Бизнес бюджет құрдымының құрбаны болды: Lanzhou қожайыны ҚҚС-ң көтерілуіне қарсы

Бизнеспен айналысу жазаға айналды

Қазақстан тағы да салық саясаты саласындағы маңызды шешімдердің табалдырығында тұр. Мемлекет салықтық түсімдерді салық базасын кеңейту арқылы емес, қазірдің өзінде төлеп тұрғандарға салық жүктемесін арттыру арқылы көбейтуді жоспарлап отыр.

Бұл тәсіл өзінің сәйкессіздігін дәлелдеп үлгерді. 2021 жылы дивидендтер бойынша 10% жеке табыс салығы (ЖТС) енгізілгенде бұрын-соңды болмаған оқиға орын алды: Тәуелсіз Қазақстанның тарихында алғаш рет салық түсімдері 2023 жылы өткен жылмен салыстырғанда төмен болды.

Неліктен? Өйткені бизнестің нақты мүмкіндіктерін есепке алмаған жоғары салық ставкалары кәсіпкерлерді көлеңкеге түсіреді. Қазір ҚҚС-ты 20 пайызға дейін көтеру талқылануда. Бірақ мұндай қадамдар мәселені шешпейді, тек оны нашарлатады.

Неліктен Қазақстанда адал кәсіппен айналысу жазаға айналды? Біздің салық жүйесі кәсіпкерлер салықты пайда көрмей тұрып төлейтіндей етіп жасалған.

Мысалы:

• Егер кәсіпорын қызметкерлерді жалдаса, ол бірден жалақы салығын 40% төлейді.
• ҚҚС шегін 20 мың АЕК-ке дейін төмендету (күніне шамамен 250 мың теңге) таза пайда болмаса да, салықты тоқсан сайын төлеуге міндеттейді.

Бұл Қазақстанды бизнес жүргізу қиын елдердің біріне айналдырады. Кәсіпкерлер салықтан құтылу үшін компанияларды бөлмейді – олар мұны аман қалу үшін жасайды.

Жүйе табыстылықты жазалайды

Қазақстандық бизнес әлемдегі ең төменгі маржалардың біріне ие. Бизнес өскен сайын жұмыс көлемі де артады. КТС (корпоративтік табыс салығы), салықтарды мерзімінен бұрын төлеу, пайдасы 100 миллион теңгеден асатындар үшін дивидендтер бойынша жеке табыс салығы. Жүйе сәттілікті марапаттаудың орнына жазалайды.

ШОБ – бүкіл әлем бойынша экономиканың негізгі драйвері! Қазақстанда ШОБ 4,3 миллион адамды (барлығы 9,2 миллион адам) жұмыспен қамтамасыз етеді. 2,2 миллионнан астам адам өзін-өзі жұмыспен қамтығандар санатына жатқызылған.

Дегенмен, ШОБ бюджеттік жарналардың 5%-ын ғана қосады, бірақ жұмыс орындарының 70%-ға жуығы. Бірақ біз қолдаудың орнына керісінше көреміз. Салық ауыртпалығы артып, шекті мәндер азаюда, ал ШОБ бюджетті «саңылауларды жабу» әрекеттерінің алғашқы құрбандарына айналуда.

Қазақстанда шекті көрсеткішті 3815 АЕК (жылына 15 млн теңге) дейін төмендету ұсынылуда. Бұл кәсіпкерлік субъектілерінің 80 пайызы автоматты түрде ҚҚС төлеушілер санатына енеді деген сөз.

Тіркелген 2 миллион кәсіпорынның 700 мыңы ғана белсенді жұмыс істеп тұрса, оның 200 мыңы жылына 100 мың теңгеден аз салық төлейді.

Бізде бар болғаны 546 экспорттық компания бар, оның ішінде 200-ден азы тұрақты экспорттаса, ал салыстыру үшін Ресейде 30 мыңдай компания бар. Бұл кәсіпкерлердің дамуына кедергі келтіретін салық жүктемесінің жоғарылығымен байланысты.

Қазірдің өзінде жақсы нәтиже көрсеткен бөлшек сауда салығы ерекше назар аударуға тұрарлық. Бұл тетік өзінің тиімділігін дәлелдеді: біз оны банк картасымен қызмет ақысын төлеу кезінде нақты өмірде көреміз.

Бөлшек сауда салығындағы кез келген өзгерістер мұқият зерттеуге негізделуі керек. Қолданыстағы механизмнің тиімділігі туралы ресми деректер болмаса, жаңа ережелерді қалай жүзеге асыруға болады? Бөлшек саудаға салынатын салықты өзгеріссіз қалдыру немесе одан да жақсысы, бюджетке түсетін салықты бірыңғай мөлшерлеме мен автоматты түрде алып тастауды енгізу қисынды – бұл бизнеске жүктемені арттырмай, тұрақты нәтиже береді.

Неліктен Қытайға емес, Ресейге бағыт түзейміз?

Экономикалық өсу қарқыны жоғары елдердің біріне ие болған Қытайдан неге үлгі алмасқа?

Қытайдағы ҚҚС мөлшерлемесі бизнес пен өнім түріне байланысты. Негізгі тарифтер келесідей:

• 13% – көптеген тауарлар мен қызметтер үшін негізгі мөлшерлеме.
• 9% – көлік қызметтері, құрылыс жұмыстары, ауыл шаруашылығы өнімдері және коммуналдық қызметтерді қоса алғанда, жекелеген санаттар үшін төмендетілген мөлшерлеме.
• 6% – қаржылық қызметтер, консалтинг, АТ және мәдени іс-шаралар сияқты белгілі бір қызметтер үшін.

Сонымен қатар шағын және орта бизнестің дамуын ынталандыратын шағын бизнеске 3 пайыздық мөлшерлеме қолданылады.

Немесе Швейцарияны мысалға алайық. Швейцария әлемдегі ең төмен қосылған құн салығы (ҚҚС) ставкаларының біріне ие. Негізгі ставкалар:

• 8,1% – ҚҚС базалық мөлшерлемесі.
• 3,7% – қонақ үй қызметтеріне төмендетілген тариф.
• 2,5% – азық-түлік, алкогольсіз сусындар, дәрі-дәрмек, кітаптар, газеттер және басқа да ең қажетті заттар үшін төмендетілген мөлшерлеме.

Бізде де осындай жағдайлар бар – халық саны аз, теңізге шығу мүмкіндігі жоқ. Бірақ біз швейцариялық тәжірибені ұстанудың орнына, салық жүктемесі жоғары елдердің тәсілдерін көшіріп жатырмыз, бірақ бұл елдерді дамушы деп атауға болмайды.

Бізге қысым емес, реформалар керек

Жүктемені ұлғайту арқылы біз неге қол жеткіземіз? Дивидендтер бойынша жеке табыс салығы жағдайындағы сияқты салықтарды ұлғайту мыналарға әкеледі:

1. Бизнес көлеңкеге түсе бастайды.
2. Салық түсімдері қайтадан төмендейді.
3. Кәсіпкерлер мұндай ауыртпалықты көтере алмайтындықтан, жұмыссыздық деңгейі артады.

Не істемек керек?

1) Таза нәтижеге салық салуға көшу. Кәсіпорын салықты пайда тапқанға дейін емес, кейін ғана төлеуі керек.

2) ҚҚС шегін арттыру. Қазақстанда бұл 20 мың АЕК. Біз шекті төмендетпей, көтеруіміз керек.

3) Бөлшек сауда салығын сақтаңыз. Бұл құрал өзін тамаша құрал ретінде көрсетті және ашықтықты ынталандырады. Оны өзгеріссіз қалдыру немесе бірыңғай мөлшерлеме енгізу және түбіртектен салықты автоматты түрде алып тастау арқылы жетілдіру керек.

4) Әділ салық салу жүйесін дамыту. Орташа мөлшерлемелер мен ашық ережелер бизнесті көлеңкеге түсірмей, дамытуға ынталандырады.

5) ШОБ-ты қолдау. Дамыған елдерде ШОБ экономиканың негізгі драйвері саналады. Қазақстанда да бизнес өмір сүріп қана қоймай, дами алатындай жағдай жасау керек.

Қысым емес, реформа керек. Қазақстан бәсекеге қабілетті экономикасы күшті ел болғысы келсе, біздің салық жүйеміз бизнестің өсуін ынталандыруы керек.

Салық ауыртпалығын арттыру – өзінің сәйкессіздігін дәлелдеген тұйық жол.

БҰҒАН ДЕЙІН

Еске сала кетсек, Үкіметтің экономикалық блогы сарапшылар тобымен бірлесіп, бюджет-салық және тариф саясаты реформалары бойынша жаңа тәсілдер әзірлеп жатқанын хабарлағанбыз. 

Сондай-ақ бизнесвумен, Салық альянсының мүшесі Жанар Сүлейменова Қазақстан үкіметінің ҚҚС ставкасын 20 пайызға дейін көтеру туралы ұсынысына үн қатып, бастамаға қарсылық білдірді. 

Экономикалық даулар саласындағы адвокат, бұрынғы салық кеңесшісі Жангелді Сүлейманов те Үкіметтің Қазақстанда қосылған құн салығы (ҚҚС) ставкасын 20 пайызға дейін көтеру идеясымен келіспейтінін жеткізді.