Жақында "Ақ жол" партиясы біздің басты байлығымыз – мұнайдан Қазақстан тек екі пайыз пай көретінін айтып, Конституциялық соттан үкіметті ірі мұнай-газ келісімшарттары бойынша өнімді бөлу туралы келісімнің шарттарын жария етуге міндеттеуді талап етті. "Ақ жол" демпартиясы мұндай жағдайларды әділетсіз деп есептейді. Жауап көп күттірген жоқ – сот бұл мәселені қараудан бас тартты, өйткені ол оның құзыретіне кірмейді. Ulysmedia.kz Қазақстанның энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиевтің бұл мәселе бойынша не ойлайтынын білуді жөн көрді.
Жақын арада Қашаған кен орнын игеру бойынша ТШО шетелдік инвесторларымен келісімшарт аяқталады. Өнімді бөлу туралы жаңа келісімде шарттар қайта қарала ма?
– Лицензия аяқталғаннан кейін ТШО ағымдағы салық режиміне ауыстырылады. Серіктестікті қалыптастыру туралы шарттың талаптарына сәйкес, қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін 5 жыл бұрын тараптар серіктестікті ұзарту мүмкіндігі туралы және осындай ұзарту шарттары туралы келіссөздерді бастайды.
Неліктен бұл келісім әлі күнге дейін құпия болып келеді?
– Инвестициялық келісімшарт жасасу кезінде оған құпиялылық туралы ережелер енгізілді. Қазақстан Республикасының Үкіметі шетелдік инвесторларға келісімшартқа қатысты ақпараттың, оның ішінде оның ережелерінің құпиялылығын сақтау бөлігінде кепілдіктер бергенін атап өтеміз. Осы құжатқа сәйкес барлық ақпарат құпиялылықты сақтауы керек және тек серіктестік мақсатында немесе серіктестердің бірінің қатысуына қатысты мақсаттарда пайдаланылуы мүмкін. Құпиялылық жөніндегі міндеттемелер серіктестік аяқталған немесе тоқтатылған жағдайда да өзгермейді және күшін жоймайды. Бұл ретте құпия ақпарат екінші тараптың жазбаша келісімінсіз ашылмайды.
Қазақстан 90-шы жылдардағы қиын жағдай кезінде инвесторлардың шарттарын қабылдауға мәжбүр болғаны айтылып жүр. Қазір жағдай өзгерді – біз өз талаптарымызды қоя аламыз ба?
– ТШО бойынша келісімшарт жасасу кезінде негізгі талап инвестициялар мен үздік тәжірибені тарту болды. Келісімшартты іске асыру барысында республика жобаны дұрыс басқару үшін барлық қажетті дағдыларға ие болды. Қазіргі уақытта Теңіз кен орнын игеруге инвестициялар тарту мәселесі күрделі емес.
Сіздің ойыңызша, Каспийдегі кен орындарын игеру – Қазақстанды тығырыққа апаратын жол ма, әлде игілік пе? Теңізді экологиялық апат күтіп тұрған жоқ па? Қазірдің өзінде экологтар оның салдары ауыр болуы мүмкін екенін ескертуде.
– Сіздер білесіздер, Қазақстанның бірнеше салыстырмалы артықшылықтары бар, олардың негізінде орнықты экономикалық даму стратегиясын ойдағыдай құруға және іске асыруға болады. Экономикалық өсудің маңызды көздерінің бірі – бай ресурстық әлеует, ол бүгінде елдің шикізат пен отынға деген ішкі қажеттілігінің негізгі бөлігін қамтамасыз етіп қана қоймай, сонымен қатар экспорттан түсетін валюталық түсімдердің көп бөлігін қалыптастырады.
Каспийдің ресурстық әлеуеті толық зерттелмеген күйінде қалып отыр және оны одан әрі игеру, ең алдымен, азаматтарымыздың әл-ауқатын жақсартуға мүмкіндік береді, атап айтқанда: жаңа жұмыс орындарының пайда болуы, елеулі инвестициялар мен жаңа технологияларды тарту, салықтық түсімдердің ұлғаюы және экономиканың тұрақты өсуі үшін қажетті басқа да оң аспектілер. Бұл ретте, біз Каспийдің флора мен фаунаның алуан түрлілігімен бірегей екенін түсінеміз, сондықтан оны игеру экологиялық және өнеркәсіптік қауіпсіздіктің барлық талаптарын ескере отырып жүргізіледі.
Мұнай саласының бас кураторы - "ҚазМұнайГаз", Каспий құбыр консорциумына қатысты проблемалар туындаған кезде ресейліктермен келіссөзді неге сіз жүргіздіңіз?
- ҚР Үкіметінің атынан "ҚазМұнайГаз" ҰК" АҚ Каспий құбыр консорциумына шамамен 20% үлестік қатысумен ұсынылды. Жалпы қазақстандық экспорттың шамамен 80%-ы осы бағыт арқылы жөнелтіледі. Бұл ретте, Қазақстан үшін осы экспорттық бағыттың маңыздылығын ескере отырып, КҚК-ның ағымдағы қызметіне байланысты қандай да бір мәселелер туындаған кезде, жедел шешу үшін келіссөздер "ҚазМұнайГаз "ҰК" АҚ-ның менеджмент деңгейінен бастап энергетика министрі мен премьер-министр деңгейіне дейін әртүрлі деңгейлерде жүзеге асырылғанын атап өткен жөн.
Бүгінде мұнайдың жағдайы қалай? Қара алтын қымбаттай түссе де, қазақстандықтардың әл-ауқаты неліктен көтерілмейтінін түсіндіре аласыз ба? Бензин мен дизель отынының бағасы неге шарықтап кетті?
– Көрші елдермен салыстырғанда Қазақстанда дизель отынын тұтыну мен оның бағасы арасында тікелей байланыс бар:
Қазақстанда ең жоғары тұтыну – 368 литр/адам, ең төмен баға – 245 теңге/литр (аймаққа байланысты орташа 230 және 260 теңге/литр)
Өзбекстанда ең төмен тұтыну – 44 литр/адам, ең жоғары баға – 549 теңге/литр.
Биылғы жылдың 12 сәуірінде баға диспаритетін, сәйкесінше, "сұр" экспорт пен ағындарды төмендету мақсатында жанармай құю станцияларындағы шекті бағалар өскені белгілі:
Әзірге жан басына шаққандағы тұтынуды анықтау қиын, өйткені жаңа бағалар белгіленгеннен бері небәрі 3 ай өтті, бірақ елдегі ағымдағы ЖЖМ қорлары жеткілікті.
10 шілдеге арналған елдегі ЖЖМ жиынтық тәуліктік қорлары (мұнай базаларында, МӨЗ жолдарында және резервуарларында):
Жыл соңына дейін ЖЖМ қорларына баға айырмасының төмендеуінің әсерін мониторингтеуді жалғастыруды жоспарлап отырмыз.
Президент мұнайдың әлемдік нарықтарға Ресейден тыс транзитін ұлғайтуды тапсырды. Бұл мүмкін бе? Егер теңіз арқылы Әзірбайжанға жеткізетін болсақ, құбырлар, танкерлер қажет – қандай ресурстарға сенім артып отырсыздар?
– Мемлекет басшысының мұнай экспорты жолдарын одан әрі әртараптандыру және Транскаспий халықаралық көлік дәлізін дамыту жөніндегі тапсырмасының орындалуы Ресей Федерациясын айналып өтетін мұнай транзитімен байланысты емес, мұнай өндіру көлемінің өсуіне және орта мерзімді перспективада жаңа теңіз жобаларының енгізілуіне байланысты болды. Қазір Үкімет мұнайды тасымалдаудың қосымша бағыттарын пысықтауда.
Қазақстандық мұнайды өзге мемлекеттерге тасымалдау маршруттарын дамыту бойынша қадамдық іс-қимыл алгоритмімен жол картасы әзірленіп, Үкімет мақұлдады. Қазіргі уақытта осы карта шеңберінде Үкіметтің ерекше бақылауында тұрған іс-шаралар кезең-кезеңімен іске асырылып жатыр.
Сонымен қатар, экспорттық жүйелерді құру белгілі бір уақытты қажет етеді – шамамен төрт-бес жыл. Осыған байланысты министрлік жаңа бағыттар бойынша жеткізу көлемін кезең-кезеңімен ұлғайту жоспарын әзірледі.
Қазір энергетика министрлігі мен "ҚазМұнайГаз " Әзірбайжан, Иран, Қытай ұлттық мұнай компанияларымен, сондай-ақ ҚР-да жұмыс істейтін халықаралық мұнай компанияларымен келіссөздер жүргізуде.
Президент неге мұндай тапсырма берді? Ресейге деген сенімге селкеу түсті ме?
– Ресей Федерациясы – Қазақстан Республикасының басты, сенімді және стратегиялық әріптестерінің бірі болып қала береді.
Экспорттық қазақстандық мұнайдың шамамен 95%-ы сыртқы нарықтарға осы ел аумағы арқылы транзитпен жеткізіледі, бұл ретте қазақстандық мұнайды Ресей Федерациясының аумағы арқылы құбыр және теңіз көлігімен тасымалдау және тиеп-жөнелту неғұрлым тиімді. Ал КҚК мұнай құбыры – қазақстандық жүк жөнелтушілер үшін мұнайды экспортқа тасымалдаудың ең үнемді бағыты. Жалпы қазақстандық мұнай экспортының 80%-ы осы бағытқа тиесілі.
Алайда, қазіргі геосаяси жағдайға байланысты Ресей Федерациясына қарсы жарияланған санкциялардың салдарынан КҚК-да негізінен ЕО елдері мен АҚШ-тан импортталған жабдықты уақтылы жеткізу қаупі бар.
Сондықтан бүгінде энергетика министрлігі, "ҚазМұнайГаз" ҰК, халықаралық мұнай компаниялары және КҚК менеджменті КҚК атына жабдықтарды жеткізуді қамтамасыз ету үшін барлық күш-жігерін жұмсауда. Қазақстандық тарап ЕО, АҚШ және Ұлыбританияның тиісті уәкілетті органдарымен оның тұрақты және сенімді жұмысын қамтамасыз ету үшін КҚК үшін тауарлар мен қызметтерді жеткізу жөніндегі осы елдердің заңнамасы шеңберінде тиісті босатуларды немесе алып тастауларды әзірлеу мақсатында консультациялар өткізеді.
Сондай-ақ, жоғарыда аталған тәуекелдерді азайту мақсатында 2022 жылдың шілдесінен бастап қазақстандық мұнай Ресей порттары арқылы экспортталады.
Қазақстанның мұнай астанасы мұнай кәсіпорындарынан тұншығып жатқанын білесіз бе? АМӨЗ-ге қатысты ең көп шағым – зауыт Атырау қаласының орталығына жақын орналасқан. Кәсіпорынды қала аумағынан тысқары көшіруге мүмкіндік бар ма? Әлде бұл маңызды мәселе емес пе?
– Бұл жиі қойылатын сұрақ. Менің білуімше, 80 жыл бұрын АМӨЗ бастапқыда қала шегінен тыс жерде жобаланған және салынған. Аумағы ұлғая түскен қала зауытқа жақындады. Зауыт қазір қаланың шетінде орналасқан және қоршаған ортаға әсерін азайту үшін табиғатты қорғау іс-шараларының кешенін жүзеге асыруда.
АМӨЗ-ді жаңғыртуға жүздеген миллиард теңге бөлініп, ал электр станциясының жағдайы қарастырылмағаны қалай? Электр қуатын өшіру салдарынан бірнеше апаттар болды – шығындар есептелді ме?
– Қазір апаттардың себептері мен салдарын тергеу жөніндегі мемлекеттік комиссия жұмыс істеп жатыр. Мен оның қорытындысын күту керек деп есептеймін.
МӨЗ жаңғырту жобасының негізгі мақсаттары 2018 жылғы 1 қаңтардан бастап Кеден одағының техникалық регламентіне сәйкес К-2 экологиялық стандарт деңгейінен (Еуро-2 аналогы) К4-тен (Еуро-4 аналогы) төмен емес деңгейге дейін мұнай өңдеу қуаттарын ұлғайту және мотор отындарының сапасын арттыру болды.
Соңғы апат бірдеңе үйретті ме? Болашақта бұған жол бермеу үшін қандай да бір шаралар қолға алынды ма?
– Апаттың себептері мен салдарын тергеу жөніндегі мемлекеттік комиссияның қорытындысын күтуді ұсынамын, қазір "ҚазМұнайГаз" бен Атырау мұнай өңдеу зауыты апаттылықты төмендету жөніндегі кешенді жоспарды іске асыра бастағанын айта аламын.
Мұнай өңдеу зауыттарын жаңғыртуға қазынадан қанша ақша бөлінді?
– Қолда бар ақпарат бойынша МӨЗ жаңғырту жобалары "ҚазМұнайГаз" ҰК АҚ, CNPC (ШМӨЗ жағдайында) және МӨЗ-нің меншікті қаражаты және "ҚДБ" АҚ мен Халықаралық даму банктерінен алынған қарыздар есебінен қаржыландырылды.
Тағы бір мұнай өңдеу зауытын салу қажет пе?
– Мемлекет басшысының Жолдауына сәйкес Шымкент МӨЗ қуаттылығын жылына 6-дан 12 млн.тоннаға дейін кеңейту жөніндегі жол картасы бекітілді. Іс жүзінде бұл тағы бір жаңа зауыт болады. Ол 2029 жылы ТЭН, ЖСҚ, БНАЖ, қаржыландыру және іске қосу-баптау, ШМӨЗ және "ҚазМұнайГаз"ҰК АҚ кадрлық күшейтуді ескере отырып салынатын болады.
ШМӨЗ-ді кеңейту қажеттілігі ТМД өндірісі мен тұтынуын, көрші мемлекеттерде тұтынудың өсуін және транзиттік жүк ағынын қоса алғанда, IHS халықаралық компаниясының 2035 жылға дейінгі маркетингтік зерттеулерімен расталды.
Мұндай зерттеулерді жүргізу ҚР Үкіметінің 2022 жылғы 21 қарашадағы № 931 қаулысымен бекітілген 2022-2026 жылдарға арналған ҚР ОЭК дамыту тұжырымдамасында жаңа МӨЗ салу және жұмыс істеп тұрғандарын кеңейту жөнінде шешімдер қабылдау үшін көзделген.
Бензин құнының шексіз өсуінің басты себебі шетелге отын контрабандасы деп есептейсіз бе?
– Біз көрші елдермен баға айырмасы 1,5-2 есе болғандықтан, көрші елдерге транзиттік көлікпен жанармай тасымалдау артатынын, елдегі ЖЖМ қорларының сыртқа кететінін бірнеше мәрте түсіндірдік.
Сонымен қатар, үш ірі жобаны есептемегенде, ұзақ уақыт бойы үлкен инвестиция салынбаған мұнай-газ саласының дамуы тежеліп отыр. Бағаны әкімшілік реттеу саланың инвестициялық тартымдылығын төмендетті. Осыған байланысты, ЖЖМ бағасының өсуі – бұл өз нарығымызды қамтамасыз ету мақсатында мәжбүрлі шара.
Еске салайық, бұдан бұрын энергетика министрінен елдегі АЭС құрылысы жайлы, сондай-ақ, жылыту маусымына дайындық туралы сұрағанбыз. Өкінішке қарай, біз сұрақтарымызға жауапты жазбаша түрде алдық және нақтылайтын сауалдар қоюға мүмкіндік болмады. Дегенмен, берілген ақпарат үшін Алмасадам Сәтқалиевке алғыс айтамыз.
