Әлем тынысын ішіне тартып, 15 қыркүйекті күтуде: Еуроодақ АҚШ президенті Дональд Трамппен келісіп, Ресейге қарсы жаңа, 19-пакет санкцияларын қабылдамақ. Ең қызығы, бұл жолы санкциялар Қазақстанға да әсер етуі мүмкін. Санкциялар бізге қалай әсер етеді және неге үкімет дәліздерінде бұл жөнінде алаңдаушылық байқалмайды? Бұл жайлы Ulysmedia.kz материалында.
Польша алаңдаулы, ал кесірі Қазақстанға тиюі мүмкін
Ресейдің дрондары Польша аумағына әдейі ме, әлде кездейсоқ кіріп кеткенінен кейін, Киевке жасалған жаппай соққылардан соң, сондай-ақ Ресей мен Беларусьтің бұл ел шекарасына жақын бірлескен оқу-жаттығуларынан кейін халықаралық жағдай қайта ушықты. Соның салдарынан Еуроодақ Ресейге қарсы жаңа санкцияларды күшейтетінін жариялады.
Bloomberg хабарлауынша, жаңа пакет жарты шақты ресейлік банк пен энергетикалық компанияларға бағытталмақ. Ол төлем жүйелері мен банк карталарына шектеу қойып, криптовалюта биржаларына соққы береді, мұнай саудасына қосымша шектеулер енгізеді. Сондай-ақ Ресейдің жасырын кемелері мен үшінші елдердегі оларды қолдайтын порттар мен мұнай трейдерлеріне де тосқауыл қойылмақ.
Бірақ ең маңыздысы – бұл санкциялар Қазақстанға да тікелей әсер етуі мүмкін. Ақпарат агенттігінің дерегінше, Еуроодақтың мәліметтері Қазақстаннан Ресейге жеткізілген кейбір тауарлардың қару-жарақ өндірісінде қолданылғанын көрсеткен. Сондықтан Еуроодақ алғаш рет біздің елге «санкцияны айналып өтуге қарсы құралын» қолдану мүмкіндігін қарастыруда. Бұл механизм 2016 жылы енгізілген және санкцияларды айналып өтіп, басқа елдер арқылы жеткізілетін тауарларды тоқтатуға мүмкіндік береді. Еуропалық шенеуніктер мұндай қадамға бару үшін толық дәлелдер мен барлық мүше елдердің қолдауы қажет екенін айтады. Бірақ Қазақстанның санкция тізіміне ілігу ықтималдығы бар.
Шенеуніктер не істеп жатыр?
Еуропалық шенеуніктердің сараптамалық баяндамасында нақты қандай тауарлар және оларды өндіретін қандай компаниялар туралы айтылғаны белгісіз. Дегенмен Қазақстан үкіметі бұл жаңалыққа әлдеқашан жауап қайтаруы тиіс еді.
Өйткені 2024 жылы ресейлік журналистің сұрағына жауап берген вице-премьер Серік Жұманғарин Қазақстан өз өндірісіне зиян келтіріп, Ресейге қарсы санкцияларды сақтамайтынын айтқан еді.
– Әңгіме бізде өндірілетін кейбір тауарлар жайлы болып отыр, олар санкциялық тізімге енген. Біз ол тауарларға ешқандай шектеу қоймайтынымызды айттық. Себебі ол тауарлардың артында үлкен еңбек ұжымдары тұр, кейде тұтас моноқалалар сол өндірістерге тәуелді. Бұл өте маңызды, – деген болатын Серік Жұманғарин.
Осы уақыттан бері бір нәрсе өзгерді ме?
Ұлттық экономика бірінші вице-министрі Азамат Әмриннің айтуынша, әзірге Еуроодақ Қазақстанға жаңа санкциялар енгізу туралы ешқандай хабарлама жібермеген.
- Біз бұл жағдайды үнемі бақылап отырамыз. Егер бір мәселе туындаса, шешім қабылдаймыз. Мысалы, көмірге қатысты сұрақ шыққанда біз бірден келіссөз жүргізіп, әріптестерімізбен тығыз жұмыс істеп, мәселені шештік. Сол сияқты тағы да бір жағдай болса, оны да шешеміз, – дейді ол.
Сонымен қатар, министрлік Қазақстан бюджеті мүмкін болатын еуропалық санкциялардан қаншалықты шығынға ұшырайтыны туралы сұраққа нақты жауап бермеді. Бұған қоса, Ресей мен Украина арасындағы соғыстан және бұрынғы санкциялардан келген шығындарды да Қазақстан қаржы министрлігі есептемеген болып шықты. Мұны мәжіліс кулуарында қаржы вице-министрі Абзал Бейсенбекұлы мойындады. Ол мұндай есепті салалық министрліктер жүргізуі тиіс екенін атап өтті. Мәселен, КҚК-ға жасалған шабуылдар бойынша деректер энергетика министрлігінде, саудаға қойылған шектеулер бойынша деректер сауда министрлігінде болуы керек.
Қазақстан санкциялардан қанша жоғалтты?
Ресми түрде ешбір ведомство мұндай деректерді жарияламаған. Бірақ Әмрин атап өткен көмір арқылы жағдайды бақылауға болады. Қазақстан көмірінің Еуропаға экспорты ресейлік порттар арқылы жүзеге асады – географияны айналып өту мүмкін емес.
2025 жылдың ақпанында қабылданған 16-пакет аясында Еуроодақ Ресейдің бірқатар порттарынан, соның ішінде қазақстандық көмірдің негізгі транзит нүктесі саналатын Усть-Луга портынан тауар қабылдауды тоқтатты. Қазақстан көміріне салынған бұл шектеуді тек 2025 жылдың тамызында ғана алып тастау мүмкін болды. Бұл шешім Ресейге қарсы 18-пакет санкциясында бекітілген.
Нәтижесінде жарты жыл ішінде Қазақстан көмірінің Еуропаға экспорты айтарлықтай азайды.
2022 жылы Қазақстан ЕО-ға 4,4 млн тонна көмір экспорттап, одан 419,2 млн доллар тапқан (жалпы көмір экспортының 45%).
2023 жылы – 6,1 млн тонна, 382 млн доллар (54,3%).
2024 жылы – 5,2 млн тонна, 312,5 млн доллар (51,8%).
2025 жылдың қаңтар–мамыр айларында – 1,6 млн тонна, 82,9 млн доллар (38,5%).
Сауда министрлігі алаңдауға негіз жоқ дейді – экспорт көлемі мен қарқыны алдағы уақытта өсіп, жылдық орташа көрсеткіштерге қайта оралады.
Көбірек айту қажет
Қаржы сарапшысы Расул Рысмамбетовтың сөзінше, Еуропаның тікелей санкциялары Қазақстан экономикасын жақсартпайды, керісінше, біздің инвестициялық тартымдылығымызға кері әсер етуі мүмкін.
- Егер ЕО шынымен Қазақстанға санкция енгізсе, бұл экономика үшін елеулі белгі болмақ. Имидждік тәуекелдер күшейеді, елімізді санкцияларды айналып өтетін буын ретінде қабылдау ықтималдығы артады, – дейді ол.
Сонымен қатар, сарапшының айтуынша, Еуропамен сауда азаяды, жаңа технологияларға қол жеткізу қиындайды, бизнес үшін шығындар көбейеді. Оның сөзінше, қазақстандық бизнес қазірдің өзінде қиын жағдайда жұмыс істеп отыр. Сондықтан санкциялармен күрес тек сауда министрлігінің емес, сыртқы істер министрлігінің де міндеті болуы тиіс.
- Сыртқы істер министрлігінің міндеті – келіссөздерде Қазақстанның ұстанымын дұрыс жеткізу. Егер қандай да бір контрабанда жүрсе, ол 7,5 мың шақырымдық шекарада болып жатыр. Ал егер ресейліктер дамыған елдерден санкцияға іліккен тауарларды сатып алып, оны Қазақстан арқылы тасымалдаса, онда ол Еуропадан газ үшін алған ақшасына жасалып жатыр, – дейді Рысмамбетов.
Сонымен қатар, бұл іске Қаржы министрлігі мен ҰҚК де араласуы тиіс: Қазақстан кеденінің жұмысына әрдайым сұрақтар қойылып келеді. 2024 жылдың қорытындысы бойынша көршілес елдермен кедендік статистикада рекордтық айырмашылық тіркелді.
- Біздің кеден электрондық бақылауды жедел түрде жақсартып, барынша цифрландыруы керек, – дейді сарапшы.
Оның ойынша, осылайша Қазақстан сөзбен емес, нақты іспен адал әрі ашық сауданы қолдайтынын дәлелдей алады.
- Реэкспортты бақылауды күшейту Ресеймен жасырын саудаға соққы береді, бұл оларға ұнамауы мүмкін. Бірақ ұзақ мерзімде экономика тазарады, қосымша санкциялар қаупі азаяды. Қазақстан үшін ең тиімді стратегия – еуропалық өндірушілермен бірлесіп, сезімтал тауарларды бақылауды күшейту. Бұл жауапкершілікті бөлісіп, заңды бизнесті қорғауға мүмкіндік береді, – деп түйіндеді Расул Рысмамбетов.
Келіссөздердің орнына санкциялар
Ресейліктер де алдағы 19-пакет санкцияға өз реакцияларын білдірді. Бірақ ресми түрде бұл шаралардың Ресей экономикасына ауыр соққы болып жатқанын ешкім ашық айтпайды.
- Ресей билігі бірнеше рет Батыс бірнеше жыл бұрын басталған санкциялық қысымды күшейтіп отырғанына қарамастан, елдің оған төтеп бере алатынын мәлімдеді. Мәскеу Батыстың Ресейге қарсы санкцияларының нәтижесіздігін мойындауға жігері жетпей отырғанын атап өтті. Ал Батыс елдерінің өзінде де бұл санкциялар тиімсіз деген пікірлер жиі айтылып жүр, – деп жазады РИА-новости.
Қазақстандық саясаттанушы Талғат Қалиевтің пікірінше, Ресейдің мұндай батылдығы кездейсоқ емес. Оның ойынша, ресейлік дрондардың Польшаға кіруі – әдейі жасалған, мұқият ойластырылған арандату.
- Бұл жағдай Ресей мен Батыстың текетірес логикасына толық сәйкес келеді және келіссөздерге шақырудан басқа ештеңе емес. Бұл логиканы түсіну үшін он бір жыл бұрынғы оқиғаларға қайта көз жүгірту керек. Қырымды аннексиялап, санкциялар енгізілгеннен кейін Донбасс болды. Кремль сол кезде Қырымды Ресейге тиесілі деп мойындату үшін Донбасты айырбасқа салуды ойлағанға ұқсайды. Бірақ Донбастан кейін жаңа санкциялар келді. Сол кезде Ресей Сирияға араласып, Башар Асад режимінен бас тартуды Қырым мен Украина шығысына айырбастауға болады деп ойлады, – дейді саясаттанушы.
Сарапшының пікірінше, қақтығысты әдейі ушықтыра отырып, Путин тағы да НАТО елдерінен келіссөз күтуде: онда бүкіл Еуропаның қауіпсіздігін Украинаға айырбастау ұсынылады. Осы тұрғыда Ресей Еуропаның санкциялары өздеріне емес, керісінше, еуропалықтардың өзіне көбірек зиян тигізіп жатыр деп көрсетуге бар күшін салуда. Алайда Еуропа санкцияларды жеңілдетуге ниетті емес сияқты. Ал Қазақстанға келсек, қолынан келетіні – жағдайға бейімделіп, тек салдары шыққан соң ғана әрекет ету.
