Парламенттік реформаны әзірлеу жөніндегі жұмыс тобы ақпарат жинаумен шектеліп, өз идеяларын көпшілікке түсіндіруге асықпай отыр. Ал Ulysmedia.kz өз кезегінде маңызды сұрақтарға жауап іздеуді жалғастырады: жаңа Қазақстан парламенті қандай болуы тиіс? Мемлекеттік аппараттың тиімділігін не арттырады және елде кім кімге бағынуы керек? Осы мәселелер туралы экономика ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры Магбат Спанов өз пікірін білдірді.
Бір бағаға екі палата, әлде қоспалаталы парламенттен арзан ба?
Сенатты тарату туралы идея қазақстандықтар тарапынан негізінен оң қабылданды – біздің қоғамда депутаттар мен министрлерді шын жақсы көріп, құрметтейтіндер тек олардың туыстары мен жақындары ғана. Ал азаматтардың басым көпшілігі үшін бюджет үнемдеу мүмкіндігі әрдайым жақсы жаңалық. Мысалы, сол үнемделген қаржыға екі-үш мектеп салынса немесе зейнетақы көтерілсе, жаман болмас еді.
Алайда бұл оптимизм ұзаққа созылмады. Депутаттар сенатты тарату мәжіліс құрамын сол мөлшерде, тіпті одан да көп ұлғайтуды білдіруі мүмкін екенін бірден айтты. Ал шенеуніктер 2026 жылға арналған депутаттардың еңбекақысын төлеуге 7,6 млрд теңге қарастырылғанын хабарлап, бұл сома болашақта қысқара ма, жоқ па белгісіз екенін айтты.
Осылайша, басты сұрақ депутаттардың саны емес, олардың қоғамға пайдасы туралы болып отыр.
Сөйлеудің де, үнсіз еңбектенудің де уақыты бар
Экономист Магбат Спановтың пікірінше, бұл тұрғыда мәжіліс сенаттан әлдеқайда ұтылып отыр.
– Сенат, қалай десек те, менің ойымша, кәсіби парламент. Ал мажилисте бүгінде ондаған, кейде кездейсоқ адамдар жиналған. Көбі партиялық тізім арқылы келіп, үкіметтің кез келген шешімімен келісуге бейім. Арасында лайықты тұлғалар бар шығар, бірақ жүз дайындалмаған, тәуелді және басқарылатын депутаттан гөрі елу тәжірибелі маман болғаны әлдеқайда пайдалы, – дейді ол.
Профессордың айтуынша, мәжілісте кәсіби экономистер мен қаржыгерлер өте аз, саяси экономияны терең білетіндер тіпті жоқтың қасы. Ал елге ұран емес, тұтас экономикалық модельді қайта құруға бағытталған нақты шешімдер қажет.
Спанов та сенатта білімді адамдар барын атап өтті. Оның үстіне жоғарғы палата аймақтардың дамуы мен ұлтаралық келісімге жауап береді. Сондықтан, оның пікірінше, парламенттік реформаның басты бағыты сенатты жою емес, партияішілік және партияаралық бәсекені күшейту болуы тиіс.
Қазір Қазақстанда тіпті премьер-министр де қоғамға белгісіз критерийлер бойынша тағайындалады. Формалды түрде үкіметті парламент бекітеді, ал іс жүзінде депутаттар президент ұсынған кандидатураны мақұлдайды.
– Премьер қызметінен кеткенде, жай ғана қол бұлғап жылы орынға жайғасады, атқарған жұмысы туралы есеп те бермейді. Ешбір премьер немесе үкімет өзінен кейін не істелді, қандай қателіктер жіберілді және келесіге неге көңіл бөлу керек деген есеп қалдырған емес, – дейді Спанов.
Ол бұл мәселелер бойынша президент әкімшілігі мен «AMANAT» партиясына сұрау жібергенін, бірақ нақты жауап ала алмағанын айтады.
– Бұл мәселелер партия ішінде талқыланды ма, ол да түсініксіз. «AMANAT» іс жүзінде парламент пен үкіметті біріктіріп алған, бірақ қоғам мен өз мүшелерін талқылау процесінен шеттеткен. Егер партия шын мәнінде халықтық болса, неден қорқады? – дейді профессор.
Оның пікірінше, депутаттар мен партия мүшелері партия ішіндегі жағдайды білуге және пікір қалыптастыруға толық құқылы. Бірақ көпшілігінің ерік-жігері мен кәсіби дайындығы жетіспейді.
Бәйменов реформасынан – кадрлық резервке дейін
Экономисттің пайымдауынша, парламенттегі жағдай мемлекеттік қызметтегі құзыреттіліктің төмендеуінің тікелей салдары. Бұған ол 2012 жылы жүргізілген Әлихан Бәйменовтің мемлекеттік қызмет реформасын кінәлайды.
– Бәйменов реформалары бюрократияны арттырып, кадр жүйесін бұрмалады. Мемлекеттік қызметте мансап тек төменнен жоғары қарай құрылуы тиіс деген талап енгізілді. Басшылық лауазым алу үшін кемінде бес жыл төменгі қызметте жұмыс істеу керек болды. Осы бес жылда шенеуніктің бастамашыл ойлауы мен шешім қабылдау қабілеті жоғалады, – дейді Спанов.
Батыс дипломына құмарлық
– Мемлекеттік лауазымдарға шетелде оқыған, PhD дәрежесі бар, батыс университеттерін бітірген адамдарға басымдық беріле бастады. Ал өзіміздің кадрлар, халықаралық стандартпен диссертация қорғағандар елеусіз қалды. Ұлттық білім жүйесін бағаламай, өз мамандарымызды көтермелеуді доғардық. Соның салдарынан мемлекеттік қызмет тартымдылығын жоғалтты және көптеген ақылды, тәжірибелі адамдар кетті, – дейді экономист.
Оның айтуынша, болашақ басқарушыларды даярлауға арналған «Жастар кадрлық резерві» де жүйеге кері әсер етті.
– Бұл идея іс жүзінде жүйені күйретті. Талантты, бірақ мүлде тәжірибесіз жастарды басшылық қызметтерге тағайындады. Оларда тәжірибе, басқару процесін түсіну, өмірлік дайындық болмады. Тек шетелдік дипломы бар немесе формалды критерийлерге сай келгені үшін ғана жоғары лауазымға отырғызылды. Ал ең маңыздысы – өмірлік тәжірибе мен байыпты шешім қабылдау қабілеті жетіспеді. Бұл кадр саясаты, менің ойымша, дабыл қағатын белгі болды. Белгілі бір жағдайда бұл азаматтық қақтығысқа дейін апаруы да мүмкін, – деп ескертеді экономист.
Ulysmedia.kz бұл тақырыптағы пікірталасты жалғастыруға шақырады және өз көзқарасыңызды да жариялауға дайын.
