Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2022 жылғы қыркүйектегі халыққа Жолдауында айтылғандай, салық саясатының түсінікті әрі болжамды болуы тұрақты экономикалық өсімге тікелей байланысты. Сол жолдауда жаңа Салық кодексін әзірлеу қажеттігі айтылды.
Президенттің тапсырмасын орындау үшін Әлихан Смайылов кіметі жаңа Салық кодексінің алғашқы нұсқасын ұсынды. Бұл құжатта ҚҚС мөлшерлемесін 12%-дан 16%-ға көтеру басты өзгерістердің бірі ретінде қарастырылды. Ұлттық экономика министрлігі бұл қадамды бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайту, осылайша Ұлттық қордан трансферттерді азайту мүмкіндігі ретінде бағалады. Алайда бұл ұсыныс бизнес қауымдастық пен тұтынушылар тарапынан қарсылыққа тап болды, себебі салықтардың өсуі шағын және орта бизнеске (ШОБ) ғана емес, сондай-ақ тауарлар мен қызметтерді тұтынушы қарапайым халыққа да теріс әсер етеді.
2024 жылғы ақпанда Тоқаев жаңа үкіметке (Олжас Бектенов басқаратын) үндеу жасап, ҚҚС мөлшерлемесін көтеру идеясын сынға алды. Президент бұл шешімнің тиімсіз екенін айтып, салық жинау жүйесін жетілдіру және көлеңкелі экономиканы қысқарту қажеттігін атап өтті. Ол: «ҚҚС-ын 12%-дан 16%-ға көтеру панацея емес. Қазақстанда бұл салық мүлдем басқа сипатқа ие болды. Салықтарды жай ғана көбейтуге болмайды», – деп мәлімдеді.
Бұрынғы экономика министрі Нұрлан Байбазаров президенттің сынын қабылдап, жаңа Салық кодексіне қатысты тәсілдерді қайта қарайтынын мәлімдеді. Ол бизнес және сарапшылар қауымдастығымен бірге жаңа әдістерді әзірлеуге уәде берді.
Бірақ 2024 жылдың желтоқсанында министрлер кабинетінің басшысы болып тағайындалған Олжас Бектенов: «ҚҚС мөлшерлемесі көтерілмейді», – деп кәсіпкерлерді сендіргенімен, бұл уәдесін орындамады. 2025 жылы ұсынылған жаңа Салық кодексінде ҚҚС мөлшерлемесі 20%-ға дейін көтерілді. Бұл шешім бизнес қауымдастық арасында наразылық туғызып, үкіметтің салық реформасына қатысты саясатына деген сенімділікті әлсіретті.
БИЗНЕС АЛАҢДАУЛЫ
Жаңа салық кодексінің жобасы әлі Мәжілісте қаралуда және өзгерістер енгізілуі мүмкін. Алайда депутаттар, салықшылар мен үкімет өкілдері оның артықшылықтары туралы жиі айтып жүр. Шынында да, әсіресе шағын және орта бизнес үшін оң жақтары бар, ол ел экономикасының жалпы құрылымында шамамен 5%-ды құрайды. Бірақ ҚҚС-ты (қосылған құн салығы) көтеру мәселесін жылы жаба салған. Бұл норманың орта бизнеске қатты соққы болуы мүмкін екеніне қарамастан, оның үлесі экономикада 27%-ға жетеді.
Сарапшылардың пікірінше, мөлшерлемені көтеру және оны қатал әкімшілендіру елде тек шағын және ірі бизнестің ғана қалуына, ал орта бизнестің жойылуына әкелуі мүмкін.
Жаңа Салық кодексін талқылау жөніндегі жұмыс тобының құрамында салық бойынша кеңесші болып Инзиля Ғалымова да еңбек етіп жүр. Ол жұмыс тобынан әлі күнге дейін бұл өзгерістер бойынша нақты негіздеме көрмегенін айтады:
– Біз жаңа Салық кодексінен алдағы экономикалық модель қандай болатынын көре алмай отырмыз. Салық мөлшерлемесінің көтерілуі ел экономикасына қандай әсер беретінін көрсетіп беретін аналитикалық болжамдар ұсынылған жоқ.
Сарапшы бұл тек жоба екенін және жұмыс тобына ҚҚС мөлшерлемесін көтеру нормасының түпкілікті нұсқада қалатыны туралы ресми ақпарат келіп түспегенін атап өтті. Дегенмен бұл норманы БАҚ арқылы білген орта бизнес қатты алаңдаулы.
Бизнес қауымдастығы наразылық білдіруде. Орта бизнес ҚҚС мөлшерлемесін көтеруге қарсы. Тек ірі салалық компаниялар ғана бұл шешімді қолдайды, себебі олар экспортқа шығарылған шикізаттан ҚҚС-тың қайтарымын алуға мүдделі. Орта бизнес үшін бұл тиімсіз. Бұл норма орта бизнесті түбегейлі жойып жіберуі мүмкін. Елімізде байлар мен кедейлер арасында нақты шекара қалыптасады – тек шағын және ірі бизнес қана қалады, – деп есептейді салық кеңесшісі.
БИЗНЕС КЕТУГЕ ДАЙЫН
Сарапшының айтуынша, орта бизнес 2022 жылдан бері күйзеліске ұшырап келеді. Қатаң салық әкімшілендіру талаптары мен шенеуніктердің салық заңнамасымен ойнауының салдарынан көптеген компаниялар қазақстандық нарықтан мүлдем кетті.
Соңғы екі жылда біз бизнестің Қазақстаннан кету үрдісін байқап отырмыз. Бұл салық жүйесінің тұрақсыздығы, қатаң әкімшілендіру және ережелердің жиі өзгеруі салдарынан болып жатыр. Шетелдік инвесторлар не болып жатқанын түсінбей, салықтық талаптары жеңілдеу елдерге кетуде, – дейді Инзиля Ғалымова.
ҚҚС мөлшерлемесін көтеру мүмкіндігіне байланысты бұл үрдіс одан әрі жылдамдауы мүмкін.
Біз көптеген кәсіпкерлермен жұмыс істейміз, мен Қазақстанда жұмыс істеп жатқан және біздің резиденттердің шақыруымен келген компанияларға кеңес беремін. Қазір олар бизнесін шетелге көшіру мүмкіндіктерін қарастыра бастады. Оның ішінде көршілес елдер де қарастырылуда. Мысалы, қазірдің өзінде кейбіреулер Қырғызстанға немесе Өзбекстанға көшіп кетті, – дейді И.Ғалымова.
МАҚСАТ ЕЛДІ ДАМЫТУ ЕМЕС, БЮДЖЕТТІ ТОЛТЫРУ
Инзиля Ғалымованың пікірінше, ҚҚС мөлшерлемесін көтерумен қатар, жаңа Салық кодексіндегі көптеген нормалар шағын бизнестің орта бизнеске, ал орта бизнестің ірі бизнеске өтуіне кедергілер жасайды. Осыған байланысты Қазақстанда бизнесті дамыту туралы ұмытуға болады. Ұсынылған жоба қазіргі күйінде тек бюджетті дереу толтыруға бағытталған, ал елдегі бизнесті дамыту стратегиясы туралы сөз қозғалмайды.
Біз ҚҚС-ты көтерудің қысқа мерзімге ғана тиімді болатынын көріп отырмыз. Бұл бір реттік шара. Иә, бір-екі жыл ішінде бюджет тапшылығын белгілі бір дәрежеде жаба аламыз. Бірақ бір жылдан кейін бұл салықтың көптеген компаниялар үшін ауыртпалыққа айналатынын ескерсек, көлеңкелі экономика өсіп кетеді. Сонымен қатар көптеген компаниялар жабылады немесе ҚҚС төлемеу үшін шағын бизнеске ауысады. Қазіргі кезде экономикада орта бизнестің үлесі 27%-ды құрайды, бірақ оның 7-10%-ы ғана қалуы мүмкін. Демек, біз орта бизнесті әлеуметтік-экономикалық тап ретінде жоғалтып алуымыз ықтимал, – деп атап өтті сарапшы.
