2024 жылы 23 қазанда ауыл шаруашылығы министрі Айдарбек Сапаров Үкімет қабырғасында астықтың сәтті жиналғанын мәлімдеді. Оның айтуынша, Қазақстан рекорд деңгейіндегі 26 миллион тонна бидай бастырған, ал өнімділік былтырғы деңгейден асып түскен. Премьер-министр Олжас Бектенов шенеуніктің баяндамасын тыңдаған соң аграршыларға еңбегі мен жұмыстын уақтылы аяқтағаны үшін алғысын білдірген-тін. Бірақ фермерлер Үкіметтегі бұл сөздерді естіп, таңғалғаннан жағасын ұстайды: олардың есептеулері бойынша, егіннің жартысына жуығы қар астында қалған. Біз алқапқа барып, кімнің сөзі дұрыс, кімнің сөзі бұрыс екенін көріп қайттық. Ulysmedia.kz порталының осы мақаласы арқылы мәселенің мәнісіне толығырақ үңілуге болады.
ҚУДАЛАЙ МА ДЕП ҚОРҚАДЫ
Фермерлер тіпті "атыңызды атап көрсетпейміз" деген күнде де БАҚ-пен сөйлескісі келмейді. "Шағымдансақ, мұнымыз басымызға таяқ боп тиеді" деп қорыққан он шақты шағын және орта бизнес иелері бізге сұхбат беруден бас тартты. Бірақ жеке әңгімеге тартқанда көбі мәселені ашық мойындайды: Ақмола және Солтүстік Қазақстан облысында егіннің едәуір бөлігі бүгінгі күнге дейін жиналмаған.
Біз сонда да Ақмола облысының бірнеше фермерімен тілдестік. Олар бизнесімді құрта ма деп қорқып, есімін ашып айтудан бас тартты.
ЕГІНДІ НЕГЕ ЖИНАП ҮЛГЕРМЕДІҢІЗДЕР
– Басында ұзағынан жауған жаңбырдың салдарынан техника егістікке шыға алмады. 25 мамырда аймақта қар жауып, жұмыс тоқтап қалды. Бәрі еріп, құрғап біткенше көп уақыт өтті. Егіс мерзімі бір айға жуық шегерілді – маусымның басының орнына біз айдың 25-де ғана ғана аяқтадық.
– Жаз да жаңбырлы әрі салыстырмалы түрде салқын болды. Соның салдарынан мыңдаған гектар жер қар астында қалды. Бидай, зығыр, күнбағыс - бәрі, - дейді Ақмола облысындағы фермерлердің бірі.
БАҒА ДА БАСТЫРМАЛАТАДЫ
Жағдайды баға саясаты да қиындатады. Фермерлер несиені төлеу үшін астықты өзіндік құнынан төмен сатуға мәжбүр. Бізге сұхбат берген фермердің бірінің айтуынша, жеңіл несиелерді олар екі рет қараша мен ақпан айында төлейді.
– Біздің шетелден келген бәсекелестеріміз бен сатып алушыларымыз мұны біледі әрі жиым соңына қарай бағаны төмендетеді. Олар бізге осы уақытқа дейін ақша керек екенінен де хабардар, төлем сәті келгенше күтеді, содан кейін бізден өте төмен бағамен сатып алады.
Баға арзан болғанына және егіннің көптігіне қарамастан, биыл астықтың өзіндік құны тоннасына 90 мың теңгеге жуық, дейді фермерлер. Пайдаға кенелу үшін кем дегенде 110-120 мыңнан сату керек. Бірақ орта есеппен сатып алушылар 65 мың теңге ұсынады.
– Біз шығынға ұшырадық. Барлығын үй, техника салып қойғанбыз. Несиені кешіктірсек, біз көшеде қаламыз. Біз өте арзан бағаға сатуға мәжбүрміз.
Астық қоймалары да жетіспейді. Азық-түлік корпорациялары форвардтық сатып алулар бойынша қайтарылатын астықты ғана қабылдайды. Қалғанын фермерлер өз бетінше сақтауы керек. Ал қайда және қалай сақтайтыны – олардың жеке мәселелері.
ЕГІННІҢ САПАСЫ
Бізге сұхбат бергендер гектарынан 16-18 центнер жинадық деп мәлімдейді. "Ыстық" аймақтарда 30-40 ц/га жинайтын бақытты адамдар бар.
Биыл күн жылы. 2023 жылдағыдай болған жоқ, бірақ ылғалды ортаға байланысты Ақмола облысында фунгицидтік өңдеу шығындары өскен. Дегенмен, егін өсіп, пісіп-жетілген.
– Егістікте қалған бидай жоғалады. Алдымен оны жинауға болады, біз солай істейміз де. Күнбағыс пен зығырды әлі де сақтауға болады, бірақ астық шіріп, қатып қалады. Сонымен қатар, егер уақытында жойылмаса, жер келесі жылы егін жинауға жарамсыз болуы мүмкін. Әрине, тазалау аязда және боранда өтіп, жанармай бірнеше есе тез жанған кезде техника тезірек тозады. Мұның бәрі өзіндік құнға салынып, егін біз үшін қымбаттайды. Ал баға ақыры арзандайды.
Көп айлық жұмыстың нәтижесі бір сәтте құрып кеткендіктен, фермерлерге бұған көнгісі келмейді. Сондықтан жиым-терім бүгінгі күнге дейін жалғасып жатыр. Бірақ Үкіметте бұл туралы айтылмайды, олар шындықты елемейтін сияқты. Даладағылар осыны түсінбей әлек.
ҚАҒАЗДАҒЫ ЕСЕПТЕР
Ресми есептерге қарамастан, нақты көрсеткіштер Үкіметтің оптимизмінен алыс. Жиналмаған егін жинау жағдайлары, біз көргеніміздей, жалғыз емес. Біреуде қар астында 500 гектар, біреуде 2000 гектар, ал бір жерде егістіктің 40%-ы қалған.
– Біз бәріне үнемі ұсақ-түйекке бола шағымданатын адамдарғ ұқсаймыз. Бірақ олай емес. Біз өз жерімізде жұмыс істегіміз келеді, Ауыл шаруашылығын дамытсақ дейміз. Бар ниет осы. Аграрлық сектор – жүйе құраушы сектор, бірақ біздің айналамызда барлығы пайда тапқысы келеді. Бұл сектор қазір өте нашар жұмыс істейді және біртіндеп "аман қалу" режиміне көшіп жатыр.
ШЕКТЕУЛІ ТАҢДАУ
Қазақстандағы техниканы субсидиялау саясаты да жағдайды қиындатады. Мемлекеттік қолдау тек отандық машиналарға қолданылады. Фермерлерге іс жүзінде қуаты аз және өнімділігі төмен техниканы қолдану жүктеледі.
– John Deere сияқты шетелдік техника тезірек әрі күштірек. Иә, ол қымбатырақ және оны соңғы жылдары әкелу қиындай бастады. Бір көліктің құны бірнеше жүз миллион теңге. Оны нарықтағы алыптар ала алады. Кішігірім кәсіпорындар ең көбі дегенде бір-екеуіне ғана ие. Бірақ бұл бірден бірнеше адамды ауыстыруға және бірнеше рет жұмысты тездетуге мүмкіндік береді. Біздің техникамыз әлсіз, жиі бұзылады және онымен жұмыс істеу қиынырақ. Сіз бір комбайнмен тазалап жатқанда, Еуропада үш егін даласы игеріліп жатады.
Бірақ фермерлер субсидияларға байланысты бұл таңдауды қабылдауға мәжбүр. Бұл тәсілдің салдары, олардың айтуынша, егін жиымын ұзаққа созып, тиімділіктің төмендеуіне апарып соғады.
ҚОЛДАУ КЕРЕК
– Біз артық ештеңе сұрамаймыз. Біз тек сатып алушылардың алдында ыңғайсыз жағдайда қалдырмаса дейміз. Далада бәрі алаңсыз, бақытты деген елесті жасамау үшін өз халқын алдамаса дейміз. Өйткені бәрі "оларда 26 миллион бар астық бастырылған, қалталарына ақша лық толды" деп ойлайды. Біз қарызды міндетті түрде қайтарамыз, бірақ бұл екі-үш жылдан кейін және өтеу мерзімі ашық болса екен дейміз. Осының арқасында біздің бәсекелестер егінді шұғыл түрде сату керек оңтайлы жағдайды пайдаланбайды. Сол пайызбен аграршылар қарызды өтейді. Бірақ, бірнеше айдан кейін емес, маусымның соңында емес. Егер біз астықты лайықты бағамен сата алсақ, бүкіл ел одан пайда көреді.
