Заңгерлер арасында әзіл бар: қылмыстық-процестік кодекстің негіздерін жаттап алмайынша, үйленуге болмайды. Бұл – құжаттың күрделілігі мен көлеміне меңзеу, оны күнделікті өмірге алаңдаушылықпен меңгеру мүмкін емес дегенді білдіреді. Алайда жақында тіпті ҚПК нормаларын игергендерге де қайтадан жаттығу қажет болуы мүмкін: заң ғылымының майталмандары ҚПК-ны қылмыстық кодекспен бірге толық қайта жазудың уақыты келген деп санайды. Ulysmedia.kz бұл шешімнің түпкі себебін анықтауға тырысты.
ИМИДЖ ҮШІН ҚАЖЕТТІ ӨЗГЕРІСТЕР
Қазақстанның ең маңызды әрі күрделі кодекстері — қылмыстық, қылмыстық-процестік, қылмыстық-атқару және әкімшілік құқықбұзушылықтар жөніндегі кодекстерінің тағдыры оңай болмады. Он жыл ішінде осы кодекстерге жалпы 400-ден астам түзету енгізілді, алайда олар әлі де мінсіз деп айтуға келмейді.
Президент жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның төрағасы Игорь Роговтың халықаралық ғылыми-практикалық конференция барысында айтқанындай, бұл негізінен кодекстер асығыс және көбіне Қазақстанның халықаралық аренадағы “оң имиджі” үшін қабылданғанына байланысты болып отыр.
Бәрінен асып түсуге тырыстық, бірақ бәрінің ең жақсы екенін дәлелдеу керек еді. Қылмыс деңгейі төмен, қылмыскерлер басқаша деген түсінік қалыптастыру қажет болды. Сондықтан «ақпараттық құқықбұзушылық» деген ұғым пайда болды. Біз кейбір қылмыстарды құқық бұзушылыққа ауыстырдық, олар үшін түрме жазасын тағайындадық, бірақ қылмыс статистикасында есепке алмаймыз. Мен Батыста біздің айыптауларға емес, жалпы түрме тұрғындарының санына қарайтынын түсіндіруге тырыстым, бірақ ешкім мені тыңдамады, – деп еске алады ол қазіргі қылмыстық, қылмыстық-процестік, қылмыстық-атқару және әкімшілік құқықбұзушылықтар кодекстері қалай қабылданғанын есіне алып.
Сонымен қатар, Роговтың атап өтуінше, тергеушілерден кез келген бағамен қылмысты ашу талап етіле берді, бұл тергеу изоляторларында азаптаудың жалғасуына әкеп соққан.
Жүйе нәтиже алуға емес, есеп беруге бағытталған күйінде қалды. Мемлекет көп іс атқарып жатыр — изоляторларға, тергеушілердің бөлмелеріне камералар орнатады және тағы басқа шаралар қабылдайды. Бірақ мәселенің себебімен емес, оның салдарымен күреседі. Мұның бәрін жасау керек, бірақ ең маңыздысы жүйенің өзін өзгерту, яғни кез келген бағаға мойынсұнуды талап ететін жүйеден арылу керек, — дейді ол.
ЕҢ АДАЛ СОТ ПА
Қылмыстық қудалау ісін реттейтін кодекстерді толықтыру қажет деген пікірге Конституциялық соттың төрайымы Эльвира Әзімова да қосылады. Ол 2023 жылдан бері азаматтардың шағымы бойынша Конституциялық сот шамамен 450 шешім қабылдағанын мәлімдеді. Олардың 71-і жеке заң нормаларының Конституцияға сәйкестігі жайлы болған.
Әзімованың пікірінше, Қазақстанның қылмыстық және оған қатысты кодекстері сондай деңгейде толықтырылуы тиіс, тіпті сотталғандардың да өздерінің конституциялық құқықтарының бұзылғаны жайлы ойламайтын жағдай жасалуы керек.
Сенім – мемлекеттік саясаттың тұтастығын көрсететін маңызды көрсеткіш. Бірақ ол тек жарлықтар, қаулылар мен шектеулерден құралмайды. Сенім адам өз құқықтарының қорғалғанын көрген кезде ғана пайда болады, тіпті ең қатал мемлекеттік билік формасымен, яғни қылмыстық қудалаумен бетпе-бет келгенде де, – дейді Әзімова.
Алайда бұл жолы ол мемлекеттік органдардан заңдарды әзірлеуге ғана емес, құқықбұзушылықтардың алдын алуға да бюджет қарастыруды сұрайды.
Қаржыны тек изоляторларды ұстау мен күзетке емес, ресоциализацияға, құқықтық сауаттандыруға, цифрландыруға және институттарды реформалауға да салу қажет, — деді Эльвира Әзімова.
ЖАҢА ЗАМАН – ЖАҢА ҚАУІПТЕР
Депутаттар қылмыстық кодекске дипфейктер мен интернеттегі басқа да алаяқтық түрлеріне жауапкершілік енгізу қажеттігіне сенімді.
Осы пікірмен келісетіндердің қатарында Орталық сайлау комиссиясының төрағасы Нұрлан Әбдіров та бар.
Бәріміз Ұлы Жеңіс қарсаңында дипфейктердің қаншалықты кең тарағанын көрдік. Көптеген танымал тұлғалардың атынан «Мәңгілік полк» шеруіне қатысуға шақыратын видеолар пайда болды. Бұл өте шебер жасалды — сөз мәнері, бет-әлпет бәрі дәл келді. Адамдарға сол дипфейктерді өздері жоққа шығаруға тура келді, — деп еске салды ол.
Айта кетейік, ұлттық қауіпсіздік комитеті «Мәңгілік полк» шеруіне қазақстандықтардың қатысуы туралы жалған видеоларды жасаған және таратқан тұлғаларды іздеп жатыр.
ӨЗГЕРТУГЕ БОЛМАЙДЫ — ҚАЙТА ЖАЗУ КЕРЕК
Сонымен қатар, көптеген заңгер қазіргі кодекстерді тек түзету жеткіліксіз деп есептеп, оларды толықтай қайта жазу қажет деп санайды.
Біз саяси-экономикалық қатынастардың шынайы жағдайынан шығуымыз керек. Қылмыстық құқық кімге қызмет етеді? Халыққа ма, әлде олигархиялық топтарға ма? Менің пікірімше, біздің заңнамамызда құқықтық қатынастарға олигархиялық топтардың лоббиі ықпал етеді, — дейді заң ғылымдарының докторы Қуаныш Балтабаев.
Ол алаяқтық үшін жазаның көбінесе айыппұлмен шектелетінін атап өтті, ал «ерекше ірі көлем» дегеніміз — 30 миллион теңгеден кем соманы білдіреді. Яғни халық арасында кең тараған «ұрлауға жәшіктерден гөрі себеттермен ұрлаған тиімді» деген тәмсіл Қазақстан заңнамасына толық сай келеді.
Сонымен қатар, көптеген байлардың жасаған құқықбұзушылықтарына тек айыппұл жазасы қарастырылған. Бұл айыппұл теориялық тұрғыда кедейлерге де қолжетімді, алайда олардың көбінде ақша болмайды. Профессор Қазақстанның қылмыстық және әкімшілік кодекстерінде көптеген ұсақ-түйек айырмашылықтар мен сәйкессіздіктер бар. Соның салдарынан қылмыстық кодекстің кейбір баптары әкімшілік құқықбұзушылықтар кодексінің баптарын қайталайды.
2014 жылы осы кодекстер асығыс қабылданды. Мен сол кезде әртүрлі сарапшылық топтардың құрамында болдым және заңгерлер бірнеше рет осы кодекстердің тым жылдам қабылданатынын айтқан, — дейді Қуаныш Балтабаев.
Заңгерлер депутаттар мен мемлекеттік қызметкерлерге бірқатар ұсыныстар дайындаған, оның ішінде – жаңа кодекстерді заңгер-практиктер, құқықтанушылар, мемлекеттік органдар мен депутаттардың қатысуымен әзірлеу еді. Алайда сарапшылардың айтуынша, жаңа кодекстердің тағы бір лоббизмнің өнімі болмауы үшін мемлекеттік органдарға оларды өз бетінше әзірлеуге тыйым салу қажет. Сонымен қатар, кез келген заң барлық қазақстандықтардың конституциялық мүдделерін қорғауы үшін оны жеке ведомство емес, жұмыс тобы әзірлеуі тиіс.
Жаңа қылмыстық, қылмыстық-процестік және басқа да кодекстерді әзірлеу қажеттілігіне билік өкілдері басым түрде келіседі. Ал оларды заңдарды әзірлеу процесінен толық шеттету туралы ұсынысқа қалай жауап беретіні әзірге белгісіз.
Айта кетейік, 2023 жылы жаңа әлеуметтік кодекс жазылған еді, ал 2025 жылы үкімет парламентке жаңа салық кодексін ұсынды. Ол кодексте ҚҚС-ты көтеру, осы салық бойынша есепке тұру шегін төмендету және басқа да нормалар қарастырылған. Сарапшылар мен депутаттардың пікірінше, бұл өзгерістер қарапайым қазақстандықтарға ауыр тиюі мүмкін.
