«Жалынып сұрау керек пе? Шағым айту ма? Жоқ, бұл біз туралы емес», – дейді Самал Ибраеваның подкастына келген қонақтар Аслан Сұлтанов пен Ербол Абдразақов. Олардың айтуынша, Қазақстан қазір жаңа экономикалық кезеңнің алдында тұр. Мұнда басты ресурс енді мұнай не шикізат емес, оны алмастыратын – озық идеялар, технология және тәуекелге бара алатын кәсіпкерлер. Бүгінде венчурлық қорлар мен краудфандинг платформалары отандық стартаптар мен шағын бизнеске миллиондап қаржы құюға дайын. Себебі болашақ дәл солардың қолында.
Мамандардың пікірі айқын: нәтижеге қол жеткізу үшін жаңа нарықтың басталған істі соңына дейін жеткізу деген басты ережесін ұмытпау керек.
Ulysmedia.kz алаңындағы кең көлемді сұхбатта қонақтар неге келешегі бар идеяға кепілсіз қаржы алу қазірдің өзінде мүмкін екенін, қазақстандық стартаптар мен кәсіпкерлердің әлемді қалай таңғалдырғанын және баламалы қаржыландыру саласында адалдық, жеке бедел мен ашықтықтың қандай маңызы барын түсіндіреді.
Анықтама:
Аслан Сұлтанов – White Hill Capital басқарушы серіктесі, Tumar Venture Fund-тың тең құрылтайшысы, Al-Farabi Innovation Hub негізін қалаушы.
Ербол Абдразақов – краудфандинг платформасы FundFusion-ның негізін қалаушы әрі бас директоры. AIFC Қаржы қызметтерін реттеу комитетінің (AFSA) лицензиясы бар уәкілетті нарық институтын басқарады. Қазақстандағы инвестициялық нарық пен қаржылық экожүйені дамыту жөніндегі сарапшы.
- Көп адам «венчурлік инвестиция» дегенді әп дегенде түсіне қоймайды. Сондықтан осы ұғымды тарқатып, түсіндіріп берсеңіз.
Аслан Сұлтанов:
Егер қарапайым тілмен айтсақ, венчурлік инвестиция – IT өнімдер мен технологиялық жаңалық жасайтын, жас әрі амбициясы жоғары командаға салынатын қаржы. Яғни маркетплейстерден бастап финтех-платформаларға, бизнестер мен миллиондаған пайдаланушыларға арналған технологиялық сервистерге дейін жаңа шешім әзірлейтін мамандар.
Кейде стартап дайын түрінде келеді, кейде тек идея немесе прототип арқылы келеді. Біздің міндет – жобаны жан-жақты талдау: команданы, нарықты, технологияны, бәсекелестік ортаны, масштабталу мүмкіндігін және шетел нарығына шығу әлеуетін бағалау.
Егер өнімнің даму қабілеті барын, оған сұраныс жоғары екенін және халықаралық деңгейге шығатын мүмкіндігін көрсек, онда инвестиция саламыз. Венчурлік модель дәл осындай қағидамен жұмыс істейді. Яғни, үлкен компанияға айналып, нарыққа жаңа құндылық қосатын командаларды табу – венчурлік компанияның басты мақсаты.
– Бұл банк беретін кредиттен несімен ерекшеленеді?
Аслан Сұлтанов:
Айырмашылығы айтарлықтай. Банк несие береді, ол міндетті түрде пайызбен қайтарылуы тиіс және кепіл сұрайды. Яғни олар үшін бастысы – қамтамасыз ету мен төлем қабілеті.
Біз мүлде басқа жолмен жұмыс істейміз. Біз серіктес боламыз: компаниядан үлес сатып аламыз, әдетте 5-тен 15 пайызға дейін, жобаның бағасына қарай, әрі сол бизнеске тең қатысушыға айналамыз. Біз үшін стартаптың өсуі маңызды, себебі біздің табысымыз команда табысына тәуелді.
Сонымен қатар біз жобаны барлық кезеңде сүйемелдейміз. Көп жағдайда стартаперлер технологияны жақсы меңгерген жастардан тұрады. Олар өнім жасауды жетік біледі, бірақ сатылым, келіссөз жүргізу, стратегиялық жоспарлау, қаржылық модель құру немесе бизнес-процестерді қалыптастыруда тәжірибесі жеткіліксіз болуы мүмкін.
Міне, дәл осы тұста біз көмекке келеміз. Біз стратегия құруға көмектесеміз, ірі корпорациялармен таныстырамыз, банктермен, инвесторлармен, серіктестермен байланыстырамыз, нарықпен жұмыс істеуді үйретеміз. Яғни біз тек ақша салмаймыз, командаға тәжірибемізді, білімімізді және байланыстарымызды қосып, оларды күшейтеміз. Нағыз венчур осылай жұмыс істейді: капитал + тәжірибе + өсуге қолдау.
– Яғни сіздер қаржы ғана салып қоймай, командамен бірге бизнесін де дамытасыздар ғой?
Аслан Сұлтанов:
Дәл солай. Біз жобаға ең бірінші болып, яғни оның нарықтық бағасы әлі төмен болған кезде келеміз. Мысалы, бүгін стартаптың құны бірнеше ондаған мың доллар ғана болуы мүмкін. Біз 3-5 жылда компания құны бірнеше есе өседі деген болжаммен бастапқы кезеңде инвестиция саламыз.
Мысалы: біз $100 000 көлемінде қаржы құйдық, командаға өнімді, стратегияны, сатылымды, масштабтау процесін реттеуге көмектестік. Ал бірнеше жылдан кейін компанияның құны $1 миллионға немесе одан да көп сомаға өсті. Сол кезде біз жобадан шығып, өз үлесімізді сатып, нәтижені бекітеміз.
Бұл классикалық венчур моделі: ерте кезеңде келу – компанияны өсіру – бірнеше есе қымбаттаған кезде сату.
– Сіздердің тәжірибелеріңізде ең ірі инвестиция көлемі қандай болды?
Аслан Сұлтанов:
Біздің ең ірі салымымыз $1 миллионнан асты. Бұл қаржыны біз Codiplay стартапына инвестицияладық, бұл оқушыларға бағдарламалау мен жасанды интеллект негіздерін үйрететін білім беру платформасы. Бүгінде Codiplay Қазақстан бойынша екі мыңнан астам мектепке енгізілді және болашақ экономикасына қажет дағдыларды балаларға қазірден үйретіп жатыр.
Биыл бұл жоба ірі шетелдік инвестиция тартты және отандық идеяның халықаралық деңгейге қалай көтеріле алатынын дәлелдеді. Codiplay дұрыс қолдау мен сапалы стратегия болса, қазақстандық стартаптар жаһандық нарыққа шығып, әлемдік бәсекелестермен тең дәрежеде жұмыс істей алатынын көрсетті.
– Ережелеріңізге сәйкес, аяғына тұрған жобадан кетесіздер, солай ма?
Аслан Сұлтанов:
Иә. Әдетте біз жобадан Series A кезеңіне дейін шығамыз, яғни компания жылына 2-3 миллион доллар табыс тауып, бірнеше нарықта жұмыс істеп, халықаралық қорлардан инвестиция тарта алатын кезеңге жеткенде кетеміз. Сол кезде біз эстафетаны ірі инвесторларға тапсырамыз.
Мен стартапты жүгіру эстафетасымен жиі салыстырамын. Біз алғашқы кезеңде «таяқшаны» ұстап алып, команданы асықтырып, стратегиясын, өнімін, сатылымын құруға көмектесеміз. Одан кейін оны жаһандық қорлар жалғастырып, компанияны жаңа деңгейге шығарады. Ең бастысы, жоба финалға дейін жетуі керек. Бұл дегенің IPO-ға шығу немесе ірі технологиялық компанияға сатылу.
Біздің негізгі міндетіміз – талантты уақытында тану. Кімнің шынымен өсетін әлеуеті бар екенін түсіну – бұл венчур инвесторының басты шеберлігі. Жас командалар келгенде, жобаның нақты «жарқ етіп» шығатынын алдын ала білу әрқашан мүмкін емес.
Мысал келтіре кетейін. Мен әлі күнге дейін Higgsfield AI-ға уақытында инвестиция салмағаныма өкінемін. Бұл жігіттер бірнеше жыл бұрын менің алдыма келген, бағалауы өте тиімді болатын, бірақ олардың монетизация моделін толық түсінбей, күмәндандым. Қазір бекер күмәнданғанымды түсінемін.
Ал сенім білдірген – менің әріптесім Мұрат Абдурахманов. Ол дұрыс шешім қабылдады. Higgsfield Қазақстанның алғашқы «ерекше өнімі» –құны $1 миллиардтан асқан компанияға айналды. Бұл енді тек инвесторлардың емес, бүкіл елдің жетістігі. Қазақстанның туы қазір жаһандық венчурлық индустрияда ресми түрде желбіреп тұр.
– Бүгінде Қазақстан стартап-бум кезеңін бастан кешіп жатыр деп айтуға бола ма? Ай сайын дерлік жаңа табысты жаңалықтар болып жатады: Ерзат Дулат, Duolingo-ға балама жасаған жастар…
Аслан Сұлтанов:
Біріншіден, бұл мемлекеттік қолдаудың күші. Әсіресе, Жасанды интеллект министрлігі командасының жұмысы ерекше. Олар сырттан бақылаушы емес, экожүйенің шынайы серіктесіне айналып үлгерді: көмектеседі, жағдай жасайды, нарықты алға жылжытады.
Екіншіден, Astana Hub-тың рөлі өте үлкен. Онда түрлі акселерациялық және білім беру бағдарламалары іске қосылған, жүздеген курс бар, менторлық сессиялар, демо-күндер өткізіледі. Ашығын айтайын, егер қазір менің жасым 23-24-те болса, мен де бәрін тастап, стартаппен айналысар едім. Өйткені бүгін стартап негізін қалаушыға қажет дүниенің барлығы бар:
Астана халықаралық қаржы орталығы (AIFC) ағылшын құқықтық жүйесін ұсынады, елде гранттар, акселераторлар, венчурлық қорлар жүйесі жұмыс істейді. Мемлекет инновация дамуына қажет негізгі алғышарттардың барлығын жасап отыр.
Ең бастысы, бүгін бастауға ноутбук, интернет және талантың болса жеткілікті. Кез келген кофехана сіздің офисіңіз бола алады, ал сапалы IT-өнім сізге жаһандық нарыққа жол ашады.
– Ал кофеханаларда клиент ноутбукпен келіп, бір шыны кофемен күні бойы отырып алады деп шағымданатындар бар. Мүмкін олар үшін бөлек кеңістік қажет шығар?
Аслан Сұлтанов:
Дұрыс ой. Иә, мұндай кеңістіктер пайда болып жатыр, коворкингтер, стартап-аймақтар, инкубаторлар. Бірақ, әсіресе саланың өсу қарқынын ескерсек, әзірге олар жеткіліксіз.
Менің ойымша, стартап-индустрияның күрт үдеуінің себебі өте қарапайым: кіру шегінің төмендігі, барынша қолдау және мықты үлгі болатын кейіпкерлер.
Жастар Higgsfield, Codiplay және басқа жобаларды көріп отыр: бұл ертегі емес, шынайы өмір; қазақстандық командалар ірі инвестиция тартып, халықаралық нарыққа шығып, жоғары деңгейге жете алады. Осы сәтте «олар жасай алса, біз де жасай аламыз» деген рөлдік үлгі әсері пайда болады.
Мұндай менталдық өзгеріс бұрын болған жоқ. Бұл мотивация береді, қорқынышты азайтады, нағыз кәсіпкерлік энергияны арттырады. Сондықтан бүгінде стартаппен айналысып жатқан жастар өте көп және бұл тек бастамасы.
– Ербол мырза, сіздің жұмысыңызды классикалық несиелерге балама деп қарастыруға бола ма?
Ербол Абдразақов:
Иә, біздің платформамыз арқылы жұмыс істеп тұрған және қаржылық тұрғыдан тұрақты компаниялар кепілсіз әрі ұзақ бюрократиялық рәсімдерсіз, жеке инвесторлардың кең аудиториясынан тікелей инвестиция тарта алады. Бұл механизм краудфандинг деп аталады және дәл қазір ол ерекше өзекті болып тұр, өйткені шағын және орта бизнес баламалы қаржыландыру көздеріне өте мұқтаж.
Мен өзім 13 жыл бойы банк және инвестиция секторында жұмыс істедім, сондықтан кәсіпкерлердің дәстүрлі банктен несие алуға тырысқанда қандай қиындықтарға тап болатынын жақсы білемін. Процестер ұзаққа созылады, талаптар қатаң, ең бастысы, банк көбіне өтімді кепілзат сұрайды, ал өсу кезеңіндегі бизнесте ондай кепілзат болмайды.
Бүгінде классикалық қаржыландыру құралдары шағын және орта бизнестің капиталға деген сұранысын толық өтей алмайтыны ешкімге жасырын емес. Бұл банктердің де кінәсі емес, бұл – нарық ерекшелігі, құбылмалылықтың жоғары болуы, тәуекелдің көптігі және реттеуші шектеулер.
Дәл осы жерде біз жаңа, заманауи құрал ұсынамыз. Ол – шағын және орта бизнес (ШОБ) үшін краудфандинг. Ол кәсіпкерге капиталға тезірек әрі ашық түрде қол жеткізуге мүмкіндік береді, ал инвесторларға нақты, түсінікті, реттеуші бақылауындағы бизнес жобаларына қатысуды қамтамасыз етеді.
– Бұл қалай жұмыс істейді? Тегін бе, жоқ әлде кәсіпкер белгілі бір ақша төлей ме?
Ербол Абдразақов:
Біздің платформаның механизмі қарапайым әрі ашық. Кәсіпкер өзінің жобасын ұсынады, содан кейін біз заңдылыққа сәйкестік, қаржылық тұрақтылық, адалдық критерийлері және реттеушінің талаптарына сай келуі секілді толық көпсатылы тексеріс жүргіземіз.
Егер жоба бағалау кезеңінен сәтті өтсе, ол платформаға жарияланады, ал оған қарапайым азаматтар инвестиция сала алады, бірнеше мың теңгеден бастап миллиондарға дейін. Біз сүйемелдеу, тексеру және қызмет көрсету үшін шағын комиссия аламыз, бұл біздің негізгі табыс көзіміз.
Мұндай ұжымдық инвестиция моделі АҚШ, Еуропа, Сингапур және басқа дамыған елдерде бұрыннан қолданылады. Ал Орталық Азияға енді ғана келіп жатыр. Қазақстан осы өңірде алғашқы болып, баламалы инвестициялық құралдарды дамыту үшін толыққанды құқықтық негіз қалыптастырған және оны Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі (ҚНРДА) арқылы реттеп отырған мемлекет.
Соның арқасында капиталға мұқтаж кәсіпкерлер мен сенімді, түсінікті инвестиция құралын іздейтін жеке инвесторларды заңды әрі қауіпсіз түрде байланыстыру мүмкін болды.
– Бұған дейін ҚНРДА туралы дау болған еді, депутаттар оны офшорға айналды деп сынады…
Ербол Абдраззаков:
Иә, мұндай сын айтылды. Бірақ ұғымдарды нақты ажырата білу керек. Бұл сын краудфандингке қатысты емес. Сөз белгілі бір заңды тұлғалардың өз компанияларын ҚНРДА юрисдикциясына тек салықты оңтайландыру үшін ауыстыруы туралы болатын. Яғни олар бизнесті дамытпай, тек жеңілдік үшін тіркелді. Бұл мүлдем басқа процесс және біздің платформа қызметіне еш қатысы жоқ.
Біздің жобалар толыққанды заңды және реттелетін алаңда жұмыс істейді. Қазақстанда екі негізгі қаржы реттеушісі бар:
Дәл АХҚО және оның нормативтік базасының арқасында баламалы инвестициялық құралдарды, соның ішінде ұжымдық қаржыландыру платформаларын заңды, қауіпсіз және ашық түрде дамыту мүмкін болды.
Біздің жұмыс толықтай реттеуші талаптарына сай: әрбір мәміле ашық, әрбір қатысушы верификациядан өтеді, барлық қызмет лицензияланған және тұрақты бақылауда. Сондықтан бізді «салықтық жеңілдік үшін компания көшіру» тәжірибесімен шатастыру дұрыс емес. Біз «сұр схемалар» аймағында емес, заңды әрі өркениетті қаржы технологиясы саласында жұмыс істейміз. Бұл шағын және орта бизнеске капиталға жол ашады, ал инвесторларға сенімді, реттелетін жобаларға инвестиция салуға мүмкіндік береді.
Краудфандинг инвестиция тартуға нақты қалай көмектеседі?
Ербол Абдразақов:
Банк саласындағы тәжірибемнен мысал келтірейін. Банкте жұмыс істегенімде жиі осындай оқиға болатын: бізге қаржылық жағдайы 100 млн теңге көлеміндегі несиені еш қиындықсыз өтей алатын компаниялар келетін. Бірақ олардың қолындағы кепіл бар болғаны 50 млн теңгеге ғана жететін. Соның салдарынан олар өзіне қажет қаржыландыруды, яғни өсу әлеуетіне сай соманы ала алмайтын.
Банктік жүйе қатаң жұмыс істейді: несие мөлшері кепіл көлемімен шектеледі. Компанияның ақша айналымы мықты болса да, несиені толық өтеуге шамасы жетсе де, кепіл жеткіліксіз болса, үлкен соманы ала алмайды.
Біздің платформада шешуші фактор өтімді кепілдің болуы немесе болмауы емес, кәсіпкердің беделі, бизнесінің ашықтығы және қаржылық тұрақтылығы. Сондықтан кәсіпкер дамуына қанша қажет болса дәл сонша сома тарта алады. Ең бастысы, оны компания қаржылық қауіпсіздігін бұзбай өтей алуы тиіс.
Бұл шағын және орта бизнес үшін айрықша маңызды. Себебі олардың өсуі көбіне материалдық активтерден бұрын жүреді. Бизнес қарқынды дамиды, айналым өседі, капиталға сұраныс артады, бірақ банк талап ететіндей кепіл базасы әлі қалыптаспайды. Осындай компаниялар классикалық банктік модельден тыс қалып, қажет қаржыға қол жеткізе алмайды. Ал баламалы платформа осы маңызды олқылықты жояды: кепіл әлі қалыптаспай тұрған кезеңде де бизнеске қаржы алуға мүмкіндік береді. Дәл ең қажет кезде келеді.
– Мұны мемлекет үшін де тиімді деп айтуға бола ма?
Аслан Сұлтанов:
Иә, толық келісемін. Нақты мысал келтірейін. Біздің жобаларымыздың бірі FundFusion – Ербол ұсынған идея. Біз неге бұл жобаға сендік? Біріншіден, Қазақстан азаматтарының едәуір жинақ ақшасы бар. Ал инвестициялауға қандай құралдар қолжетімді? Негізінен екеуі ғана: депозит пен облигациялар. Таңдау осы жерде бітеді. Ал біз жаңалықтардан қаржы пирамидалары туралы жиі оқимыз. Себебі адамдар инвестиция жасағысы келеді, қаржысы бар, бірақ құрал жоқ, қаржылық сауат жоқ.
Екіншіден, платформа идеясы пайда болғанда біз айқын алшақтықты көрдік: капитал қажет компаниялар бар және инвестиция салғысы келетін жеке тұлғалар да бар. Бірақ олар ешбір жерде түйіспейді.
Платформа осыны шешеді. Инвесторларға жаңа, реттелетін әрі түсінікті құрал береді, ал бизнеске артық кедергілерсіз капиталға қол жеткізу мүмкіндігін ұсынады.
Жобаның ҚНРДА лицензиясын алуы – бұл да мемлекеттің мықты қолдауы. ҚНРДА инфрақұрылымы, құқықтық қорғау, реттеу, халықаралық қаржы орталығы режимі –мұның бәрі қауіпсіз өсімге жағдай жасайды.
Ең маңыздысы, жоба жоспарға сай дамуда, біз аралық нәтижелерге көңіліміз толады. Бұл біздің дұрыс бағытта келе жатқанымызды және нарық өркениетті баламалы қаржы құралдарына дайын екенін көрсетеді.
– Ал егер жоба мақсат қойған көрсеткіштерге жете алмай, сәтсіздікке ұшыраса, ақшаны кім жоғалтады?
Аслан Сұлтанов:
Инвестиция – әрқашан тәуекел. Біз әдетте әлі нарыққа толық шықпаған, индустрияларды қайта өзгертуге немесе мүлде жаңа шешім ұсынуға бағытталған жобаларға қаржы саламыз. Егер жоба өсім көрсетпесе ол шығын, бұл венчурлік модельдің табиғаты.
Бірақ, қуанышымызға қарай, біздің статистикамыз жақсы. Портфеліміздегі 10 миллион доллардан астам инвестицияланған 19 жобаның барлығы жұмыс істеп тұр, дамып жатыр және өсім көрсетуде. Бұл – жобаларды дұрыс іріктеу, терең сараптама және әр кезеңде командалармен жүйелі жұмыс істеудің нәтижесі.
– Қазір Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы бәсекелестік жиі талқыланады. Орталық Азия елдерінің венчурлік әлеуетін қалай бағалайсыз?
Аслан Сұлтанов:
Біз Орталық Азия нарығын, Қазақстан, Өзбекстан, Әзербайжанды белсенді бақылап отырамыз. Егер компания Astana Hub резиденті болуға және Қазақстанда жұмысын дамытуға дайын болса, біз міндетті түрде қараймыз. Үш жыл ішінде бізге 3000-нан астам өтінім түсті. Соның шамамен 80% — қазақстандық жобалар. Ал қалған 20% — Өзбекстан мен Әзербайжаннан келген командалар. Демек, өңірдің әлеуеті орасан зор.
Біз әлемдік трендті бақылау және негізін қалаушыларымыздың деңгейін салыстыру үшін халықаралық конференцияларға тұрақты қатысамыз. Мысалы, бір ай бұрын Дубайдағы ең ірі IT-форум – GITEX-ке қатыстым. Айтарым: бүгінде қазақстандық және жалпы орталықазиялық фаундерлердің деңгейі өте жоғары.
Бұл техникалық тұрғыдан мықты, идеясы күшті, өнімді түсінетін және халықаралық деңгейде ойлана алатын командалар бізде де бар екенін көрсетеді. Олар әлемдік нарықта толыққанды бәсекелесе алады.
Ландшафттың жылдам өзгеріп жатқаны қызық. Осыдан бірнеше жыл бұрын мұндай алаңдарда Ресей, Украина, Беларусь жобалары басым болатын. Ал қазір Орталық Азия күшейіп келеді. Аймақ технология саласының жаңа өсу нүктесіне айналып жатыр және бұл тек бастамасы деп ойлаймын.
– Осы тұста айтайын, бұрын жасөспірімдер министр болуды немесе әкімдік қызметті армандайтын, қазір бәрі стартапер болғысы келетін сияқты. Бұл қызығушылықты қалай қолдауға болады? Жастарға арналған бағдарламаларыңыз бар ма?
Аслан Сұлтанов:
Бұл қарқын балалар мен жас кәсіпкерлерде өшіп қалмауы үшін экожүйенің барлық қатысушыларының қолдауы өте маңызды. Бүгінде оқушылар мен жаңа бастаған стартаперлер үшін ерте қаржыландыру тетіктері бар: гранттық бағдарламалар, акселераторлар, преакселераторлар, университет инкубаторлары, технопарктер.
Біз қорда команда алғашқы нәтижені көрсетіп, гипотезаларын тексеріп, өнімнің өміршеңдігін дәлелдеген сәтте жұмыс істейміз. Бірақ жастардың инновация туралы ойлануды мектеп немесе студенттік кезеңнен бастауы біз үшін өте құптарлық іс. Бұл болашақ экономиканың іргетасы, әрі қазірдің өзінде осы тренд күшейе беретіні анық байқалады.
Astana Hub бастамаларының бірі - елдің барлық өңірінде осындай хабтар ашу. Қазіргі негізгі белсенділік Алматы мен Астанада шоғырланса да, алдағы уақытта технопарктер, акселерациялық бағдарламалар және стартап-аймақтар бүкіл республика бойынша ашылады. Бұл өңірдегі жастарға да ірі қалалардағыдай мүмкіндік береді. Яғни менторлыққа қол жеткізу, инфрақұрылым, гранттар және кәсіби қауымдастықпен байланыс орнайды.
Ең маңызды фактор – Жасанды интеллект министрлігінің құрылуы. Мұндай органның пайда болуының өзі көп нәрсені білдіреді. Бұл бір реттік бастама емес, жылдарға созылған мемлекеттік стратегия. Қазақстан технологияға, инновацияға және цифрлық секторға басымдық беріп отыр, бұл елдің даму жолын өзгертетін дұрыс таңдау.
– Яғни сіздер тек бар жобаларға қаржы құюмен шектелмей, бүкіл экожүйені дамытуға да мүдделісіздер ғой?
Аслан Сұлтанов:
Әрине, біздің басты міндетіміз – инвесторларға табыс әкелу. Инвестор табыс таппаса, қор да табыс таппайды. Біз сәтті шыққан жобалардан пайызын аламыз және белгілі бір уақытта капиталды жаңа командаларға қайта инвестициялаймыз. Егер бір жоба нәтиже бермесе, біз келесі жобаға қаржы саламыз. Венчурдің логикасы сол: портфельдік тәсіл, диверсификация және өсімге сену.
Өте қарапайым тілмен айтсақ, қор былай жұмыс істейді. Алдымен, біз капитал жинаймыз. Кейде біз Робин Гуд сияқтымыз деп әзілдеп қоямын, бай инвесторлардан ақша алып, оны жас стартаптарға «таратамыз». Бірақ, әрине, соқыр сеніммен емес, біз инвесторға нақты мынаны түсіндіреміз:
Инвестор бізге сенсе, қаржысын береді. Ал әрі қарай біз кәсіби басқарушы серіктес ретінде жұмыс істейміз: жобаларды іздейміз, талдаймыз, командаларға өсуге көмектесеміз және портфельді нәтижеге жеткіземіз.
– Сонда болашақта стартаптар ғана емес, қорлардың өзі де көбейеді деп болжауға бола ма?
Аслан Сұлтанов:
Иә, солай деп ойлаймын. Сіздер қазір «Қорлар қоры» (Ventures) бастамасы туралы естіген боларсыздар. Бұл құрал біз сияқты отандық қор-менеджерлерді қолдауға бағытталған. Бұл бүкіл индустрияға жаңа серпін береді: басқарушы командалар көбейеді, сарапшылық деңгей өседі және Қазақстан ішінде инвестиция үшін капитал көбейеді.
Бұл автоматты түрде бәсекелестікті арттырады, ал біз мұндай динамиканы тек қолдаймыз. Бәсеке нарықты тазартады, ашық етеді, кәсіби деңгейін көтереді.
Бұрын жастардың басым бөлігі «Бастысы – тендерді ұтып алу», «Бастысы – мемлекеттік тапсырысқа кіру» деп ойлайтын. Қазір мүлдем жаңа экожүйе қалыптасып жатыр, яғни басқа ережелермен, басқа қағидалармен және басқа философиямен.
Бүгін жастар стартап құруға, жеке инвестиция тартуға, халықаралық нарыққа шығуға және құндылық жасауға болатынын көріп отыр. Мемлекеттік тапсырысты күтіп отырудың қажеті жоқ. Дәл осы көзқарас, кәсіпкерлік, технологиялық, нарықтық ойлау Қазақстанның жаңа экономикасының бағытын айқындап жатыр.
– Өзіңіз бала кезде кім болғыңыз келді?
Аслан Сұлтанов:
Менің қатарластарымның бәрі дерлік заңгер, қаржыгер немесе банкир болуды армандайтын. Қазір сұраныс мүлдем басқа және бұл өте жақсы. Жастардың жаңа индустрияларға қызығып, өнімдер, платформалар, сервистер жасағысы келетіні қуантады.
– Бізде адам бизнес саласында бір нәтижеге жетсе, оны бірден мемлекеттік қызметке шақырады. Осындай тренд пайда болды. Мысалы, Жаслан Мадиев –халықаралық нарықта жұмыс істеді, кейін министр болды, қазір вице-премьер және жасанды интеллект министрі. Сізді де мемлекеттік қызметке шақыра ма?
Ербол Абдразақов:
Мен де бірнеше жыл түрлі банктерде және квазимемлекеттік секторда жұмыс істедім. Егер сен жүйенің ішінде болсаң, мейлі ол банк болсын, мемлекеттік құрылым болсын, түбегейлі жаңа нәрсе жасау немесе қатты өзгерту өте қиын. Себебі жүйе табиғаты консервативті, инерциясы көп.
Сонымен бірге мен корпоративтік және квазимемлекеттік тәжірибе өте құнды деп есептеймін. Ол ішкі процестерді түсінуге мүмкіндік береді: банк қалай ойлайды, мемлекет неге белгілі бір шешім қабылдайды, неге тәуекел дәл солай бағаланады, комитеттер қалай жұмыс істейді, реттеу, ішкі саясат, лимиттер, бақылау қалай құрылады. Мұндай база болмаса, кәсіпкерлік логиканы сапалы қалыптастыру қиын.
Бірақ бір сәтте әрі қарай даму үшін бәріне басқа көзбен, яғни кәсіпкер көзқарасымен қарау керектігін түсінесің. Сондықтан мен саналы түрде корпоративтік ортадан шығып, бизнеске келдім. Міне, екі жыл бойы өз жобамды дамытып келемін және дәл осы уақытта ШОБ-тың шынайы мәселелері мен шектеулерін толық түсіндім.
Бұған теория жүзінде емес, өз басым өткеріп көргеннен кейін, кәсіпкерлерге нендей құралдар жетіспейтінін, бизнеске нақты не көмектесе алатынын әлдеқайда терең түсіндім.
– Қоғамдық пікір, бедел фаундерді бағалауда рөл атқара ма?
Аслан Сұлтанов:
Біз жобаны қарастырған кезде тек іскерлік беделді ғана емес, фаундердің өзін де бағалаймыз: өмірбаянын, отбасылық жағдайын және басқа да факторларды. Себебі егер адам өз жанұясына опасыздық жасаса, онда ол ертең серіктесін немесе инвесторды да оп-оңай алдауы мүмкін. Сондықтан біз бұл факторды міндетті түрде ескереміз.
– Ал әлемде, АҚШ пен Еуропада да фаундердің беделіне осылай қарай ма?
Аслан Сұлтанов:
Иә, әрине. Жоба іріленген сайын, фаундердің ықпалы артқан сайын, оған байланысты факторларға да талап күшейеді. Барлығына назар аударады: адамның ұжыммен қарым-қатынасы қандай, ол адамдарды қалай жұмысқа алады, қалай жұмысынан босатады, егер бірнеше кофаундер болған болса, олардың біреуі кеткенде қалай қоштасты –осылардың бәрі қаралады. Бұл қаржылық емес факторлар, бірақ «инвестиция салу керек пе, жоқ па?» деген шешімге әсері өте үлкен.
– Қазақстанда ондаған жылдар бойы ШОБ қолдау алып келеді. “Даму” арқылы несиелер берілді, БРК арқылы бағдарламалар болды, бірақ мультипликативті әсері болмады, «made in Kazakhstan» әлі де арман күйінде. Венчурлік инвестициялар бізге серпін бере ме? Бізде оған жағдай бар ма?
Аслан Сұлтанов:
Иә, қажетті базалық факторлардың бәрі бар. Біріншіден, бізде жақсы білім бар. Екіншіден, демографиялық өсім өте жоғары. Жыл сайын 300-400 мың бала дүниеге келеді. Осыған мемлекеттік қолдау құралдарын қоса алсақ, IT-экспорт экономиканың салмақты бөлігіне айналатынына сенімдімін.
Егер қателеспесем, Astana Hub экспорты қазірдің өзінде 600-700 миллион доллардан асты және бұл көрсеткіш өсіп келеді. Жақын уақытта ол миллиардтан асады деп ойлаймын, тренд те әрі қарай жалғасады. Ең бастысы,бұған қажетті барлық алғышарт бізде бар. Бұл үшін ерекше табиғи ресурс қажет емес. Бұл – адам капиталы, ал ол Қазақстанда өте күшті.
Сонымен қатар елімізде жағдайы жақсы, мүмкіндігі бар адамдар көп. Бұл – екінші фактор. Және соңғы жылдары инвестициялық мәдениет айтарлықтай өзгерді. Төрт жыл бұрын инвесторларға барып сөйлескенде «Стартап қалай 5 миллион тұрады? Менің зауытымның өзі сонша тұрады» деген сынды жауап еститінбіз. Адамдар мұны түсінбейтін.
– Яғни инвестиция мәдениеті қалыптасып келе жатыр ма?
Аслан Сұлтанов:
Иә, әрі өте жылдам қалыптасып жатыр. Индустрия қарқынды дамуда. Кейде бұрынғыға қарап салыстырамын: бір жыл бұрын қандай еді, екі, үш жыл бұрын және әр жыл алдыңғысына ұқсамайды.
Бұл қызық сала әрі тамаша экспорттық әлеует. Мысалы, біздің нәтижелерге қарасақ: біз инвестиция салған 19 компания 400-ден астам жұмыс орнын құрды. Оның бәрі жоғары интеллектуалды мамандықтар: инженерлер, бағдарламашылар, аналитиктер және т.б. Біз шамамен 10 миллион доллар салдық, ал осы портфельдің жиынтық бағасы бүгінде 200 миллионнан асты. Яғни капитализацияны 20 есе өсірдік. Бұл өте қомақты нәтиже.
Оған қоса біз стартаптарды әрдайым ынталандырамыз: Қазақстанда белгілі бір деңгейге жеткен соң, бір орында тұрмау керек, сыртқы нарыққа шығу қажет. Ең алдымен, Өзбекстан, Әзербайжан, Дубай, Сауд Арабиясы. Жалпы біз қазірдің өзінде айтарлықтай экспорт жасап жатырмыз: технология, сервистер, сарапшылық. Сондықтан бұл индустрия жаңа экономиканың тірегі мен катализаторы бола алады деп сенемін. Бұл менің кәсіби көзқарасым.
– Бізде көпшіліктің ойынша, инвестиция салу тек өте бай адамдардың ғана қолынан келетін нәрсе. Шынтуайтында кез келген адам ақша салып, инвестор бола ала ма?
Аслан Сұлтанов:
Теориялық тұрғыдан алғанда, иә, басы артық қаржысы бар кез келген адам инвестор бола алады. Бірақ мен әрдайым маңызды ескертуді айтамын. Венчур – бұл тәуекелі өте жоғары инвестиция. Ақшаны толық жоғалту қаупі әрқашан бар. Сондықтан жеке инвесторлармен сөйлескенде мен әдетте былай айтамын: егер сіздің капиталыңыз әртүрлі активке жылжымайтын мүлік, алтын, депозит, бизнеске бөлініп тұрса, венчурға 5%-дан артық салмаған жөн. Оның үстіне қазір бұл салаға кірудің түрлі тетіктері бар: тікелей, клуб арқылы, платформалар арқылы.
– Онда бізге шын мәнінде не істеу керек? Тек мұнайға қарап отырмай, жаңа экономиканы 20 жылдан кейін емес, дәл қазір қалыптастыру үшін не қажет?
Аслан Сұлтанов:
Біздің тәжірибеге сүйенсем, былай айтар едім. Ең алдымен, Astana Hub жасап жатқан жұмысты жалғастыру қажет, яғни өңірлік хабтарды қолдау керек. Олар Астана мен Алматыда ғана емес, бүкіл өңірлерде дамуы тиіс.
Екіншісі, Жасанды интеллект министрлігі мен Astana Hub-тың сыртқы инновациялық хабтарды қолдау бастамасы. Мысалы, сіздер мені таныстырғанда қорымызбен бірге Al-Farabi Innovation Hub бар дедіңіздер. Astana Hub-тың АҚШ-та Silicon Innovation Hub-ы бар. Біздің Al-Farabi Innovation Hub-тың Сауд Арабиясында және Дубайда екі филиалы бар.
– Мұндай хабтардың басты мақсаты неде?
Қазақстандық стартап шетелге шыққанда, тіпті өте тәжірибелі кәсіпкер болса да, ол жаңа ортада «көр соқыр» күйде болады: компанияны қалай тіркеу керек, салықты қалай төлеу керек, лицензияны қайдан алуға болады, инвесторларды қайдан табады, ешқайсысын білмейді. Ол жақта оны ешкім танымайды, ол да ешкімді білмейді.
Үш жыл бұрын министрлік осындай сыртқы хабтарды ашу бастамасын көтерді. Оңтүстік-Шығыс Азияда хаб бар, егер қателеспесем, Ұлыбританияда да бар.
Мақсат – отандық стартаптарға жергілікті нарыққа «дайын болып» кіруге жағдай жасау. Біздің мамандар барған елдерде жергілікті экожүйеге кірген, салалық министрліктермен, инвестициялық қорлармен, корпорациялармен байланыс орнатқан.
Мысалы, біздің Al-Farabi Innovation Hub стартаптарға нарыққа қалай шығу керек, компанияны қалай ашу керек, инвесторға дейінгі «жолды» қалай қысқарту керек деген мәнде кеңес береді. Сонымен қатар жылына бір рет әр өңірде акселерациялық бағдарламалар өткізуге тырысамыз, стартаптарды сол елге апарамыз, олар екі ай сол жерде тұрып, нарықты зерттейді, өнімді тестілейді. Соның арқасында жаңа нарыққа кіру әлдеқайда жеңілдейді. Бұл – өте тиімді бастама.
Үшінші, Alem Ventures Fund «қорлар қоры» бастамасын дамыту. Ол жергілікті қор-менеджерлерді қолдайды. Оның ішінде біз секілді басқа да нарық ойыншыларын қолдайды. Біз үстінен түсетін капиталды кейін стартаптарға бөліп саламыз. Яғни қажетті элементтердің бәрі бар сияқты. Ендігі міндет – осы шаралардың тұрақты жалғасуы, дамуы және мемлекеттің жүйелі қолдауы. Менің ойымша, табысқа жетудің барлық алғышарты бізде бар.
Ербол Абдразақов:
Мен жауапты IT шеңберімен шектемей, ШОБ-ты түгел қамтып айтайын. IT – соның бір бөлігі. Меніңше, басты өсу нүктесі ол – экономикалық тұрақтылық.
Бүгін ШОБ дамуының негізгі проблемасы неде? Сіз дұрыс айттыңыз, ШОБ –экономиканың драйвері. Бірақ бизнеске ең қажет нәрсе – болжамдылық.
–Ал енді 16% ҚҚС күтіп тұр… Оны елестетудің өзі қорқынышты.
Ербол Абдразақов:
Иә, бұл – өте қиын мәселе. Көп экономистер мұны бұрыннан ескертіп келді: салықты көтеру – белгілі бір кезеңдегі амалсыз шешім, өйткені жиналған факторлар тым көп, әрі оны кейінге шегеру мүмкін болмады. Бірақ мәселеге кеңірек қарасақ, проблема тек салықта емес.
Шағын және орта бизнес – негізінен венчурлік жоба. Онда бастапқыда-ақ белгісіздік өте көп, операциялық тәуекел де жоғары. Мысалы: кәсіпкер кофехана ашқысы келді. Бүгінгі таңда оның бастапқы шығыны шамамен 50 млн теңге. Жөндеу, құрал-жабдық алу, нысанды рәсімдеу – барлығы екі-үш ай уақыт алады. Сол уақыт ішінде валюта бағамы өзгеруі мүмкін, техника мен шикізат бағасы өсуі мүмкін, нәтижесінде бастапқы бюджет еселеніп кетеді.
Осындай жағдайда банктердің ШОБ-ты несие беруде сақ болуы заңды. Қауіп жоғары, макроэкономика тұрақсыз, валюта құбылмалы, заңнама жиі өзгереді, салық жүктемесі ауырлайды. Бұл банктің де өзін қорғауы, себебі ол да бизнес, ол өз тәуекелін шексіз арттыра алмайды.
Дамыған елдер тәжірибесіне қарасақ, шағын және орта бизнесті қаржыландыруда классикалық несие негізгі құрал емес. Бастапқы кезеңде кәсіпкерлер венчурлік қорларға, акселераторларға немесе басқа альтернативті қаржыландыру тетіктеріне жүгінеді, дәл осы құралдар тәуекелі жоғары өсу кезеңіне көбірек бейімделгендіктен солай жасайды.
– Бізде банктер туралы «тек тұтынушылық несиеге үйреніп алды, ал ШОБ-ты қаржыландыру оларға қызық емес» деген пікір бар.
Ербол Абдразақов:
Он жыл бұрын банкте жұмыс істеп жүрген кезде шағын және орта бизнес өзін назардан тыс қалған ортаншы бала сияқты сезінетін: оған үнемі ресурс жетпейтін. Тіпті сен клиент тауып, кредиттік комитеттен өтіп, жобаның төлем қабілеттілігін дәлелдесең де, банк сол несиені бере алуы үшін тағы да қазынашылықтан лимит сұрау керек болатын. Уақыт өте келе бұл теңсіздік одан әрі күшейді.
Бүгінде банк портфелінің құрылымы бәрін өзі көрсетіп тұр. Жалпы 38 триллион теңге несие портфелінің шамамен 25%-ы ғана ШОБ-қа тиесілі. Ал тұтынушылық несиелер портфельдің жартысынан астамын құрайды, яғни 20 триллион теңгеден көп. Логика бойынша кем дегенде екеуінің ара қатынасы 50/50-ге болуы керек еді.
АҚШ пен Еуропада жағдай басқаша. Онда банктер ШОБ-ты белсенді қаржыландырады: тәуекел төмен, экономика тұрақты, институттық орта жетілген. Ал бізде ШОБ – еңбекке қабілетті халықтың жартысына жуығын жұмыспен қамтып отырған сектор. Егер бұл сектор жүйелі түрде қаржыландырылмаса, ол дамымайды.
ШОБ дамымай қалғанда тізбекті реакция пайда болады: ипотека, автонесие, техникаға бөліп төлеу рәсімдеген адамдар бір күні қарызын өтей алмай қалады. Себебі олардың жұмыс берушілері жұмыс орындарын қысқартады.
Сондықтан жақында «Taldau Talks» подкастында, онда екі жарым сағат бойы ел басшылығы экономикалық реформаларды талқылады, қорытынды ретінде бір маңызды пікір айтылды: қазақстандық бизнеске баламалы қаржыландыру керек. Кәсіпкер банкке барып, жалынып несие сұрауға мәжбүр болмауы тиіс. Оның таңдауы болуы керек. Әртүрлі қаржыландыру құралдарына қол жеткізу – тұрақты, өсіп келе жатқан экономиканың негізі.
– Баламалы қаржыландыру құралдарының пайда болуы үшін не істеу керек?
Ербол Абдразақов:
Мұндай құралдар қазірдің өзінде пайда бола бастады. Бизнес су секілді: өсе бастаса, бәрібір қаржы көзін табады. Бірақ маңыздысы, бұл процесс реттелген әрі ашық ортада жүруі керек.
Біз сөз етіп отырған инвестициялық мәдениет инвесторлардың базалық сенімінсіз қалыптаспайды. Ал сенім хаосқа толы нарықта пайда болмайды, оған айқын ережелер, түсінікті реттеу және мемлекеттік қадағалау қажет. Тек осындай экожүйеде ғана инвестициялар тұрақты дамиды, капитал нақты секторға тартылады және бизнес пен халық үшін жаңа, заңды қаржылық құралдар пайда болады.
– Қаржы пирамидалары мен «көлеңкелі схемалардың» толқынын тоқтату үшін не істеу керек?
Ербол Абдразақов:
Бұл салада қатаң мемлекеттік бақылау мен реттеу қажет. Бүгін Instagram ашсаң жеткілікті: әр үшінші адам «инвестициялық» өнім ұсынып отыр. Адамдарды «пәтеріңді сатып, ақша сал!» деп үгіттеп, 40-50% жылдық табыс пен «кепілдендірілген нәтижеге» уәде етеді.
Олардың басым бөлігі – қаржы саласында білімі жоқ, лицензиясы жоқ, құзыреті жоқ, ал кейбірі – алаяқтар. Азаматтар үшін тәуекел орасан зор. Бірақ соған сенетіндер бар, олар ақшасын күмәнді құрылымдарға береді, сосын сөзсіз шығынға ұшырайды.
Бұл ел үшін үлкен проблема туындатады: мұндай жағдайлар бүкіл инвестициялық нарықты дискредиттеп, заңды қаржы құралдарына деген сенімді әлсіретеді. Сондықтан әлдеқайда қатаң ережелер, толыққанды бақылау және лицензиясыз ұйымдардың қызметін шектейтін тиімді шаралар қажет.
Біздің көзқарасымыз бойынша баламалы қаржыландыру нарығы ашық, лицензияланған және реттелетін тек кәсіби қатысушылардан тұруы тиіс. Мемлекет лицензиясыз жұмыс істейтін компанияларға және инвестициялық өнімді жарнамалауға тікелей тыйым салуы керек.
Бүгінгі таңда күштің басым бөлігі «өрт сөндіруге», яғни тағы бір қаржы пирамидасын немесе заңсыз схеманы жоюға жұмсалып жатыр. Реактивті тәсілден бас тартып, дамыған елдердегідей алдын алу моделіне көшу керек: лицензиясы жоқ кез келген қаржылық сервистің қызметіне және жарнамасына толық тыйым, сондай-ақ бұл талаптарды халыққа жүйелі түрде бұқаралық ақпарат құралдары мен цифрлық арналары арқылы түсіндіру керек.
Осындай тәсіл заңсыз жобаларды түбірімен жояды, азаматтардың шығынын азайтады және бизнеске арналған заңды қаржы тетіктеріне деген сенімді арттырады.
– Біз әлі бұл туралы көп білмейміз. Бұл Кремний алқабы туралы секілді, бізге қатысы жоқтай…
Аслан Сұлтанов:
Индустрия қазір әлі шағын. Бұл салада бұрыннан келе жатқан адамдарды саусақпен санауға болады. Бірақ, әрине, ақпараттандыруды күшейту қажет. Көп адам, тіпті бизнесмендердің өзі, «Астана» халықаралық қаржы орталығында өте көп жұмыс жасалып жатқанына қарамастан ол туралы жеткілікті білмейді.
Шыны керек, жетіспейтін тағы бір элемент бар, ол – ақпарат. Идеал жағдайда блогерлер де әлеуметтік жауапкершілік алып, кезекті сұлулық салонының ашылуын ғана емес, технологиялық жобаларды, стартаптарды, жаңа қорларды көрсетуі керек.
Instagram-ды ашсаңыз, лентада «салон ашылды», «жаңа ресторан», «тағы бір бьюти-кабинет» ашылды деген жарнама көп. Бұл жаман емес, бірақ күрделі технологиялық жобалар жасап жүрген жастар туралы контентті көбірек көргіміз келеді.
– Жасанды интеллект қай салаларда өсім драйверіне айнала алады? Әсіресе, жемқорлық көп салаларда, білім беру, медицина. Осы бағытта нақты жобалар, стартаптар бар ма?
Аслан Сұлтанов:
Біздің қор туралы айтатын болсақ, бізде бірнеше басым бағыт бар. Бірінші вертикаль –финтех. Бұл кәсіпорындар мен халыққа қаржылық сервистер арқылы қызмет көрсету: төлем жүйелері, баламалы инвестициялық платформалар, необанктер, исламдық қаржы құралдары және т.б.
Бұл саланың күшті кейстері бар: өзіміздің банктеріміз, дамыған инфрақұрылым. Сараптама жеткілікті, бұл AI шешімдері үшін жақсы база.
Екінші вертикаль – EdTech, білім беру технологиялары. Бұл – білім беру саласына қатысты барлық құралдар. Біздің портфельде нарық көшбасшыларының бірі – Ustudy, сондай-ақ Outpeer сияқты жобаларды білемін. Жастар AI негізінде өте сапалы өнімдер жасап жатыр: адаптивті оқыту, білімді бағалау, процестерді автоматтандыру.
Менің ойымша, білім беру – AI ең үлкен әсер беретін салалардың бірі. Бұл сапаны арттыру тұрғысынан да, жемқорлықпен күрес тұрғысынан да маңызды, себебі көптеген процесті ашық әрі автоматтандырылған деңгейге жеткізуге болады.
Үшінші вертикаль – MedTech. Бұл бағытта әзірге батыл болжам айту қиындау, бірақ бір айқын артықшылық бар: біздің медициналық инфрақұрылымымыз жақсы дамыған, ірі клиникалар, цифрлық жүйелер жұмыс істейді. Бұл – шетелдік AI-меджобалар үшін тартымды алаң. Олар Қазақстанға келіп диагностика, телемедицина, пациент ағынын басқару секілді шешімдерді пилот ретінде іске қосып көре алады. Бізде, көптеген елдерден айырмашылығы, министрлікпен, ірі нарық ойыншыларымен сөйлесіп, пилоттық жобаны бастауға мүмкіндік бар.
– Мұның бәрін біздің қазақстандық жастар да жасай ала ма?
Аслан Сұлтанов:
Иә. Егер кеңірек, жаһандық тұрғыда қарасақ, АҚШ-тағы Silicon Innovation Hub арқылы біз біраз жобаларды талқыладық: онда қазір қазақтардың 10-15 өте мықты стартапы бар, Hexel және басқалары. Мен жұмыс істейтін аймақ Сауд Арабиясы, Дубайда нарыққа белсенді кірген 5-6 команда бар. Таланттар біздің өңірде сөзсіз жеткілікті.
– Біздің елімізде Astana Hub бар, басқа Орталық Азия елдерінде ондай экожүйе жоқ. Естігенім, біздің мамандар Өзбекстанға өздерінің хабын құруға көмектесіп жатыр. Astana Hub-тың филиалын басқа елдерге ашуға болмас па?
Аслан Сұлтанов:
Мұнда бәрі ұлттық мүддеге тіреледі. Біз бәрібір бәсекелес мемлекетпіз, әр елдің өзінің стратегиясы болуы тиіс. Өзбекстанда IT-Park бар, олар да мықты жұмыс істеп жатыр. Венчур индустриясының бір ерекшелігі бар: бір жағынан, бәсекелестік бар, екінші жағынан қарқынды коллаборация жүреді.
Нарық тар, адамдар аз, бәрі бірін-бірі таниды. Astana Hub пен Өзбекстанның IT-Park-ы арасында тығыз байланыс орнағанын білемін. Халықаралық форумдарға барған кезде олар бірігіп Central Asian Innovation Hubs брендімен шығады.
Мен қазір қызық тенденцияны байқаймын: Орталық Азия ішінде консолидация жүріп жатыр. Қазақстан, Өзбекстан, Әзербайжан, Тәжікстан әлемдік деңгейге шыққанда, жиі бірге әрекет етеді. Оның өзіндік себептері де жоқ емес. Өйткені жаһандық нарықта сіздің қарсыласыңыз – Қытай, Үндістан секілді алпауыттар. Жалғыз жүріп, жол табу қиын. Ал Central Asia ретінде жалпы нарық, жалпы халық санымен шыққанда, сіз басқа деңгейдегі ойыншы болып көрінесіз. Бұл АҚШ, Сауд Арабиясы және басқа елдердің инвесторлары үшін әлдеқайда тартымды формат. Сондықтан, менің ойымша, маңыздысы бір-бірімізді қайталау емес, бірлесіп сыртқы нарыққа шығу.
– Қазақстандық, дубайлық, америкалық инвесторларды салыстырсақ, олар бір-бірінен қатты ерекшелене ме?
Аслан Сұлтанов:
Иә, ерекшеленеді. Біздің нарық жас және инвесторлардың түрлері өте әртүрлі. –«Қорлар қоры», мемлекеттік құрылымдар секілді институционалды инвесторлар бар. Олар үшін табыспен бірге индустрияны дамыту, жұмыс орындарын ашу, технология трансфері сияқты KPI-лар маңызды. Жеке инвесторлар мен family-офистер бар – олар үшін бастысы таза табыс.
Америкалықтар мен еуропалықтардың KPI-лары нақты, тұрақты, есеп беруі жүйелі, барлық процесс анық жазылған.
Сауд Арабиясының инвесторлары көбіне идеяның дамуына, ұзақмерзімді тарихына мән береді. Кейде формалды құрылым аздау болуы мүмкін, бірақ құндылыққа, миссияға деген көңіл бөлу күштірек.
Әрине, әркімге өз өңіріндегі стартаптарды қолдау психологиялық тұрғыдан да жақынырақ. Біз түсінетін, қайда оқығанын, қайда жұмыс істегенін, қандай беделі барын білетін адамға инвестиция салу оңай. Сауд Арабиясындағы инвестор үшін бұл фаундер белгісіз тұлға, ол оған тек ұсыныс арқылы ғана барып жете алады. Сол себепті өңірлік фактор да өте маңызды.
– Бедел қандай рөл атқарады?
Аслан Сұлтанов:
Иә, бедел біздің индустриядағы бірінші көрсеткіш. Себебі бізге IT-өнімі мен презентациясынан басқа ештеңесі жоқ стартап келсе, оның қолында үш қана «капиталы» бар: беделі, білімі және мотивациясы. Венчур саласында репутация бәрінен маңызды әрі жоғары. Оны жоғалттың ба, ары қарай жолдарың жабылады жабылады.
– Қазір cancel culture деген тренд кең тараған. Сіз оған қалай қарайсыз? Бір жағынан бизнеске соққы, екінші жағынан адамдар бедел туралы ойлай бастады.
Аслан Сұлтанов:
Мен былай айтар едім: қоғамдық бақылау –дұрыс әрі маңызды. Қоғам «токсик» жағдайларға, этика бұзуға реакция білдірсе, бұл белгілі бір сақтандырғыш сигнал. Бірақ ол шектен шықпауы қажет. Кез келген құбылыстың екі ұшы бар: этикаға деген әділетті назар және ешкімді тыңдамай «жаппай жоққа шығару» қаупі. Жалпы, қоғамдық бақылаудың болуы дұрыс, құптарлық іс. Әсіресе ашық жобасы бар, көпшілік алдында жүрген адам этиканың маңызды екенін түсінуі керек.
Біз Дүниежүзілік банкпен жұмыс бастағанда, олардың саясаттарын оқып отырып, этика, ESG, тұрақты даму мәселелеріне қаншалықты зор мән беретінін көрдік. Шыны керек, 10 жыл бұрын бұл бізге тек әдемі сөздер сияқты көрінетін. Бірақ уақыт өте келе түсіндік: бұл тек қағаз емес, іс жүзінде жұмыс істейтін принциптер. Экология, этика, әлеуметтік жауапкершілік, индустрияға да, ұзақ мерзімді табысқа да маңызды.
– Яғни бедел қазір тікелей ереже деңгейінде бекітілген бе?
Ербол Абдразақов:
Реттеушілер бар, банктер тәуекелді бағалағанда солардың стандарттарына сүйенеді. Ол стандарттарда әрдайым бенефициардың беделі мен сенімділігіне арналған бөлек блок болады. Қаржы секторында бедел адамның алдында жүреді, кейде сол бедел мәміленің тағдырын шешіп жібереді.
Кейде бизнес көрсеткіштері немесе кепілдендірілген актив екінші орында қалады. Кредит беруші немесе инвестор бірінші кезекте меншік иесінің тұлғасына қарайды: оның өткен жобалары қандай, қарыз тарихы қалай, этикалық нормалары қандай, ашық па, жауапкершілікті ала ала ма, соның бәрі есепке алынады.
Баламалы қаржыландыру саласында бұл одан да айқын көрінеді, өйткені әдетте кепілсіз қаржыландыру жүреді. Мұнда инвестор үшін басты қорғаныс – кәсіпкердің жеке кепілдігі.
Егер кәсіпкер жеке кепіл беруден бас тартып, тек компания активін ұсынса, бұл біз үшін белгі беретін қызыл жалау. Бұл адамның бизнесі үшін жеке жауапкершілік алғысы келмейтінін білдіреді, демек оның мотивациясы мен жауапкершілік деңгейі күмән тудырады.
Қазақстан банк тәжірибесінен нақты мысалдар болды. Кәсіпкер миллиард теңге несие алады, кепілге одан екі-үш есе қымбат актив қояды, бірақ ақшаны қайтармайды. Формалды түрде банк кепілді ала алады, бірақ сол активті сату мүмкін болмайды, өйткені өңірде бәрі оның кімге тиесілі екенін біледі, ешкім сатып алуға тәуекел етпейді.
Нәтижесінде банк сатылмайтын, «қатып қалған» проблемалық активпен қалады. Ал жеке кепіл болғанда жағдай түбегейлі өзгереді. Кәсіпкер енді заңды тұлғаның артына тығылып қашып кете алмайды: ол физикалық тұлға ретінде, өзінің беделімен және жүріп-тұру мүмкіндігімен жауап береді. Міндеттемені орындамаса, компанияны банкрот етіп, «жоғалып кете салу» мүмкіндігі жоқ, ол мәселені шешуге міндетті.
Сондықтан баламалы қаржыландыру саласында кәсіпкердің жеке кепілдігі –инвесторлар қауіпсіздігінің негізі. Бизнес – бұл, ең алдымен, адам. Сенімді иесі болмаса, кез келген кәсіп бір сәтте тоқтай алады. Сол себепті бенефициардың жеке тұлғасын бағалау кейде кез келген активтен немесе қаржылық көрсеткіштен маңыздырақ.
– Демек, сіз жай сандарға емес, ең алдымен, адамдарға инвестиция саласыз?
Аслан Сұлтанов:
Иә. Егер стартап жетілген деңгейге жетсе, сату бар, юнит-экономикасын есептеуге болады, онда классикалық тәсілмен, қаржылық көрсеткіштер арқылы бағалауға болады. Ал бізге өте ерте кезеңдегі жоба келсе, онда көбіне табыс жоқ, пайда жоқ, тек команда мен идея бар. Біздің инвестиция сол адамға және сол командаға бағытталады. Бұл жерде адамның нәтижеге жете алатынын, қиындыққа шыдай алатынын анықтауға тырысасың. Табандылық, инвесторға адалдық, алғашқы сәтсіздіктен кейін берілмеу, осының бәрі маңызды. Біз о бастан осындай адамдарға сенім артқан кезде, олардың идеясы ақырында нәтиже береді. Мұндай жігіттердің алдында мен әрқашан құрметпен бас иемін.
– Егер біреудің идеясы немесе жобасы болса, не істеуі керек? Қайда бару керек? Неге назар аударған дұрыс? Нақты қандай қаржыны күтуге болады?
Аслан Сұлтанов:
Егер біздің мысалда айтсақ, бізде бәрі автоматтандырылған. White Hill Capital сайты бар, онда арнайы өтініш формасы орналасқан. Адам онлайн-анкета толтырады. Егер жоба біздің сатыға келмесе, біздің вертикальға сай болмаса немесе әлі ерте болып, алдымен, акселератордан өту қажет болса, біз оны ашық жазамыз.
Ал егер жоба біздің қызығушылығымызды оятса, ол базаға түседі. Содан кейін аналитиктер өтінішті қарайды: «комитетке шығаруға дайын» немесе «мынадай көрсеткішке жетіп, қайта келіңіз» деген жауап айтылады.
– Сонда сіз әр өтінішті жеке қарайсыз ба?
Аслан Сұлтанов:
Иә. Сайт арқылы шамамен 3 000 өтініш түсті. Бұған көшеде тоқтатып, жеке ұсынатын жобаларды қоспағанда. Барлығын есептесек, 5-6 мың жобаны қарадық деп ойлаймын.
Ербол Абдразақов:
Бізде өтініш беру және жобаға қолжеткізу процесі толығымен реттеушімен келісілген. Инвестор да, кәсіпкер де бірдей тәртіптен өтеді: алдымен, тіркелу, одан кейін жеке тұлғаны верификациялау. Осыдан кейін ғана жобаға қолжеткізу мүмкіндігі ашылады.
Келесі кезең – клиенттік келісімге онлайн қол қою. Бұл ресми келісім, онда инвестор мен кәсіпкердің құқықтары, міндеттері және серіктестік ережелері нақты жазылған. Бұдан кейін әрқайсына жеке кабинет автоматты түрде ашылады.
Кәсіпкер «Менің жобаларым» бөлімінде онлайн-өтініш бере алады. Бірінші кезеңде біз тек анкетаны сұраймыз. Барлығы ашық, ешқандай жасырын комиссия жоқ.
Инвесторларды қорғау және сапалы кәсіпкерлерді іріктеу үшін біз негізгі талаптарды сақтаймыз. Ол мыналар:
Осындай параметрмен кәсіпкер шартты түрде 30 млн теңгеден бастап, 12 ай мерзімге қаржы тарта алады, бұл біздің минималды шегіміз. Ал платформа арқылы қарыз түрінде тартуға болатын максималды сома бүгінде 500 млн теңгеге дейін.
– Өтінішті қарау қанша уақыт алады?
Ербол Абдразақов:
Орта есеппен жобаны талдау – шамамен екі апта. Тағы екі апта –инвестиция тарту процесі. Бірақ ең маңыздысы, кәсіпкер платформа арқылы тек ақша алмайды, Smart Money алады. Бұ тәжірибе, сараптама, ұсыныстар және ұзақмерзімді серіктестік.
Және бұл жерде біз тағы репутация тақырыбына ораламыз. Біздің платформа үшін бедел – имидж емес, өмір сүру талабы. Егер платформа бір-ақ рет сенімнен шықса –индустрия біз үшін жабылады: инвестор келмейді, кәсіпкерлер өтініш бермейді, нарық бірден сырт айналады.
Сондықтан транспаренттік және реттеушілік талаптарды орындау – формализм емес, біздің жұмысымыздың өзегі. Адалдық пен ашықтық – стратегиялық қажеттілік. Тек осылай ғана жылдар бойы дамитын, баламалы қаржыландыру нарығын кеңейтетін тұрақты платформа құруға болады.
– Мен қонақтарымнан қазақтардың күші неде деп жиі сұраймын? Сіздің ойыңыз қандай?
Аслан Сұлтанов:
Жақында Сауд Арабиясында осы сұрақты маған да қойды. «Қытайларды, үндістерді білеміз. Ал сіздер қазақтар қандай халықсыздар» дейді. Алғашында аңтарылдым, сосын ойланып: біз тез бейімделетін халықпыз деген қорытындыға келдім. Біз тез бейімделеміз, жаңалыққа ашықпыз, тәуекелден қорықпаймыз. Және бойымызда сәл болса да мықты авантюризм бар.
Ербол Абдразақов:
Меніңше, біздегі басты қасиеттердің бірі – бірлесу. Ортақ міндет немесе қиындық туса, біз тез жұмыламыз және мәселені бірге шешеміз. Бұл – біздің менталитеттің бір бөлігі.
Біздің платформаның логотипі киіз үй болуы кездейсоқ емес. Краудфандинг – әртүрлі инвесторлардың бір шаңырақ астына жиналып, ортақ шешім қабылдауы. Бұл – бәрі бір киіз үйге кіріп, «Мына компанияға бірге инвестиция саламыз» деп келісуі сияқты.
Сондықтан бірлік – қазақ халқының басты құндылықтарының бірі деп ойлаймын. Әлемнің қай түкпіріне барсам да, қазақтарды көремін, олар бір-бірін тауып, қолдап, Отанмен байланысын үзбейді. Бұл біздің мінезімізді көрсетеді және сол себепті ұжымдық инвестиция моделі бізге табиғи үйлесіп тұр.
Толық нұсқасын YouTube-тегі Ulysmedia арнасынан көре аласыз.
