Блогерлерге салынған миллиардтаған салық салынғаны туралы даудан кейін, алғашқы болып «жалпыға ортақ салық бақылауының» соққысына ұшыраған олардың тәжірибесі қоғамда жағымсыз әсер қалдырды. Енді қарапайым азаматтар арасында да үрей күшейіп келеді. Көпшілігі болашақта мобильді аударымдарға тексеріс болады деп қауіптеніп, қолма-қол ақшаға көшіп жатыр. "Туыстарыма операцияға ақша аудардым, ал бір айдан кейін салық органдарынан "заңсыз табыс" туралы түсініктеме беру талабымен хат алдым". Осындай сценарий 2025 жылғы қыркүйектен бастап қазақстандықтар үшін шындыққа айналуы мүмкін бе? Бұл сұрақты Ulysmedia.kz салық салу жөніндегі кеңесші, «Салық заңнамасы жөніндегі кеңес» платформасының негізін қалаушы Файзирахман Мияновқа қойды.
САЛЫҚШЫЛАР «СОҒЫС ЖОЛЫНА» ҚАЛАЙ ШЫҚТЫ
Барлығы әлеуметтік желі жұлдыздарына қатысты даулы тергеулерден басталды. Мобильді аударымдарды бақылау мәселесіне жұрт назарын аудартудың бұдан артық тәсілін табу қиын. Бұл - бүкіл елге тараған резонанс. Бұл баршаға жасалған ескерту сигналы болды дейді бізбен әңгімеде сарапшы.
- Салық органдары блогерлердің 5,3 миллиард теңге көлемінде салық төлемегенін анықтады. Олар жаппай мобильді аударымдарды ғана емес, банктік шоттардағы ақша қозғалысын да сараптап, бұл деректерді салық декларацияларындағы табыспен салыстырған. Бұл баршаға ескерту белгісі болды, - деп атап өтті Миянов.
Сарапшының айтуынша, бұл тексерулер 2022 жылғы ережелер бойынша жүргізілген, онда P2P-аударымдар лимиті небәрі 250 мың теңге болған және тек нақты тұлғалар тобына қатысты қолданылған. Алайда 2025 жылғы қыркүйектен бастап банктер барлық клиенттерінің шоттарындағы операциялар туралы мәліметті салық органдарына бере бастағанда, бұл бақылау миллиондаған адамды қамтиды.
- Жаңа шектеу 1 миллион 20 мың теңгеге дейін көтеріледі, ал бақылауға енді тек танымал адамдар ғана емес, баласынан көмек алатын зейнеткерлер де ілігуі мүмкін. Ең басты ереже сол күйінде қалады. Егер адам қатарынан үш ай ішінде 100 және одан да көп адамнан лимиттен асатын қаражат алса, тексеріледі.
САЛЫҚ ОРГАНДАРЫНАН ХАТ КЕЛСЕ НЕ ІСТЕУ КЕРЕК
Мұндай жағдайда үрейге бой алдыру дұрыс емес деп ескертеді Миянов. Ол нақты алгоритмді ұстануға шақырады.
- Есіңізде болсын: салық органдары сіздің кінәңізді дәлелдеуі керек, ал сіз өзіңіздің жазықсыз екеніңізді дәлелдеуге міндетті емессіз. Сіздің басты міндетіңіз - эмоцияға берілмей, барынша нақты әрі түсінікті түсініктеме беру, дейді сарапшы.
Миянов жауапты кешіктірмей дайындап, әрбір аударымды жеке-жеке сипаттап көрсетуді ұсынады. Мысалы:
«Анасына дәрі алу үшін ұлы (Аты-жөні, ЖСН) жіберген қаражат. 100 адамнан келіп түскен жоқ».
Сарапшы өз тәжірибесінен мысал келтіреді:
- Бір жағдай болған. Бір қазақстандық әйелге ай сайын бір адамнан 1 миллион теңгеден аударылып отырған. Егер ол шенеуніктің әйелі болмаса, мұндай тексеріс заңсыз.
Сарапшы туыстарына материалдық көмек көрсетіп жүргендерге арнайы кеңес береді:
- Тіпті қызыңыз ай сайын сізге 2 миллион жіберіп отырса да бұл бір ғана жіберуші. Сондықтан банк мұндай деректерді салық органдарына бермеуге тиіс. Дәл сол сияқты шағын ұжымда сыйлыққа жиналған қаржы да алаңдатпауы керек: егер сіздердің саныңыз 50 адам болса уайымдаудың қажеті жоқ.
ҮМІТСІЗ ШАЙТАН...
Мияновтың айтуынша, блогерлерге қатысты резонансты оқиға бұл тек айсбергтің ұшы ғана.
- 5,3 миллиард - бұл тек бастамасы. 2025 жылдың қыркүйегінен бастап жеке кәсіпкерлер де бақылауға ілігеді. Әсіресе жеке және бизнес-шоттарды шатастыратындар тексеріске ілігеді, - дейді сарапшы.
Салық кеңесшісінің түсіндіруінше, егер кәсіпкердің жеке картасына тұрақты түрде IP есепшотындағы ресми табыстан бірнеше есе көп қаражат түсіп отырса, салық органдарында табысты жасырды деген күдік туындайды.
- Стандартты сұрақ мынандай болады: неге жеке тұлға шотына 10 миллион теңге түскен, ал жеке кәсіпкер декларациясында тек 1 миллион ғана көрсетілген? Мұндай жағдайда жай ғана түсініктеме емес, қаражат көзін растайтын құжаттар керек - мүлік сату, мұра алу, сыйлық түрінде түскен қаржы екенін дәлелдеу қажет, - дейді Миянов.
Сарапшы тағы бір осал топқа - «көрінбейтін жұмысшыларға» назар аударады:
- Біріңғай төлем жойылғаннан кейін жарты миллион қазақстандық - бала күтушілер, репетиторлар, шеберлер заң аясынан тыс қалды. Жаңа салықтық тексерісте оларды тек ресми мәртебе ғана құтқара алады. Қазір президент қол қоюға дайындалып жатқан жаңа салық кодексінде 2026 жылдан бастап «өзін өзі жұмыспен қамтыған» азаматтар табысының небәрі 4 пайызын төлей отырып, заңдастырылуға мүмкіндік алады.
Қаржылық дауыл күшейіп барады, бірақ одан шығатын жол бар.
- Салық органдары әжесіне аударылған қаражатты көріп, тексеріс бастаса - бұл жүйенің дұрыс істемегені. Біздің мақсат - бақылауды үрей тудыратын құрал емес, әділеттіліктің тетігіне айналдыру. Азаматтың басты қаруы - ережені білу. Егер сіз әр тоқсанда жүздеген адамнан ақша алып отырмасаңыз - алаңдауға негіз жоқ. Ал егер бәрібір де «хат» келсе, сіздің жазбаша түсініктемеңіз бюрократиялық жүйеден қорғайтын қалқан болады, деп түйіндеді Файзирахман Миянов.
Айта кетейік, мобильді аударымдарды тексеруге қатысты лимит туралы бұған дейін қаржы министрлігі түсініктеме берген. Ведомство бұл талап қазақстандықтардың басым бөлігіне әсер етпейді деп сендірді.
Сонымен қатар, жаңа салық кодексі бойынша азаматтар тауар үшін аударым арқылы төлем қабылдайтын кәсіпкерлерді салық органдарына хабарлап, соның есебінен сыйақы алуға мүмкіндік алады. Бұл норма қоғамда дау туғызды. Жалпы алғанда, жаңа салық кодексінің өзі қоғамда түрлі пікірлерге себеп болды. Кәсіпкер әрі салық кеңесшісі Максим Барышевтің пікірінше, бұл құжаттағы нормалар бизнес арасында жаппай банкротқа алып келуі мүмкін.