізсіз шешім емес. Егер шешім заңға сай әрі қоғамдық тыңдаулар арқылы қабылданса, мұнда ешқандай мәселе жоқ», - дейді ол.
Халық не дейді?
Ulysmedia сөйлескен астаналықтардың пікірі алуан түрлі. Бірі көшелерге Тәуелсіз Қазақстан тарихында билікте болған тұлғалардың атын беру керек десе, енді бірі олардың кім екенін мүлде танымайтынын айтады.
«Қалада кімнің атына көше берілгенін картадан қарап барып әрең білеміз. Кейбірін тіпті естімегенбіз. Билік өз-өзін дәріптеуден шаршамайды екен», – дейді атын атамаған Астана тұрғыны.
«Негізі Балғымбаевты танимын. Ол кісі Атыраудан болу керек. Нефть-ке қатысы бар ғой. Өзім Атырауданмын. Сондықтан ол кісіні танимын. Нәрікбаев көшесін білемін... Жалпы хандардың, ұлы тұлғалардың атын қойып болдық қой. Сондықтан жаңа тұлғалардың атын берген дұрыс шығар», – дейді Бауыржан Байқадамов есімді тұрғын.
«Нәрікбаев көшесін білемін. Қалғандарын білмеймін. Ол кісілердің кім екенін білмеймін де, танымаймын да тіпті», – дейді Данияр Дәулет есімді Астана тұрғыны.
«Балғымбаев,Нәрікбаев, Зиманов -оларды халық қаншалықты біледі? Халыққа жақын емес, кабинет ішінде отырған адамдардың бірі шығар. Жеке өзім ол кісілерді танымаймын» – дейді атын атамаған қала тұрғындары.
Контекст
2019 жылы қазіргі президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың шешімімен Астана атауы Нұр-Сұлтан деп өзгеріп, облыс орталықтарындағы басты көшелерге Назарбаевтың аты берілген. Сол уақытта оппозициялық белсенділер мен азаматтық қоғам өкілдері халықтың пікірі ескерілместен, қала, көше атауын ауыстыру заңға қайшы екенін айтқан. 2022 жылғы Қанды Қаңтар оқиғасынан кейін Астана атауы қайтадан қайтарылды.
Үкімет қаулысына сәйкес, адамның көзі тірісінде оған көше атын беруге болмайды. Бірақ бұл «елдің тәуелсіздігін нығайтуға ерекше үлес қосып, ерлік жасады» деп танылған адамдарға әсер етпейді. Ол адамдардың қалай таңдалатынын нақты айту қиын.
Қазір Астанада өзінің сенімді серіктері және сыныптастарымен қатар, Нұрсұлтан Назарбаев атында университет, әуежай, мектеп, көше бар.
Астанадағы көше атауларын өзгерту үрдісі елордаға қоныс аударған 1997 жылдардан басталды. Алғашқы кезеңде кеңестік дәуірден қалған атаулар біртіндеп жойылып, орнына Алаш арыстары мен ұлттың тарихында із қалдырған тұлғалардың есімдері берілді. Кейінгі жылдары бұл үрдіс жаңа сипат алып, Назарбаев дәуірінде саяси серіктес болған «қайраткерлер» мен «идеологтардың» аты да қала картасына ене бастады.
