Қазақстан мәжілісі халықаралық еңбек ұйымының ең төменгі жалақыны есептеу туралы конвенциясын ратификациялауды бекітті, енді, сенат мақұлдап, президент қол қойған соң, біз ең төменгі жалақыны халықаралық нормаларға сәйкес есептеуге міндетті боламыз. Ол нормаларға сай, дамушы елдерде ең төменгі жалақы медиандық еңбекақының 50%-ын құрауы тиіс. Дегенмен, еңбеккерлерге жалақы жақын арада өседі деуге болмайды. Неге Қазақстан ең төменгі жалақы алатындарға қанша қаражат жұмсайды және үстеме ақы кімдерге тиесілі болады? Мұны Ulysmedia.kz анықтауға тырысты.
Кімге қарызбыз – бәріне уәде береміз
Мәжіліске келген еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жақыпованың айтуынша, Қазақстан халықаралық еңбек ұйымының 131-ші конвенциясын ратификациялауға міндетті. Ол құжатқа қол қойған елдер ең төменгі жалақыны тіпті ең кедейлер өзін алданғандай сезінбейтіндей етіп есептеуге тиіс. Мәжілісмендер көп дау тудырмай, құжатты бірауыздан қолдады. Енді оны сенат бекітуі керек, әрі Қазақстанда ең төменгі жалақы халықаралық нормаларға сәйкес есептелуге міндетті болады.
Алайда Светлана Жақыпова бізде 2029 жылға дейін уақыт бар екенін атап өтті. Өйткені 2026–2028 жылдарға арналған бюджет қазірдің өзінде жасалып қойған және онда ең төменгі жалақы айына 85 мың теңге деңгейінде көрсетілген.
Бюджет мүмкіндік бермесе, ал шенеуніктер есептейді
Шынтуайтында, Қазақстан ең төменгі жалақыны халықаралық еңбек ұйымы ұсынған мөлшерге – медиандық еңбекақының 50%-ына жеткізеді дегенге тіпті депутаттардың өздері де сенбейді.
- Бүгінде біздің әлеуметтік міндеттемелеріміз халықтың нақты қажеттіліктеріне емес, бюджет мүмкіндіктеріне байланған, – деп еске салды мәжіліс депутаты Павел Казанцев.
Светлана Жақыпова бұл орынды ескертпеге ренжігендей болды:
- Мен тек бюджет мүмкіндіктеріне қарап, жалақыны ұстап отырмыз дегенге келіспеймін. Бізде 96 мың кәсіпорынды түрлі тәуекел факторлары бойынша бақылап отыратын ресми дерек жүйелеріміз бар, олардың бірі – жалақы. Жоғарғы 20% пен төменгі 20% жалақы арақатынасына арналған Кейтц индексін біз қазірдің өзінде 50% деңгейінде орындап отырмыз, – деп жауап қатты министр.
Жалпы, Еңбек министрлігінің барлық жауабын түсіну үшін экономист немесе әлеуметтік қызметкер білімі қажет сияқты. Дегенмен, қарапайым журналистер мынаны ұқты: министрліктің айтуынша, ең жоғарғы 20% жалақы мен ең төменгі 20% жалақы арасындағы айырмашылық шамамен 50%-ды құрайды. Яғни министрлік Қазақстанда байлар мен кедейлер арасындағы алшақтық ұлғайып барады деген пікірді жоққа шығаруға тырысуда. Әрине, бұл жалдамалы еңбекпен айналысатындарға қатысты. Сонымен қатар, Светлана Жақыпова жалақы тек халықаралық нормалармен ғана емес, отандық Еңбек кодексімен де реттелетінін түсіндірді. Ол бойынша еңбек етушілердің табысы ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен болмауға тиіс. Қазақстандағы ең төменгі жалақы 85 мың теңге болып белгіленген, бұл шамамен 44 мың теңгелік күнкөріс минимумынан екі есе жоғары. Ал отандастарымыз өздерін өзге мемлекеттерден артта қалғандай сезінбеуі үшін министр тағы бір деректі келтірді: Қазақстанда ең төменгі жалақы қазірдің өзінде медиандық еңбекақының шамамен 30%-ын құрайды. Оның пікірінше, бұл да жаман көрсеткіш емес.
Депутаттар «кедейлерді» қалай санауға тырысты
Жалпы, ең төменгі жалақы мәселесін түсіну депутаттар үшін де оңай болмады. Мәселен, Гүлдара Нұрымова қанша қазақстандық айына 85 мың теңге алады деген қарапайым нәрсені нақтылап алғысы келді.
- Еңбек министрлігінің дерегі бойынша, 790 мың адам ең төменгі жалақы алады, 329 мың адам одан да төмен табыс табады. Ал басқа деректерге, атап айтқанда, «Аманат» партиясының ақпаратына сәйкес, ең төменгі жалақыны 1,8 миллион адам алады. Қай дерекке сенеміз?, – деп таңғалды депутат.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі нақты дерек тек министрлікте бар екенін айтты. Себебі олар зейнетақы жарналары бойынша есептейді, бұл – ең дұрыс әдіс. Осылайша, айына 85 мың теңге шегінен өте алмағандар – 1,1 миллионнан астам қазақстандық. Бірақ депутат Ерлан Саировтың сұрағына жауап берген Светлана Жақыпова барлық ресми «кедейлер» шын мәнінде сондай емес деген болжам айтты.
- Бізде жоғары біліктілігі бар адамның 85 мың теңге жалақы алатын фактілері бар. Яғни салықтан жалтару үшін ресми түрде 85 мың деп көрсетеді, қалғанын конвертпен алады, – деді министр.
Бұл тәжірибені тоқтату үшін еңбек министрлігі салалық келісімдерде белгілі бір мамандықтар мен біліктіліктерге ең төменгі жалақы мөлшерін бекітуді жоспарлап отыр. Осылайша, ведомство бір оқпен екі қоянды атпақ – көлеңкелі еңбек нарығын қысқарту және жұмысшыларды қорғау.
- Салалар бойынша қарасақ, бірдей біліктілікке байланысты айырмашылық бар екенін көреміз. Бір маман бір салада 1,2 миллион теңге және одан жоғары алса, басқа салада дәл сондай біліктілігімен 400 немесе 220 мың теңге алуы мүмкін. Мұндайға жол бермеу үшін бүгін әлеуметтік әріптестерімізбен бірге еңбек ақысын төлеу шарттарын салалық келісімдерге енгізіп жатырмыз, – деп атап өтті Светлана Жақыпова.
Депутаттардың таңданысы және министрдің құпиялары
Еңбек министрлігінің ең төменгі жалақыны есептеу туралы конвенцияны ратификациялау жөніндегі таныстырылымын мұқият тыңдаған кейбір депутаттар болашақта өздері де «ең төменгі жалақыға» шығуды ойлағандай болды.
- Сіз баяндамаңызда 2029 жылға қарай ең төменгі жалақы медиандықтың 50%-ына жетеді дедіңіз. Демек, медиандық 500–600 мың теңге болса, ең төменгісі 300 мың теңге бола ма?, – деп не сүйсінгенін, не қызыққанын жасырмаған мәжіліс депутаты Мұрат Ергешбаев сұрады.
Кейін ол математикаға кірісіп, министрлік жалақыны соншалықты көтеруді жоспарлап отырса, бюджетке тым аз қаражат бөлетін сияқты деп топшылады. Светлана Жақыпова да ең төменгі жалақы алатындардың қолына тиетін нақты сомаларды растаған да, теріске шығарған да жоқ. Бірақ 2029 жылға қарай ең төменгі жалақыны көтеру үшін бюджеттен қанша қаржы қажет болатыны туралы сұраққа пікір білдірді. Оның жауабына қарағанда, депутаттардың қолында жалақыны көтеру көлеміне қарай есептелген жалпы шығындардың егжей-тегжейлі кестелері бар. Базалық сценарий бойынша 45 миллиард теңге қажет. Ал Ергешбаев айтқан 14 миллиард теңге, бәлкім, ең «үнемшіл» нұсқа болуы мүмкін. Бұл жағдайда жалақы халықаралық еңбек ұйымы ұсынған межеге дейін емес, шенеуніктер кабинетінде белгіленген өзге бір сомаларға дейін көтеріледі. Бірақ депутаттарға берілген анықтамаларда нақты не жазылғанын журналистерге ешкім ашып айтпады, тек жорамалдауға тура келеді.
Контекст
Еске салсақ, бұған дейін біз ең төменгі жалақы қазақстандық министрлер мен өзге мемлекеттік қызметкерлердің «еңбегінің арқасында» нақты табыс емес, елде жоқтың қасы болған бір абстракт ұғымға айналып бара жатқанын жазғанбыз.
