2025 жылдың 25 қазанында Қазақстан тарихында алғаш рет Ахмет Байтұрсынұлы атындағы гуманитарлық ғылымдар саласындағы Мемлекеттік сыйлық табысталады. Формалды түрде бұл – ғылым мерекесі. Ал іс жүзінде – дау тудырған оқиға.
Сыйлық үш жыл бұрын тағайындалған және жылына екі рет берілетіні айтылғанымен, оны нақты табыстауға тек биыл ғана батыл қадам жасалды. Алайда сыйлықты беру барысы тек сарапшылардың ғана емес, ғылыми қауымның да күмәнін тудырып отыр.
Финалистер мен фавориттер
16 қазанда Мемлекеттік кеңесші Ерлан Қариннің төрағалығымен Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника және Ахмет Байтұрсынұлы атындағы гуманитарлық ғылымдар саласындағы мемлекеттік сыйлық жөніндегі комиссияның қорытынды отырысы өтті.
Ұсынылған 23 еңбектің ішінен екінші кезеңге алтысы өтті, олардың үшеуі — тарих саласында:
• Мұхит-Ардагер Сыдықназаров — “Қазақстанның үзіліссіз мемлекеттілігі тарих толқынында. XV-XIX ғасырлардағы еуропалық және америкалық карталардағы Қазақ мемлекеті”;
• Жақсылық Сабитов — “Ортағасырлық Қазақстанның саяси және этногенетикалық тарихы (Жошы ұлысы, Шағатай ұлысы, Моғолстан және Қазақ хандығы) XIII–XVIII ғасырлар”;
• Зейнолла Самашев — “Қазақстан археологиясы бойынша материалдар мен зерттеулер” (13 томдық серия).
Бейресми мәліметтер бойынша, соңғы еңбек жеңіске жақын. Бірақ дәл осы шешім қоғамда дау туғызған.
13 том, 17 автор және бір лауреат
Самашев ұсынған еңбек 13 томнан тұрады, оған 17 археолог атсалысқан. Олардың қатарында Виктор Зайберт, Әскербек Төлеубаев, Андрей Логвин, Сәуле Қалиева, Виктор Варфоломеев және басқа ғалымдар бар.
Дегенмен Самашев 13 томның тек 2,5 томының ғана авторы, бірақ құжатта ол толық серияның жалғыз авторы ретінде көрсетілген.
Елдегі бірде-бір археолог оның еңбегіне оң пікір бермеген. Комиссияға жіберілген үш рецензияның ешқайсысын археологтар жазбаған, тек тарихшы, генетик және оңтүстіктегі бір университеттің өкілі. Бұл үнсіздік емес, қарсылық - ғылыми қауымның ұжымдық еңбектің жеке жетістікке айналуынан шаршағанының көрінісі.
Сыйлық – еңбегі үшін бе, әлде атақ үшін бе?
78 жастағы Зейнолла Самашев – сөзсіз еңбегі бар ғалым. Бірақ мәселе жасында емес, комиссия нақты нені бағалайтынында: ғылымға қосқан үлесті ме, әлде атының беделін бе?
Сарапшылардың пікірінше, шешім ғылыми мойындаудан гөрі саяси ілтипат әсерін береді. Егер сыйлық «еңбек өтілі үшін» берілсе, онда байқау мен комиссияның қажеті қанша?
Жас ғалым жүйеге қауіп пе?
Оған қарсы тұста - Мұхит-Ардагер Сыдықназаров. Оның еңбектері Қазақстаннан тыс елдерде де жиі бой көрсетіп тұрады.
«Тарих ағысындағы Қазақстанның үздіксіз мемлекеттілігі» атты еңбегі - 15 жылдық зерттеудің, жүздеген экспедиция мен ғылыми жаңалықтың жемісі. Бұл еңбекке 70-тен астам ресми пікір берілген - Президент жанындағы Мемлекеттік басқару академиясынан, ҰҒА академиктерінен, жетекші университеттерден, ЮНЕСКО-дан, Мемлекеттік сыйлық лауреаттарынан, шетелдік сарапшылар мен елшіліктерден.
Сыдықназаров қазақ мемлекеттілігінің үздіксіздігін алғаш рет жүйелі түрде дәлелдеп, бұл тұжырымды дүниежүзілік дереккөздер мен картографиялық материалдарға сүйене отырып жасаған.
Бірақ жүйе мұндай жаңа көзқарасқа дайын емес сияқты. Сыдықназаровқа қарсы айтылған уәж – «тым жас», «тым белсенді», «тым өткір». Яғни, жүйенің қалыптасқан үлгісіне сыймайды - мұнда сыйлықтар жастық емес, жас мөлшеріне қарай беріледі.
Жас ғалымның еңбегі ардагердің әкімшілік салмағына қарсы қойылғанда, әділдік мәселесі саяси сипатқа айналады. Әсіресе, сөз Ахмет Байтұрсынұлы атындағы сыйлық туралы болып тұрғанда, ол өмір бойы тоқырау мен догматизмге қарсы күрескен тұлға еді.
Идея мен әдеттің айқасы
Егер Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Мемлекеттік сыйлық өткеннің символына берілсе, бұл отандық ғылымның әлі де инерциямен өмір сүріп жатқанын көрсетеді — мұнда шешуші фактор жас пен атақ, ал мағына мен нәтиже екінші орында.
Ал егер комиссия жаңа тәсілдерге, нақты дәлелдер мен халықаралық мойындауға негізделген еңбекті таңдаса, бұл қазақстандық гуманитарлық ғылымда жауапкершілік пен әділдіктің жаңа дәуірінің бастауы болмақ.
Ең бастысы – ұлт ұстазының есімін иеленген бұл сыйлық Байтұрсынұлының рухына сай болуы тиіс: әділдікке, білімге және қоғамға қызмет етуге, ал бұрынғы әдет пен беделге емес.
