Энергетикада да сол мәселе: Қазақстан Ресейдің тәуелділігінен қашан құтылады

МӘСЕЛЕНІҢ МӘНІСІ 

Ішкі өндіріс теориялық тұрғыдан халық пен өнеркәсіптің қажеттілігін қанағаттандыруға жеткілікті. Бірақ әрдайым деп айтуға тағы келмейді. Тоққа сұраныс ең көп сағаттарда, әсіресе кешке немесе күн күрт салқындаған кезде (апат немесе біреудің энергетикалық торабын жөндеуді тоқтату туралы айтпағанда) тапшылық пайда болады. Ол тапшылықты Қазақстан билігі негізінен Ресейдің импорты есебінен жауып отыр. Сарапшылардың айтуынша, бұл қалыпты жағдай.  Ресеймен біртұтас электр жүйесі өткен ғасырда, кеңес одағы кезінде дамыған. Электр энергиясының өзара саудасы өте қисынға келеді.

Рас, сауда Қазақстанға аса тиімді емес. Біз сатқаннан гөрі әлдеқайда көп сатып аламыз. Мысалы, 2023 жылы энергияны сатып, Қазақстанға 60 миллионға жуық табыс түскен. Ал сатып алу құны 235 миллион долларды құраған. Орташа есеппен киловатт/сағат үшін 8 теңгеден төлейміз, ал форс-мажор жағдайында жоспардан тыс тоқты тағы сатып аламыз. Мұндайда баға төрт есе жоғары. Сәтқалиевтің мәліметінше, былтыр жоспардан тыс Қазақстан шамамен 2 млрд киловатт сатып алған. Кеткен соманы есептей беріңіз.

ШЫҒЫНДЫ АЗАЙТУҒА БОЛА МА  

Келісімнің қажет екенін қорғай отырып, энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев депутаттарға Ресеймен келісімде делдалдар жоқ екенін айтады. Бізге ол жақтан электр энергиясын экспорттау-импорттаудың бірыңғай операторы "Интер РАО" компаниясы сатады. Алайда "KEGOC" (электр желілерін басқару жөніндегі мемлекеттік компания) компаниясының экс-президенті Әсет Наурызбаев соның өзін делдал деп санайды.

Біз бұл энергияны нарық жағдайында сатып ала аламыз, өйткені Ресейде сағаттық нарық бар. Яғни, бізде электр қуаты жетіспейтін сағаттарда біз оны Ресей ішкі электр энергиясын сататын бағамен сатып ала аламыз. Біз біртұтас экономикалық одақта болғандықтан олай. Бірақ сауда-саттыққа Ресей нарығы мен біздің бірыңғай сатып алушымыз арасында түсініксіз бағаны белгілейтіндер қатысады, - дейді Әсет Наурызбаев.

Әсет Наурызбаев

Осыған келгенде Қазақстанынң энергетика министрлігі елдің энергетикалық жүйесін Ресей нарығына шығарған кезде не себепті ЕАЭО құралдарын пайдаланбайтыны толық түсініксіз. Бұл жағдайда импортты үнемдеуге ғана емес, сонымен қатар ел ішіндегі қуаттылықтың өсуіне байланысты қосымша келісімдерсіз өз киловатттарының артығын жеткізуге мүмкіндік бар.

ЖАҢА ҚУАТ КӨЗДЕРІ   

Ресейдің энергетикалық тәуелділігінен құтылудың тағы бір амалы - отандық энергия жүйелерінің қуаттылығын арттыру.  

Бір жағынан, бұл мәселеде қозғалыстар байқалады. Бірақ уақыт кестесінен мәселелер бар. Сәтқалиев Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін жеткілікті деп есептейтін қосымша 26 ГВт 10 жылдан кейін пайда болатынын атап өтеді. Жыл сайын қандай да бір қуаттардың қосылатыны анық, мәселе – ол тек қандай қарқынмен жүреді. Қазақстанның құрметті энергетигі және экологы Арман Қашқынбековтің пікірінше, әзірге бәрі ойдағыдай жүріп жатыр. 

Қазақстандағы қуаттардың 75% біздің ата-әжелеріміз салған ескі ЖЭО-лар өндіретінін ұмытпайық. Бұл ЖЭО-лар әлі де жұмыс істеп тұр, дегенмен олардың технологиялық ресурсы іс жүзінде дамыған. Кейбір станциялар 50-60 жылдан бері тұр. Бұл станцияларды ерте ме, кеш пе жаңарту, жабу керек немесе жаңаларын салу қажет. Орнатылған қуаты 21 ГВт болса, оның 75% шамамен 14 ГВт бола ма? Содан кейін атом станциясы, жасыл энергетиканы дамыту, көмір ЖЭО құрылысы мәселесі туындайды. Мен бұл қоспаларды – болашақ деп санаймын. Бізде үлкен ел бар, күн және жел станцияларын қоятын жер бар, көмір қоры бойынша он елдің қатарына кіреміз, сондықтан біз өзімізді толықтай қамтамасыз ете аламыз, - деді Арман Қашқынбеков.

Арман Қашқынбеков

Сарапшының пікірінше, энергетикалық тәуелсіздікке Қазақстан 5-7 жылдан кейін қол жеткізе алады. Алайда әлеуметтік компонент жағын тағы ұмыт қалдыруға болмайды.   

Жақында үкіметтің кеңейтілген отырысынан кейін тарифтердің қымбаттайтыны айтылды. Бұл мәселеге өте мұқият қарау керек. Бұл әлеуметтік сезімтал тақырып. Егер тарифтер сөзсіз өсе берсе, ол ешқандай жақсылыққа апармайды. Себебі бұл ең алдымен коммуналдық төлемдерге қатысты. Мұнда халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау бойынша мемлекеттік бағдарламалар қажет, – деп атап өтті Қашқынбеков.

Сарапшы сондай-ақ үкіметтің саланы дамыту жөніндегі қолданыстағы бағдарламасы барабар екенін атап өтті. Бірақ сұрақ бар. 

Идея жақсы, бірақ бұл келесі, осындай, бұлыңғыр жобаға айналмас үшін мемлекеттің нақты бақылауы қажет. Қазақстанның барлық экономикасы даму алдында тұр, өйткені энергетика – кез келген экономиканың қанайналым жүйесі, - деп түйіндеді сарапшы.

ЖАҢҒЫРТУМЕН КІМ АЙНАЛЫСАДЫ  

Әсет Наурызбаев энергетика министрлігі Ресейден электр энергиясын импорттау жөніндегі келісімдегідей шаруаны нақты пысықтап отырған жоқ деп есептейді. Мысалға Наурызбаев Екібастұз ГРЭС 2 жаңғыртуын келтіреді.

Бұл күлкілі. Кеңес заманынан қалған "копейка" көлігіне заманға сай БМВ көлігінің қозғалтқышын салуға тырысып жатқан сияқты. Біздің көршілеріміз, өзбек энергетиктері Ангренде 150 МВт жаңа станция салды. Өте заманға сай, ең бастысы экологиялық тұрғыдан таза. Ал Екібастұзда, демалу қиынға айналған қалада, өткен ғасырдың 50-ші жылдарында салынған нысанды қайта тірілтуге тырысып жатыр. Егер бізде электр энергиясы нарығы болса, онда Екібастұзда гигакалорияны осындай бағамен түсіруге дайын аудандық аукцион болар еді. Сауда-саттық бағаның төмендеуімен басталар еді. Мұндай жағдайда бұл ескі нысан ешқашан қажет болмас еді. Себебі оның тиімділігі өте төмен. Оны модернизациялаудың қажеті жоқ, бізге жақын жерде жаңа, заманға сай, экологиялық таза станция салу керек. Бұл үшін орын бар, - деп атап өтті Әсет Наурызбаев.

Жаңа қуаттарды енгізу ісінде ойланбаудың тағы бір мысалы – Алматы ЖЭО 3 дейді сарапшы. Станция газбен жұмыс істейді, бірақ қаладан 16 км қашықтықта орналасқан. Нәтижесінде станция шығаратын жылу негізінен мегаполистің жылу орталығына емес, округте микроклимат туғызады.

Соған қарамастан Әсет Наурызбаев Қазақстан энергетикалық тәуелділіктен құтыла бастады деп есептейді. Оңтүстік өңірлерде газ турбиналық станциялар белсенді салынып жатыр, кейбір жобалар аяқталу сатысында тұр. Жақын арада Ақтөбе, Атырау, Қызылорда қалаларында газ турбиналарын салу жоспарланған. Жасыл энергия біз қалағандай қарқынмен дамымас, бірақ оң әсері болары анық. Сондықтан, әрине, үкіметтің барлық жоспары сапалы әрі уақтылы орындалса, қараңғыда қалмайтын болармыз.