Орта бизнестің күткен үміті ақталмады. Үкіметтің кеңейтілген отырысында президент ҚҚС-ты 20%-ға дейін көтеруді мақұлдағандай болды. Алайда ашық күйінде қалған басты сұрақ – салықтардың өсуі жылдан-жылға күреп табыс тауып жатқан банк секторына да әсер ете ме, жоқ па? Бұл туралы Ulysmedia.kz хабарлайды.
БАСТЫСЫ БЮДЖЕТТІ ТОЛТЫРУ
Соңғы апталарда Қазақстандағы әлеуметтік желілер мен БАҚ-та ең көп талқыланған тақырып – қосылған құн салығын (ҚҚС) көтеру туралы үкіметтің жоспары. Кәсіпкерлер, сарапшылар мен депутаттар бұл бастамаға қатаң сын айтты. ҚҚС-ты көтеруге қарсы шыққандардың басты уәждері: Салықтың өсуі бағаның сөзсіз қымбаттауына әкеледі, бұл халыққа ауыр тиіп, инфляцияны жеделдетеді; Қосымша жүктеме орта бизнестің қысқаруына әкеледі; Ең жақсы сценарийдің өзінде компаниялар салық жүйесі жеңілірек елдерге көше бастайды, ал ең нашар жағдайда банкротқа ұшырайды.
Мұндай жағдай Қазақстанда бұрын да болған. 2022 жылы ҚҚС төлеуші компаниялардың саны артқанымен, 2024 жылы салық түсімдері 500 млрд теңгеге азайды. Яғни, бұл шара ел экономикасына тек қысқа мерзімді әсер береді.
Дегенмен үкімет өз ұстанымында қалып, ҚҚС-ты көтеру қажетті шара екенін алға тартып отыр. Себебі бюджетті толтыру керек, ал оның негізгі көздерінің бірі – дәл осы ҚҚС. Бірақ президент қатысқан кеңейтілген үкімет отырысында премьер-министр Олжас Бектенов бұл өзгерістер халық пен бизнес мүддесі үшін жасалып жатқанын айтты.
- Қазіргі салық жүйесі… кәсіпкерлерге әділетсіз. Салықтың негізгі ауыртпалығы жалақы қорына түседі, демек өнімнің өзіндік құнына да әсер етеді. Тауар сөреге жеткенге дейін кәсіпкер салықтың көп бөлігін төлеуге мәжбүр. Үкімет осы жүктемені жалақы қорынан алып, оны сатылымдарға аударуды ұсынады. Ол үшін ҚҚС мөлшерлемесін арттырып, бір мезгілде әлеуметтік салық пен жұмыс берушілердің міндетті зейнетақы төлемдерін азайту қажет. Бұл кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігін арттырып, оларға қаржылық қор жинауға мүмкіндік береді. Жалақы қорына түсетін жүктемені азайту бизнестің жұмысшылар жалақысын көбейтуіне жол ашады, – деді Бектенов.
ЛОГИКА ҚАЙДА?
Экономист Рахым Ошақбаев премьер-министрдің Қазақстанда еңбекақы қорына түсетін салықтық жүктеменің шамадан тыс жоғары екендігімен келіседі. Оның айтуынша, бұл фактор ресми жұмыспен қамтуды ынталандырудың орнына кері кетіріп, еңбекақыны «конвертпен» төлеуге итермелейді. Сондықтан бұл мәселені біржақты ету бұрыннан айтылып келе жатыр. Алайда оны ҚҚС-ты көтеру арқылы шешу – экономика үшін шок болуы мүмкін, - дейді сарапшы.
– Бұл инфляцияның күрт өсуіне әкеледі. ҚҚС – бұл тұтыну салығы, кәсіпкерлер оны есепке алады, ал соңында бұл салықты тұтынушылар төлейді. Яғни үкіметтің қосымша салықтық түсімдер жоспары шын мәнінде экономика үшін деп айтылғанымен, қарапайым халық пен бизнестің қомақты қаржысын бюджетке құюға мәжбүр етеді, – деді Рахым Ошақбаев.
Экономист үкіметтің жалпы экономикалық логикасына да күмәнмен қарайды, атап айтқанда, қаражатты бюджет арқылы қайта бөлу тиімді емес деп санайды.
– Бюджет қаржыны тиімсіз бөледі. Бұл қаражат даму бюджетіне бағытталмақ, оны 6%-дан 20%-ға дейін арттыру көзделуде. Бірақ даму бюджеті – бұрыннан сынға ұшыраған даму институттарының қаржысы. Бұл қаражат инвестициялық жобаларды несиелеуге жұмсалады, бірақ мұндай жобалар өте шектеулі компаниялар тобына ғана тиесілі және жұмыс орындары да аз болады. Яғни, шын мәнінде, біз жаңа 300 мың ҚҚС төлеушіден – бұл шағын және орта бизнес – қаржы жинап, оны бірнеше жүз компанияға несие мен субсидия түрінде бермекпіз. Мұның ешқандай логикасы жоқ, – дейді экономист.
БЮДЖЕТТІ ХАЛЫҚ ЕСЕБІНЕН ТОЛТЫРУ
Бизнестің әлеуметтік салық пен қызметкерлердің міндетті зейнетақы төлемдерінің төмендеуі арқылы алатын өтемақысының нақты көлемі әлі жарияланған жоқ. Сондай-ақ үкімет күткендей бизнес қызметкерлерінің жалақысын арттыра ма, жоқ па – бұл да үлкен сұрақ. Бірақ бір нәрсе анық – бұл өзгерістер кімге әсер етпейді? Ең алдымен, бұл олигархтар мен экспортқа бағытталған ірі компаниялар, әсіресе мұнай-газ секторы. Себебі жер қойнауын пайдаланушылар ҚҚС-тың қайтарымын алады.
Алайда сарапшылардың айтуынша, тіпті мұнай саласы алдағы реформаларға көңілі толмай отыр.
– ҚҚС реформасы жер қойнауын пайдаланушылар үшін қазір басты мәселе емес. Өйткені бұл салықтың оларға әсері жанама ғана. Бірақ үкіметтің көтеруді жоспарлап отырған акциздері мұнай өндірушілер үшін әлдеқайда маңызды. Мұнай компаниялары президентке арнайы хат жазып, жоспарланған салық реформалары олардың қаржылық жағдайының нашарлауына, инвестицияның азаюына және басқа да қиындықтарға әкелетінін мәлімдеді. Сондықтан бұл реформалардан кейін мұнай саласы байып кетпейді, керісінше, одан да көп салық төлейтін болады, – дейді ҚР Энергетика министрлігі Қоғамдық кеңесінің мүшесі Олжас Байділдинов.
Сонымен қатар сарапшы ҚҚС реформасы жалпы алғанда ауыр тиетінін атап өтті.
– Бұл, әсіресе, ҚҚС төлемейтін шағын және орта бизнес үшін үлкен сынақ. Өйткені олар кем дегенде бухгалтерлік есеп жүргізуге мәжбүр болады. Сондай-ақ жеткізу тізбегінде әрдайым ҚҚС төлеуден жалтаратын немесе жалған шот-фактура жазатын компаниялар кездесуі мүмкін. Мұндай жағдайда бүкіл тауарлар мен қызметтерді жеткізу жүйесіне қатысушыларға үлкен айыппұл салыну қаупі бар. Ал ең бастысы – үкіметтің салық реформалары арқылы бюджетке құюды жоспарлап отырған 5-7 трлн теңге ақшаны шын мәнінде біз, қарапайым тұтынушылар, төлеуіміз керек, – деп түйіндеді Олжас Байділдинов.
БАНКТЕР ТЫС ҚАЛАДЫ
Банктерге келетін болсақ, олар корпоративтік табыс салығын (КТС) төлейді. Үкімет жаңа салық кодексінің жобасында КТС мөлшерлемесін 5 пайыздық тармаққа көтеріп, 25%-ға жеткізуді ұсынды (ҚҚС 8%-ға өседі). Ал депутаттар оны бұдан да жоғары көтеруді айтты.
– Үкіметтің жобасында банктер үшін корпоративтік табыс салығы 25% деңгейінде белгіленген, бірақ біз оны 30%-ға дейін көтеруді ұсындық. Бұл әділ шешім, өйткені банк секторының табысы өте жоғары, әсіресе соңғы жылдары дивидендтердің бірнеше есе өсуін ескерсек, – деді Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетов.
Алайда депутаттардың бұл бастамасы жүзеге асады деу екіталай. Бұған дейін жаңа Салық кодексінің жобасы алғаш жарияланған кезде, Ұлттық банк банк секторын қорғауға дайын екенін білдірген еді.
– Иә, банктер соңғы екі жылда салыстырмалы түрде табысты жұмыс істеді. Бұл жаһандық деңгейде және бізде де базалық мөлшерлеменің жоғары болуымен байланысты. Бірақ жалпы алғанда банк секторы аса жоғары пайда табатын сала емес. Ол мұнай-газ немесе ойын бизнесі сияқты кірісті салаға жатпайды. Сондықтан оларды жеке бөліп алып, КТС-ты күрт көтеру дұрыс шешім емес, – деді Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов.
Оның айтуынша, егер КТС көтерілсе, несиелердің пайыздық мөлшерлемесі өседі, бұл халық үшін де тиімсіз болады.
БЕЛДІ БЕКЕМ БУЫҢЫЗ, ҚИЫНДЫҚТЫҢ БӘРІ АЛДА
Үкіметтің кеңейтілген отырысында президент ҚҚС-ты көтеру туралы шешімді мақұлдады.
– Жұмысты жалғастырыңдар, реформа қажет, – деді Тоқаев үкіметтің салық реформасы жөніндегі ұсынысына пікір білдіре отырып.
Алайда өткен жылдың ақпан айында Тоқаев ҚҚС-ты көтеруге қарсы болып, бюджет кірісін арттырудың басқа жолдарын іздеу керектігін айтқан еді. Президенттің бір жылдың ішінде өз көзқарасын өзгертуі тек бір нәрсені білдіруі мүмкін – алда ауыр сынақтар күтіп тұр. Мұны сарапшылар да растап отыр.
– Қазіргі геосаяси жағдай өте тұрақсыз. Ресейге қарсы санкциялардың күшею қаупі бар, ал біз онымен тығыз байланыстамыз. Бұл Қазақстанға да жанама санкциялардың салыну қаупін арттырады. Сонымен қатар девальвацияға қатысты болжамдар да өте жоғары. Мен көптеген ірі корпорациялар қазірдің өзінде теңге бағамының 600+ деңгейіне жетуіне дайындалып жатқанын білемін. Мұның бәрі сыртқы экономикалық шоктар мен инфляциялық қысымды күшейтеді, – дейді экономист Рахым Ошақбаев.
Сарапшының пікірінше, ұсынылған салық реформасы ішкі экономикалық шок туғызады, ал ол сыртқы факторлармен қабаттасса, Қазақстанда үлкен экономикалық дағдарыс болуы мүмкін.
«Мен салық кодексіндегі кез келген өзгерісті кемінде екі жылға кейінге шегеруді ұсынар едім. Қоғамды тыныштандыру керек. Өйткені қазір бизнес те, тұтынушылар да инфляцияға қатты алаңдап отыр. Осыған орай көптеген кәсіпкер өзінің инвестициялық жоспарларын қысқартып жатыр. Яғни экономикаға инвестициялардың негізгі көзі бюджет шығындары болмақ, бірақ олар жекеменшік инвестициялардың әлеуеті мен ауқымын алмастыра алмайды. Бұған қоса екі алаңдататын фактор бар. Біріншіден, Қазақстанда инвестиция көлемінің айтарлықтай төмендеуі тіркелді. Екіншіден, 2023 жылдың қараша айында салық түсімдері жоспарлағаннан аз түскені байқалды, ал енді үкімет салық мөлшерлемесін одан әрі көтеруді көздеп отыр. Бұл салық базасының эрозиясы басталғанын көрсетеді және ол одан әрі тереңдей береді» деп есептейді экономист Рахым Ошақбаев.
КӘСІПКЕРЛЕР ПАЛАТАСЫ НЕ ДЕЙДІ?
Біз «Атамекен» ҰКП-ның төрағасы Райымбек Баталовқа хабарласуға тырыстық. Бұл ұйым қағаз жүзінде шағын және орта бизнестің мүддесін қорғауы тиіс. Біз өз сұрағымыздың нақты қандай мәселе туралы екенін де хабарладық. Алайда ешқандай жауап болған жоқ. Бұл кәсіпкерлер палатасының үкіметпен ашық қақтығысқа бармайтынын және бизнес пен ел халқының мүддесін қорғауға талпынбайтынын білдіруі мүмкін.
