Қазір Қазақстан үшін әр мегаватт электр қуаты қымбат. Өйткені ескірген жылу және су электр станциялары қарқынды дамып келе жатқан елдің қажеттілігін толық өтей алмай отыр. Сол себепті ел көрші мемлекеттерден электр энергиясын сатып алуға мәжбүр. Дегенмен алдағы уақытта жағдайдың жақсаруы тиіс: Қазақстанда ондаған жаңа энергетикалық нысандар салынуда. Алайда "бұл нысандарды біз өзіміз салып жатырмыз ба, әлде шетелдіктер біздің орнына ма?" деген сұрақ туындайды. Энергетика саласының өкілдері жаңа станциялардағы «отандық үлес» тек қазақстандықтардың төлейтін ақшасымен шектеліп қалуы мүмкін деп алаңдайды. Ulysmedia.kz осы жағдайды талдап көрді.
Біздің станциялар, бірақ өзгенің ақшасы
Қазан айының соңында энергетика министрлігі мен салалық квазимемлекеттік компаниялар электр энергиясының тапшылығын жою және есеп жүргізуді жетілдіру жөнінде кең ауқымды есептер ұсынды.
2035 жылға дейін «Самұрық-Энерго» жалпы қуаты 11,6 гигаватт болатын шамамен жиырма көмір, бу-газ, жел, күн және су электр станцияларын салуды және жаңғыртуды жоспарлап отыр. Бұл — Қазақстанның қазіргі өндірісінің жартысына тең.
Жаңа қуат көздерін салу мен ескі нысандарды жөндеу негізінен ЕРС-шарттар арқылы жүзеге асырылады. Бұл толық циклді қамтитын келісім: жобалау, жабдық жеткізу, құрылыс-монтаж және іске қосу жұмыстары, яғни нысанды «кілтпен тапсыру». Үкімет отырысында «Самұрық-Қазына» қорының басшысы Қайрат Мақсұтов аталған жобалар мен серіктестер туралы баяндады. Олардың барлығы — шетелдік компаниялар.
Мақсұтовтың баяндамасынан отандық компаниялар энергетика жүйесін жаңғыртуға қатыспайтынын аңғаруға болады. Ал жаңа станциялардың ақысын түптеп келгенде сол қазақстандықтар өз тарифтері арқылы төлейді. Ал егер бұл қаражат ел ішінде қалса, әлдеқайда пайдалы болар еді.
Ұсыныс бар, міндеттеме жоқ
Үкімет отырысынан кейін Ulysmedia Қайрат Мақсұтовтан – модернизация «пирогының» бір бөлігін отандық бизнес те ала ма, деп сұрады. «Самұрық-Энерго» басшысы да отандық өндірушілердің мүддесін түсінетінін айтты, бірақ ЕРС-шарттардың талаптарына қарсы келе алмайтынын жеткізді:
– Әдетте негізгі жабдықтар — қазандық, турбина, генератор — өндіруші зауыттардан әкелінеді. Бірақ қосымша жабдықты (металл, кабель, электротехникалық өнімдер және т.б.) бізден сатып алуға ұсынамыз. Сол сияқты құрылыс-монтаж жұмыстарына қазақстандық компанияларды тартуды көздейміз. Ал негізгі қондырғыларды орнату мен іске қосу жұмыстарын бас мердігер орындайды. Сонымен қатар, халықаралық компанияларға отандық фирмалармен консорциум құруды ұсынамыз, – деді ол.
Есеп бойынша, отандық компаниялардың үлесі 30–40% шамасында болуы мүмкін. Алайда «Самұрық-Энерго» шетелдік мердігерлерге тек ұсыныс бере алады, ал мәжбүрлеуге құқығы жоқ.
«Трамплинді» кім басқарып отыр?
Алайда кей шетелдік компаниялар бұл ұсыныстарды елемейді. Қазақстандық энергия жөндеу, жобалау, инжиниринг және жабдық өндірушілер қауымдастығының төрағасы Сергей Агафоновтың айтуынша, отандық зауыттар Түркістан облысындағы қуаты 1000 МВт болатын бу-газ қондырғысына өз жабдықтарын жеткізуге мүмкіндік ала алмады.
– Шын мәнінде біздің өндірушілер баға мен сапа жағынан шетелдік компаниялармен бәсекелесе алады. Әр осындай жоба – отандық өндіріс үшін трамплин, – дейді ол.
Бірақ бұл «трамплинді» басқарып отырғандар қазақстандық мемлекеттік органдар емес сияқты.
Триллиондар шетелге кетіп жатыр
Қазақстанның еңбек сіңірген энергетигі, «Атамекен» ҰКП басқарушы директоры Жақып Хайрушев бұл мәселе заңнамалық деңгейде шешілуі керек екенін айтады. Энергетика министрлігінде әзірге отандық өндірушілерді миллиардтаған ЕРС-шарттарға енгізетін нақты тетік жоқ.
– Энергетика министрлігінің Қоғамдық кеңесінің төрағасы ретінде мен «Самұрық-Энергодан» барлық жобалардың тізімін және ондағы қазақстандық үлес туралы ақпарат сұрадым. Кей жобалардың техникалық-экономикалық негіздемесі әлі дайын емес. Ал дайын болғандарының өзінде отандық тауар өндірушілердің үлесі тым аз. Мысалы, Семейдегі ГЭС жобасында ол 18% ғана, – дейді Хайрушев.
2024 жылғы дерек бойынша, бұл ГЭС-тің құны 420 млрд теңге. Қаражат бюджеттен тыс қорлардан, соның ішінде Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан (БЖЗҚ) тартылмақ. Ал жалпы энергетикалық жүйені жаңғыртуға 13 трлн теңге қажет.
– Электр станцияларындағы ең қымбат нәрсе – турбиналар. Қазақстанда алдағы 10 жылда 180 турбинаны жаңарту немесе ауыстыру қажет. Бір зауыт жылына 3–4 турбина шығара алады. Демек, бізге өз турбина өндіретін зауыттар керек. Иә, әзірге бізде мұндай өндіріс жобасы жоқ, бірақ Қытай стратегиялық серіктес ретінде бұл бағытта тәжірибесімен бөлісуге дайын. Алғашында турбина қалақшаларын шығарып, кейін толық турбина өндірісіне көшуге болады, – дейді ол.
Хайрушевтің айтуынша, қазір Қазақстан өз турбиналарын толық шығара алмаса да, бастапқы жағдай өте қолайлы. Бірақ мұндай зауыттарды ашу үшін бизнеске мемлекет тарапынан нақты қолдау қажет.
– Мұнда тапсырыс берушінің ұстанымы маңызды. Биыл біз «ҚазТрансГазбен» бірнеше келіссөз өткіздік. Кей жобаларында күмәнді компаниялар анықталды, біз бұл туралы ескерткен соң, «ҚазТрансГаз» тендерлерді тоқтатып, отандық өндірушілерге қайта оралды. Өкінішке қарай, «Самұрық-Энерго» әзірге мұндай белсенділік танытып отырған жоқ, – дейді ол.
Қазақстандықтар энергетикалық генерацияны жаңғыртуға бөлінген қаражаттың ашық және әділ бөлінуін талап етіп келеді. Алайда бұл салада әлі де көп сұрақтар ашық күйінде қалып отыр.