Азиялық серпіліс: Назарбаев Университеті Қазақстандағы білім беру жүйесін қалай өзгертіп жатыр

ЖЕТІСТІКТЕР ЖӘНЕ СЫН

– Аслан Бәкенұлы, үздік 200 ЖОО-ның рейтингіне кіру – жақсы жаңалық. Назарбаев Университеті саяси жағдайларға байланысты рейтингте құлдырайды деген қауіптерге қарамастан, сіздер тек позицияларыңызды сақтап қана қоймай, үздіктер қатарына ендіңіздер. Мұны қалай жүзеге асырдыңыздар?

– Бұл біз үшін өте маңызды оқиға, себебі Times Higher Education қазіргі уақытта университеттер арасындағы ең беделді рейтингтердің бірі. Университеттердің рейтингі пәндер мен мектептердің рейтингінен құралады. Біздің екі мектебіміз – соның ішінде мен профессор болып табылатын білім беру мектебі – халықаралық аренада үздік 200-ге енді. Бұл біз үшін өте маңызды көрсеткіш, өйткені ол басқа мектептерге үлгі болады. Осылайша бүкіл университет көшбасшылық позицияны иелене алады. Білім беру мектебінің өзі 2010 жылы Пенсильвания университетімен, яғни «Айви лигасына» кіретін оқу орнымен бірлесіп басталған қызықты жоба. Бұл университет бізге бағдарламаны құруға, профессорларды жұмысқа тартуға көмектесті, ал қазір біз онымен ғылым-білім сапасын бақылау және мектеп басшылары мен жоғары оқу орындарының басқарушыларына білім беру бойынша бірлесе жұмыс істеп келеміз. Осы мектеп арқылы біз бүкіл білім беру жүйесіне қолдау көрсетеміз, мектеп директорларын, декандарды дайындаймыз, көптеген түлегіміз қазір ректор болып жұмыс істеуде. Бұл біздің білім беру жүйесіне тәжірибеміз бен білімімізді жеткізетін ерекше мектеп.

– Жақында Назарбаев Университетін депутаттар сынға алды. Мұндай пікірлерге көзқарасыңыз қандай? Университеттегі моральдық-психологиялық ахуал қалай?

– Біздегі ахуал тұрақты. Жаңа жоспарлар бар, жылдың басында жаңа команда келіп, жаңа қамқоршылық кеңес құрылды. Жоғарғы кеңестің төрағасы, яғни мектептер, университет пен қордың қамқоршылар кеңесінің мүшелерін тағайындайтын тұлға – премьер-министрдің өзі. Бұл мемлекет бізді қолдайтынын білдіреді. Үкімет Nazarbayev University-ін ел үшін маңызды білім беру жобасы деп түсінеді. Университет тек элиталық жоғары оқу орны ретінде ғана емес, басқа университеттерге үлгі ретінде әзірленген эксперименттік модель ретінде ойластырылған. Биыл университетімізге 15 жыл толады, ол өзінің университет және білім беру жобасы ретінде дами алатынын дәлелдеді.

МГУ-ДЫ БАСЫП ОЗУ

– Менің білетінім, Назарбаев Университетінің ерекшелігі – оның ғылыми-зерттеу зертханалары, ал сарапшылардың пікірінше, ТМД елдерінде мұндай ЖОО жоқтың қасы. Болса да, бірен-саран. Бұл рас па?

– ТМД елдерінің рейтингінде біз 4-орындамыз. Бұл Новосібір, Том университеттері және Санкт-Петербург университеті сияқты ірі ғылыми орталықтарды артта қалдырдық деген сөз. Алда тек Мәскеудің ірі жоғары оқу орындары – МГУ, «Бауманка», Жоғары экономика мектебі ғана тұр. Біздің мақсатымыз – алдағы 3 жылда 2-орынға шығу. Яғни, біз МГУ-дан кейінгі көшбасшы болғымыз келеді.

– МГУ-ды басып озу жақын жылдары мүмкін бе? Ол үшін не қажет?

– Негізінде, бұл мүмкін. Times Higher Education рейтингтерінде ресейлік жоғары оқу орындары соңғы уақытта белгілі оқиғаларға байланысты формалды түрде ғана қатысып келеді. Сондықтан ТМД елдерінің университеттері арасында біз бірінші орындамыз. Әрине, «сұр» рейтингтер бойынша МГУ білім беру сапасы жағынан алда, бірақ мұнда университеттің беделі мен тарихы үлкен рөл атқарады. МГУ-дың құрылғанына 100 жылдан астам уақыт болған, ал біз – небәрі 15 жылдық тарихы бар жас университетпіз! Бірақ бізде барлық мүмкіндік бар, бәрі біздің амбицияларымызға байланысты. Біздің университеттің зерттеу моделі ерекше: профессорларымыз келісімшарт бойынша тек сабақ беріп қана қоймай, ғылыми зерттеулермен де айналысуға міндетті. Егер профессор зерттеумен айналысып, халықаралық журналдарда мақалаларын жарияласа, оның білімі үнемі жаңарып отырады, ал студенттерге ол жаңа технологиялар мен өзгерістер туралы сабақ береді. Біздің құрған инфрақұрылымымыз – зертханалар және басқа да ресурстар – ғылыми қызметті қолдайды. Ғылым тек жаңа білім мен жобаларды ғана емес, сонымен қатар оқу бағдарламаларын жаңартуға мүмкіндік береді. Бұл зерттеуге аса мән беретін университетіміздің негізгі мақсаты.

ҚАРЖЫЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

– Қазіргі уақытта қаржыландыруға қаншалықты тәуелдісіздер? Университет бірінші президенттің атын иеленген, сондықтан қаржыландыру сол президенттің қорынан келеді деп санайтындар бар. Бірақ сіздің сөздеріңізден университет әлі күнге дейін мемлекеттен қаржы алатыны және өзін-өзі қаржыландыруға әлі шамасы келмейтіні байқалады.

– Қаржыландыру туралы айтсақ... Университеттің құрылысы кезінде капиталды инвестициялар жасалды, 900 мың шаршы метр көлемінде үлкен және заманауи кампус – зертханалар, жатақханалар және корпустар салынды. Қазіргі таңда бұл кезең аяқталды, енді мемлекет тарапынан қаржыландыру студенттердің білім алуына беріледі. Яғни, студент грант алады, ал бұл грант оның оқуын төлейді.

– Бір студентке қанша қаржы бөлінеді?

– Шамамен 5 миллион теңге. Бірақ жыл сайын бұл сома теңге бойынша азаюда, өйткені доллар бағамы өсуде. Оқытушылардың жалақысы доллармен төленеді, сондықтан бұл сома қысқаруда. Қазіргі уақытта бір студенттің білім алу құны жылына 5–6 миллион теңгені құрайды, себебі шетелдік профессорларға жалақы төлеуіміз қажет. Бірақ қазіргі уақытта профессорларымыздың 30%-ы – қазақстандықтар, олар да шетелдіктермен бірдей деңгейде сабақ береді. Алдағы уақытта бұл көрсеткішті 50%-ға жеткізуді жоспарлап отырмыз.

Сондай-ақ біздің бюджетіміздің 50%-ы мемлекеттен алынған қаржыландырудан, ал қалған бөлігі – университеттің 2010 жылы әлемнің жетекші университеттерінің тәжірибесі бойынша құрған «даму қорынан» тұрады. Қор бірнеше жыл ішінде меценаттардың бөлген қаржысын жинақтады. Қордың қаражаты акцияларға, облигацияларға салынған, ал біз осы инвестициялардан жыл сайын кіріс аламыз.

– Қаражат қандай банктерде сақталады?

– Қордың қаражаты бағалы қағаздарға салынған, біздің активтерді басқаратын халықаралық банктер бар. Қор шетелдегі қор нарығының құралдарына инвестицияланады, ал кіріс Қазақстанға оралып, университет пен мектептерді қаржыландыруға жұмсалады. Мысалы, біз жылына шамамен 50 миллион долларды Назарбаев Зияткерлік мектептерін (НЗМ) қаржыландыруға жұмсаймыз. Бұл 25 миллиард теңге шамасындағы үлкен сома.

Алдағы 3 жыл ішінде біз ақылы оқитын студенттер санын 15%-ға дейін арттыруды жоспарлап отырмыз. Бұл бізге университетіміздің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді және отандық жоғары оқу орындарын әлемдік деңгейде дамытуды жалғастыруға негіз болады.

СЕНСЕҢ ҒАНА СЕНІМ АҚТАЛАДЫ

– Өткен жылы сіздер оқуға қабылдау талаптарын жеңілдеттіңіздер деп естідік. Бұл қаншалықты рас?

– Бізде ақылы бөлімде оқуға ниетті студенттер үшін талаптар жоғары. Сол себепті жалпыға ортақ стандарттық талаптарды бекіттік, бірақ айта кету керек, біз әрдайым ең үздік нәтижелері бар студенттерді ғана қабылдаймыз. Биыл біз рекордтық деңгейде өтініш қабылдадық. Егер былтыр 3 мың өтініш болса, биыл бұл сан 6 мыңға жетті. Студенттер бізде оқығысы келеді! Бірақ біз сол 6 мың үміткерден тек 2,5 мың студентті ғана таңдаймыз. Ал білім беру және ғылыми зерттеу стандарттарына келсек, олар тек жоғарылай береді.

– Университет атауын өзгерту туралы сіздің пікіріңіз қандай? Елдегі саяси жағдайдың өзгеруі жағдайында, сіз осы университетті құрушылардың бірі ретінде оның атауын өзгерту қажет деп санайсыз ба?

– Менің ойымша, бұл мәселені уақыттан тыс, объективті тұрғыдан қарастыру керек. Қоғам уақыт өте келе бұл сұраққа әділ баға береді деп ойлаймын. Университет – білім беру мекемесі, оның басты мақсаты – жастарды оқыту, Қазақстан үшін бизнес, ғылым, мемлекеттік саясат және басқа салаларда мамандар даярлау. Сондықтан университет атауы туралы мәселе уақыт пен тарихтың еншісінде.

– Шын мәнінде университет бастапқыда «Astana University» деп аталғаны рас па?

– Басында бұл жобалық компания ретінде құрылды және ол «Astana University» деп аталды. Кейінірек университетке негізін қалаушы, бірінші президенттің аты берілуі туралы шешім қабылданды.

АШЫҚТЫҚ ЖӘНЕ БЕДЕЛ

– Смайылов мырза айтып жүрген көптеген заңбұзушылықтар туралы не айтасыз? Бұл қаншалықты рас?

– Бізге қатысты көптеген заңбұзушылықтар жоқ, тек Жоғары аудиторлық палатаның университет жұмысын жақсарту бойынша берген ұсыныстары бар. 500 миллион теңгеге келсек, бұл – студенттердің жол шығындарын өтеуге арналған қаражат. Кейбір студенттер бұл мүмкіндікті пайдаланбағандықтан, қаражат жиналып қалған. Бұл қаржыны бюджетке қайтардық. Қалған мәселелер негізінен рәсімдік сипатта.

«Тиімсіз пайдалану» туралы айтылған мәселелерге нақты түсіндірме қажет. Мүмкін құрылыс кезінде кейбір қаражат тиімдірек пайдаланылуы мүмкін бе еді. Кейбір жабдықтар сирек қолданылғаны рас, бірақ бұл – заңбұзушылық емес, жай ғана пайдалану тиімділігінің төмендігі.

Барлық ұсыныстар бойынша үлкен жұмыс жоспары жасалды. Бұл шаралар мен жоспарлар Жоғарғы кеңес, үкімет, тиісті министрлік және Президент Әкімшілігі тарапынан бекітілді. Біздің мақсатымыз – университеттің тиімділігі мен ашықтығын арттыру, бюджет қаражатын дұрыс және тиімді пайдалану.

Университет беделі және экс-президенттің ашық хаты

– Желтоқсан айының соңында университеттің экс-президенті ашық хат жазып, университет беделінің төмендеуіне қатысты мәлімдемелер жасады. Ол қазіргі басшылықты сыбайлас жемқорлық пен тиімсіз басқаруда деп айыптап, университеттің банк қызметіне араласқанын "авантюра" деп атады. Бұл мәлімдемеге не айтар едіңіз?

– Университеттің бұрынғы басшысының хатына қатысты айтарым, Жоғары аудиторлық палата 2011 жылдан 2023 жылға дейінгі кезеңді тексергенін атап өткім келеді. Хатта өз жауапкершілігін басқа адамдарға жүктеу әрекеті байқалады. 2024 жылдан бастап университетте жаңа басшылық жұмыс істей бастады, сондықтан біз тек 2024 жылдан бастап болған нәтижелер үшін жауап береміз. Университетте осы уақытқа дейін орын алған жағдайларға сол кездегі бірінші басшы жауапты. Ол қай жерде жүрсе де, бұл оның жауапкершілігі.

– Ол қазір Қазақстанда емес пе?

– Иә, ол қызметінен бір жылдан астам уақыт бұрын босатылған және елден кеткеніне де бір жыл болды. Оның қайда екені маған белгісіз. Егер ол өз сұрақтарын қоюды қаласа, билет сатып алып, осында келіп, халыққа және мемлекеттік органдарға жүгінуге толық құқығы бар.

ЕСЕНОВ МЫРЗАНЫҢ МІНДЕТТЕМЕЛЕРІ

– Хатта экс-президент жауапкершілікті жоғары басшылыққа жүктейді. Сонымен қатар, «АТФ Банкінің» бұрынғы иесі Ғалымжан Есеновтің коммерциялық қызметке қатысы бар құпия келісім туралы сөз қозғайды. Бұл қаншалықты рас?

– Ол жерде құпия ештеңе жоқ. Бұл – Қазақстанның американдық қорлармен жасаған ресми келісімі. Банкті басқару құқығы осы қорға берілді, ал Есенов мырза, қазіргі акционер ретінде, бұл қорды сатып алуға құқылы болды. Екі нұсқа болды: банкке сот арқылы қайта оралу немесе сатып алу туралы келісімге келу. Jusan Bank мемлекеттен қомақты көмек алды, ал жаңа акционер бұл соманы мерзімінен бұрын қайтаруға уәде берді. Сонымен қатар ол 5 жыл бойы Назарбаев Зияткерлік мектептері мен университеттерін қаржыландыруға міндетті болды. Қор банкті сату арқылы алынған қаражатты НЗМ мен университетке қайтаруы тиіс.

– Қаражат қай уақытта және қандай мөлшерде қайтарылады?

– Ресми келісім бойынша, Есенов мырза банк алған мемлекеттік қолдауды мерзімінен бұрын қайтаруға міндетті. Бұл шамамен 5 жыл уақытты алады. Банк 15 жылға берілген мемлекет қолдауын алған, бірақ бұл мерзімді қысқартып, оны 5 жыл ішінде қайтару жоспарланған. Сонымен қатар ол осы уақыт аралығында НЗМ мен ЕҰУ-ді қаржыландыруы қажет. 2024 жылы ол өз міндеттемелерін орындады, бірақ банкті сатып алу үшін американдық қорға төленген қаражат Қазақстанға қайтарылуы тиіс.

– Жалпы қанша қаражат қайтарылуы керек?

– Қор барлық міндеттемелерін өтегеннен кейін қайтарылуы тиіс сома шамамен 50–100 миллион долларды құрайды. Біз сотқа жүгіндік және сот тәуелсіз бақылаушы тағайындап, қор қайтаруға міндетті нақты соманы анықтайды. Бұл мәселе бойынша біз 2025 жылы тығыз жұмыс істейміз.

ҚОРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН АШЫҚ ЕТУ ЖОСПАРЛАРЫ

– Сіздер қор қызметін ашық ету жоспарларын қарастырып жатырсыздар ма?

– Біз алғаш рет осындай қадам жасаймыз. Қазіргі уақытта 2024 жылға арналған университеттің қаржылық есебін дайындап жатырмыз, барлық көрсеткішті есептеп, мәліметтерді жинақтап жатырмыз. Қаржылық есепті университеттің веб-сайтында жариялаймыз, бұл студенттер, журналистер, депутаттар және басқа да мүдделі тараптар үшін қолжетімді болады. Сонымен қатар 2025 жылға арналған бюджетті қамқоршылық кеңес қарап жатыр, алдағы күндері оны бекітіп, егжей-тегжейлі түрде веб-сайтта жариялаймыз. Біздің барлық табысымыз бен шығындарымыз ашық түрде көрсетіледі. Әрбір қаражаттың қайдан келгені, қайда жұмсалғаны туралы ақпарат жария түрде болады.

ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҚ ПЕН БЮДЖЕТ

– 2025 жылға арналған бюджеттің көлемі қандай?

– Университеттің жылдық шығындары шамамен 80 миллиард теңгені құрайды. Оның 40 миллиарды гранттар мен ақылы оқудан, қалғаны қорлардан түседі. Ғылымнан табыс табу үшін ғылыми гранттар мен мақсатты бағдарламаларды пайдаланамыз. Біз 2025 жылды да 2024 жылдағыдай шығынсыз жабуды жоспарлап отырмыз. 2024 жылы бюджетіміз 90 миллиард теңге деңгейінде жоспарланған болатын, бірақ біз 10 миллиард теңге шығынды қысқартып, бюджет қаражатын үнемдеу бойынша белсенді жұмыстар жүргіздік. Іссапарлар, оқыту шығындарын азайтып, жаңа қаржыландыру көздерін тартып, ғылымға көбірек қаражат бөлдік. Нәтижесінде кірістер мен шығындарды теңестірдік.

АВТОНОМИЯ ЖӘНЕ ЕСЕП БЕРУШІЛІК

– Университет қаншалықты тәуелсіз? Сіздер министрлікке тәуелдісіздер ме?

– Университет моделі автономды жоғары оқу орны ретінде құрылған. Біз нарыққа көштік, ал университеттер өз бағдарламаларын анықтауда, оларды қаншалықты жиі жаңартып отыру керектігін шешуде және жаңа бағдарламаларды іске қосуда белгілі бір еркіндікке ие болуы керек. Нарық жағдайында еркіндік маңызды, бірақ бюджеттен алған әр тиынға есеп берушілік мәселесі де өзекті болып қала береді.

Есеп берушілік қамқоршылық кеңес сияқты ұжымдық басқару және шешім қабылдау органдары арқылы жүзеге асырылады. Бұл кеңесте мемлекеттік өкілдер де бар, себебі мемлекет біз дайындаған мамандарды жұмысқа алады, сондай-ақ тәуелсіз мүшелер де қамтылған. Бұл кеңес университеттің стратегиялық маңызды жүйелік мәселелерін шешіп, есеп берушілік пен бақылауды қамтамасыз етеді. Сонымен қатар сапа халықаралық аккредитация мен рейтингтер арқылы бағаланады. Халықаралық агенттіктер біздің бағдарламалардың сапасын мұқият тексереді.

ҒЫЛЫМДАҒЫ БАСЫМ БАҒЫТТАР

– ChatGPT сияқты жасанды интеллектілер дамып, әртүрлі салаға дендеп еніп жатыр, бұл орайда Назарбаев Университетінде қандай жаңалықтар бар?

– Назарбаев Университетінде президенттің тапсырмасы бойынша жасанды интеллектке (ЖИ) арналған арнайы институт құрылды. Бұл қазіргі уақытта ел үшін басым бағыттардың бірі. ЖИ – экономика мен өнеркәсіптің көптеген салаларын өзгертуі мүмкін жаңа бағыт. Біз бұл технологияларды түсініп қана қоймай, оларды қолдану, жаңа өнімдер жасау және бұл технологияларды алға жылжытуымыз қажет. Осы мақсатта институт құрылды, онда шамамен 60-70 жас қазақстандық ғалым жұмыс істейді.

Институттың ашылғанына бір жыл болды, бірақ осы қысқа уақыт ішінде біздің ғалымдар қазақ тілінде ойлайтын және кез келген сұраққа жауап бере алатын ірі тілдік модель, яғни жасанды миды әзірледі. Бұл ChatGPT-дің қазақстандық нұсқасы. Жасанды интеллект негізінде жасалған өнімдердің бірі – қазақ тілінде мәтіндер мен аудиофайлдарды аударатын «Сөйле» бағдарламасы. Бұл смарт-аудармашы Қазақстанда әзірленді және пилоттық режимде премьер-министр кеңсесінде енгізілді.

– Тағы қандай жаңалықтарыңызбен мақтана аласыздар?

– Назарбаев Университеті тек оқу орны ғана емес, сонымен бірге озық ғылыми орталық ретінде дамып келеді. Бүгінгі таңда бізде 200-ден астам зертхана бар, онда 2000-нан астам үш тілде еркін сөйлейтін жас қазақстандық ғалымдар жұмыс істейді. Олар ағылшын тілінде ғылыми мақалалар жариялайды және жаһандық аренада үлкен сұранысқа ие. Бұл – біздің маңызды жетістіктеріміздің бірі.

Жасанды интеллект саласында 50-60 ғалым жұмыс істейді. Біздің басым бағыттарымыздың бірі – биомедицина. Біздің медициналық мектебіміз бар, ал ондағы зерттеулердің бірі – қатерлі ісікке қарсы дәрілерді әзірлеу. Қамқоршылық кеңес бұл жаңалықтарды өндіріске енгізу, стартаптар ашу міндетін қойып отыр.

Келесі басым бағыт – материалтану. Қазақстан – шикізаттық ресурстарға бай ел, бізде қара және түсті металдар бар. Осы ресурстарды пайдаланып, жаңа материалдар жасау қажет. Бізде батареялар материалдарын зерттейтін институт бар. Электромобильдер мен ұшатын көліктер дәуірінде ең жеңіл, ең сыйымды батареяларды жасау жарысы жүріп жатыр. Бұл – Қазақстан үшін үлкен мүмкіндіктер деп ойлаймын.

ЕҢ БАСТЫСЫ – ЖАҒДАЙ ЖАСАУ

– Сіздің ойыңызша, Қазақстанның ғылыми әлеуеті қандай? Неліктен біз ғылымда артта қалып келеміз?

– Мен біздің ғылым қатты артта қалған деп айта алмаймын. Жалпы алғанда, жүйе ретінде біз дамып келеміз, бәсекеге қабілеттіміз. Назарбаев Университеті бүкіл жүйеге әсер етуде. Ғылым академиясы да тоқтап қалған жоқ, қазіргі уақытта жаңартылған Ғылым академиясы жұмыс істеп жатыр. Жоғары оқу орындары да бәсекеге жауап беруде, бізбен бәсекелесетін жақсы университеттер пайда болуда. Қазақстан – аймақтағы тұрақты мемлекет, бұл шетелдік студенттерді тартып, білім алуға қолайлы орынға айналуда. Сонымен қатар соңғы жылда бірнеше шетелдік жоғары оқу орындары елімізде ашылды.

– Соған қарамастан, Қазақстаннан білімді, талантты жастардың шетелге көшіп кетуі мәселесі күн тәртібінен түспей отыр. Назарбаев Университеті осы бағытта қандай жұмыстар атқаруда?

– Бір кездері шетелге кеткен ғалымдар бар. Қазіргі уақытта әсіресе IT және ЖИ саласындағы көптеген ғалымдарымызды шетелдік университеттер мен компаниялар «хантинг» жасауда. Біздің міндетіміз – осындай таланттар үшін жағдай жасау. Егер олар шетелде сұранысқа ие болса, демек, олар өте құнды мамандар. Біз оларға Қазақстанда да осындай жағдай жасауымыз керек.

Таланттарын жүзеге асыру үшін экожүйе құру маңызды. Шетелге кеткен ғалымдарды да қайтаруымыз керек. Ересек буын да, жас буын да Силикон алқабында жұмыс істеп жатыр, IT саласында көптеген қазақстандықтар бар. Онда оларға көбірек жалақы төленеді. Бірақ біз де бәсекеге қабілетті болып, оларға жақсы жағдай ұсына білуіміз керек. Зертханалар ашу, қаржыландыруды қамтамасыз ету – осының бәрін ұйымдастыра отырып, оларды Қазақстан үшін жұмыс істеуге шақыра аламыз. Назарбаев Университеті осындай «тартылыс нүктелерінің» бірі. Біздің орталық пен инфрақұрылым олардың таланттарын ұштауға мүмкіндік береді. Бұл біздің басты бағыттарымыздың бірі және біз осы бағытта жұмыс істейміз.

Сұхбаттың толық нұсқасын Ulysmedia.kz YouTube арнасынан көре аласыз.