Жуырда сенат спикері Мәулен Әшімбаевтың «Taldau Talks» атты жаңа подкасты шықты. Ол үкіметтің дағдарысқа қарсы шараларына арналды. Ел қайда бағыт алып бара жатыр және реформаларды қатаңдатуға тыйым салынған жағдайда олардың қалай жалғасатынын ұлттық экономика вице-премьері қызметін атқарып отырған Серік Жұманғарин мен Ұлттық банк төрағасы Тимур Сүлейменов түсіндірді. Алайда бағдарлама нәтижесінде әлеуметтік желілердің басты кейіпкеріне айналған адам экономист Айдархан Құсайынов болды. Ол шенеуніктерге Қазақстанды дамыту жөніндегі сараптамалық көзқарасын жеткізуге тырысты. Қоғам оның тезистерін соншалықты қолдағандықтан, пікір білдірушілер Құсайыновты тіпті экономика министрлігіне немесе Ұлттық банк төрағалығына ұсыну жөнінде пікірлер жаза бастады. Ал мұндай болжамды тағайындау не бере алады? Ulysmedia.kz экономист Айдархан Құсайыновпен Қазақстанға қажет реформаларды талқылады.
Реформалар орнына салықты көтеру
Айдархан Құсайыновтың сенат спикерінің подкастындағы пікірлері арқаның қышыған тұсын қасығандай, ондыққа дөп тиді. Ол салықтың өсуін «Қазақстандағы өмір сүру деңгейінің әдепкі қымбаттауы» деп атады, бірақ бұл өсімнің ешқандай логикасы жоқ екенін ерекше атап өтті, себебі халықтың табысы артқан жоқ. ТКШ тарифтерінің көтерілуі – кедейленіп жатқан халық есебінен ауқатты ЖЭО иелерін қолдауға ұқсас қадам.
– Бұл реформа емес, тек жекелеген мәселелерді уақытша жамап-жасқау, – деп қысқа ғана баға берді Құсайынов Үкімет бастамаларына.
Сонымен қатар ол шағын бизнеске салықты арттыра отырып, ірі бизнеске ақша құюды сынады.
– Бюджет пен салықтар экономикалық саясат құралы болудан қалып, тек бюджет теңгеріміне айналды. Бұл ешқандай реформа емес, тек экономиканың балансы бұзылғандығының салдары, – деп түйді ол.
Экономистің пікірлері әлеуметтік желілерде кең таралғанына таң қалудың қажеті жоқ. Пікірлерде әлеуметтік желі қолданушылары Айдархан Құсайыновты салаға жауапты министрлікке немесе Ұлттық банкке төраға етіп тағайындауды ұсынды.
Сүйкімсіз тұлғадан ел сүйіктісі болуға дейінгі қадам
Алайда Айдархан Құсайынов көпшіліктің жүрегін жаулаймын деп ойламаған және мәселенің «өз пайдасына» шешіліп келе жатқанына күманмен қарайды.
– Бүгінде танымал девальвация жыршысы, халыққа қарсы экономист (пікірлерге қарағанда) сауатты, білікті маманға айналды, – деп жазды ол өзінің телеграм-арнасында әдеттегі сарказммен.
Айдархан Құсайынов бұрын Ұлттық банк төрағасының кеңесшісі болған, теңгенің еркін нарығына бастамашы болған негізгі тұлғалардың бірі. Ұлттық валютаның еркін нарыққа жіберілуі 2015 жылы оның доллармен салыстырғанда күрт құлдырауына әкелген. Құсайынов кейін бірнеше рет «теңгені бұдан да қатты құлату керек болды, сонда қазақстандықтарға импорт сатып алу тиімсіз болар еді» деген еді. Ол осы пікірінен әлі күнге танбайды.
– Теңгерімсіздік импорт бағасынан басталады. Кіреберісте дисбаланс пайда болса, бүкіл экономика бойынша бағалар шайқала бастайды. Бюджет сәйкес келмейді, мемлекет қызметтерді қамтамасыз етуге ақша таба алмайды, содан кейін бағаны көтереміз, – деп түсіндірді ол Қазақстан экономикасындағы проблемалардың мәнісін түсіндірген сөзінде.
Бағалардағы теңгерімсіздік, Құсайыновтың пікірінше, теңгенің тым күшті болуынан туындайды.
Доллар = 1000 теңге және басқа да шок сәттер
Бір жыл бұрын экономист біздің валютаның шынайы нарықтық бағасы долларға шаққанда 1000 теңге болуы керек деген.
Біз Айдархан Құсайыновтан сол уақыттан бері көзқарасыңыз өзгерді ме деп сұрадық.
– Егер бізде бүгін, дәл қазір Ұлттық қор бітіп қалса, онда бағам автоматты түрде 1000 теңгеден асып кетеді. Бағамға трансферттер мен мұнайдан түскен табысты құюды тоқтатсақ, теңге бірден 800-900-ге дейін шарықтап кетеді, одан кейін 1000-нан жоғары әлсірейді. Мен әрқашан осы шараларды іске асыру жайлы айтып келемін және әрі қарай да айта беремін, – деп атап өтті экономист.
Құсайыновтың айтуынша, Ұлттық қор бар кезде біз экономикаға тиімді реформалар жүргізе аламыз, жағымсыз әсерлерді жұмсарта аламыз, өзгерістерді қажет жерде жеделдете аламыз. Бірақ реформаларды кейінге қалдырған сайын теңгерімсіздік күшейеді, шиеленістер артады, жағдай ауырлап, бақылаудан шығып кетеді, ал реформаның экономикалық та, әлеуметтік те құны қымбаттай береді. Ұлттық қор біткенде девальвация бәрібір болады, тек оны басқаруға ресурстар қалмайды. Ал Қазақстанды «голланд дерті» деген тәуелділіктен басқаша емдеу мүмкін емес.
– Иә, содан кейін импорт күрт қымбаттайды. Бұл көпшілікке ауыр тиеді. Бірақ бір-екі жыл ішінде нарықтан, мысалы, беларусь дивандары жоғалады. Қазір кәсіпкер банкке барып, беларусь диваны 500 мың болса, өзі соның дәл сондайын 400 мыңға жасаймын дейді. Әрине, оған несие бермейді, себебі тәуекел жоғары. Ал егер беларусь диваны 1 миллион теңге тұрады, ал оның диваны 600 мың десе, банк оған «иә» дейді, себебі бұл бәсекелестік, – деп түсіндіреді ол қымбат доллардың артықшылығын.
Тәуелді мемлекет
Қызығы сол, Құсайынов бұл жағдайды мемлекеттік аппараттың өзі де жақсы түсінетінін айтады.
– Егер Тимур Сүлейменов тек экономикалық тұрғыдан шешім қабылдай алса, ол ставканы қазіргі 18%-дан әлдеқайда жоғары көтерер еді. Себебі бұл қажеттілік. Бірақ бұл ауыр. Теңгені девальвациялау да тура сол сияқты. Сонымен қатар саяси факторлар бар, оның ішінде «әлеуметтік толқудан қорқу» да жоқ емес. Бұл – парадокс: біз аяқ астынан пайда болған 20% инфляцияны, халықтың пессимизмін, табыстың төмендеуін көтеруге дайынбыз, бірақ негізгі әлеуметтік «қорқыныш» – девальвация. Экономикалық тұрғыдан ойлауды жалған догмалар мен тек сенімге негізделген қорқыныштар анықтайды, – дейді экономист.
Сол себепті министр болғыңыз келе ме немесе Ұлттық банкті басқарғыңыз келе ме деген сұраққа ол «жоқ» деп жауап береді.
– Мұндай ұсынысты егер мені реформалар жолымен жүруге саяси шешім бар екеніне сендірсе ғана қабылдар ем. Бірақ жүйенің ұжымдық логикасына қарсы жалғыз барып күресудің қазір еш мағынасы жоқ, – дейді ол.
Құсайыновтың айтуынша, біз шикізатқа қатты тәуелдіміз.
– Тәуелділіктен шығудың екі жолы бар: бір рет ауыр болса да белгілі бір уақыт қиналу, бірақ нәтижесінде өз өндірісімізді дамытамыз. Немесе жай ғана ақырындап құтылуға тырысу. Бірақ бұл – иллюзия. Сол иллюзиямен адам да, мемлекет те тұрақты түрде деградацияға ұшырайды. Біз толықтай мұнай долларларынан бас тартуымыз керек еді. Бұл бірнеше жылға созылатын ауыр процесс. Бірақ кейін қалыпты өмір сүрер едік. Ал біз ақырындап» құтылуды таңдадық, – дейді ол.
Қоғам радикалды реформалардан қорықпайтынын көрсетті
Айдархан Құсайыновтың подкасттағы тезистерін қоғамның жаппай қолдауы халықтың «экономикалық мастықтың» салдарынан шаршап, нақты өзгерістерге дайын екенін көрсетті. Халық Үкіметтің көрсетіп отырған экономикалық өсімін сезінбейді, базалық ставка өсімінен пайда көрмей отыр. Бағалар өсіп жатыр, жалақылар қысқаруда. Осындай жағдайда теңгенің бірнеше есеге құлауы адамдар үшін «экономикалық терроризм» емес, енді бұдан жаман ештеңе болмайтындай шара ретінде қабылдануда. Сондықтан үкіметке әрі қарай қорқудың қажеті жоқ.