Қазақстанда күздің басталуы дәстүр бойынша – саяси маусымның басталуы: демалыстан тек оқушылар ғана емес, депутаттар да оралады. Айтпақшы, олар өз мерзімінің жартысын артта қалдырды және енді қорытынды шығаратын, ал жаңа ойыншыларға саяси аренада өзін таныстыратын уақыт келді. Алайда соңғы үш жылда Қазақстанда бірде-бір жаңа партия пайда болған жоқ. Жұмыс істеп тұрған партиялар да қандай да бір мәлімдемелер жасамайды және электораттың ықыласын іздеп жүрмегені көрініп тұр. Бұл азаматтардың және партия басшыларының енжарлығы ма, әлде барлық саяси бастамаларды билік өткізбей ме? Осы сұраққа парламенттің белсенді жұмысының ресми басталуына дейін Ulysmedia.kz жауап іздеді.
Саяси аренадан кім бар?
Қазақстанда барлығы 7 партия бар, олардың 6-ы мәжілісте ұсынылған, ал экологиялық «Байтақ» партиясы 2023 жылы парламентке өту шегін еңсере алмады.
Amanat – билік партиясы, ол тек парламентте ғана емес, биліктің басқа тармақтарында да ең ауқымды өкілдікке ие. Дәстүрлі түрде центристік саясат ұстанады.
Парламенттегі саны бойынша екінші орында – «Ауыл» партиясы. Аты айтып тұрғандай, оның негізгі бағыты – ауыл тұрғындары мен аграрлар. Оларға «өз» партиясына қаншалықты сенетіні – бөлек мәселе.
Мәжілісте бизнес партиялары – «Ақ жол» мен Respublica тең ұсынылған, әрқайсысында 6 өкілден.
5 депутат Қазақстан халық партиясын ұсынады, ол бір кездері коммунистік болған, бірақ соңғы жылдары саяси ұстанымдарында мүлде шатасып кеткендей көрінеді.
Ал парламенттегі ең аз өкілдікке ие – Жалпыұлттық социал-демократиялық партия.
Әр партия, әрине, жеке талдауға тұрарлық, Ulysmedia бұған әлі қайта оралады, бірақ алдымен бастысы – партиялар өз уәделері мен міндеттемелерін қалай орындап жүр?
ҚХП өзін өзі «жерлеп жатыр» ма?
Саясаттанушы Ғазиз Әбішевтің пікірінше, жалпы алғанда парламенттік партиялар өз міндеттерін толық орындап жүр.
– «Аманат» көпшілік партиясы ретінде, әрине, басымдыққа ие. Бұған бірқатар заң жобаларын әзірлеп, қабылдауымен айналысып жүрген жекелеген депутаттары да себеп. Ал қалғандарына келсек, мысалы, «Ауыл» көпшілік алдында аса көзге түспесе де, Мәжілістің аграрлық комитетін басқаратын әрі партия төрағасы болып отырған Серік Егізбаевтың арқасында «пульсті» ұстап отыр. «Ақ жол» партиясының жетекшісі Азат Перуашевті де атап өтуге болады. Ол үкіметтің кейбір бастамалары мен олқылықтарына қарсы тұруда жиі «ақылдың дауысына» айналып жүр, – дейді саясаттанушы.
Орталық Азия демократияны дамыту қорының директоры Толғанай Өмбетәлиева қазақстандық депутаттар мен партиялардың жұмысына скепсиспен қарайды. Ол көптеген партия бастапқы күн тәртібін мүлде ұмытқандай әсер қалдыратынын айтады. Мысалы, «Ауыл» партиясы парламентте екінші орынға кездейсоқ ие болған жоқ – ол сайлауға ауыл электораты шын сенген тамаша бағдарламамен барған еді. Бірақ жүзеге асқан бастамалардың барлығы дерлік «Ауылдың» қатысуынсыз, тек үкімет пен президенттің қалауымен орындалды. Бұл партия сайлаудан кейін жұмысын тоқтатты дегенді білдіре ме? Әлде ол өз жұмысын жеткізе алмады ма?
– Өз электоратының мүддесін қорғайды деуге болатын жалғыз партия – «Ақ жол». Олардың даусы Салық кодексін талқылау барысында естілді. Мүмкін, бұл партияның бұрыннан бар тарихымен және үкіметті кейде сынай алатындай бедел жинақтауымен байланысты шығар. Әрине, осы себептен біз Respublica партиясының өкілдерін сирек естиміз: олар бақылаушы позицияны таңдады. Ал негізінде олар өздерін көрсете алып, жастар ретінде пікірталасқа жаңа леп әкелуі мүмкін еді, – деп ой түйеді Толғанай Өмбетәлиева.
Сонымен бірге ол жалпыұлттық социал-демократиялық партияның депутаттық сауалды белсенді қолданатынын, бірақ өзінің негізгі электораты – жұмысшылар мен әйелдерді толық түсіне бермейтіндей көрінетінін атап өтеді.
– Олар үкіметтік қарыздардың ашықтығын көтереді. Бұл өте маңызды мәселе, бірақ ол социал-демократтарға тән нәрсе емес, – дейді саясаттанушы.
Өмбетәлиеваның пікірінше, «өзін іздеп жүргендердің» қатарында – Қазақстан халық партиясы да бар. Бірақ мұнда күн тәртібінен әлдеқайда көп мәселе бар.
– Бұл партияны көпшілік Қарім Мәсімовпен байланыстырды, ол қолдайды деп есептелді. Қазір партияны іштен «әлсіретіп жатыр» деген ой туындайды. Оларға «шетел агенттері» туралы бастама секілді ең улы тақырыптар жүктелді. Ал партия, белгісіз себептермен, мұны қабылдап, «орындауға» келісті. Бірақ ол тіпті бұрын қолдаған жақтастарында да кері реакция туғызды, – дейді Толғанай Өмбетәлиева.
Дегенмен, әсіресе Қазақстан сияқты жас мемлекетте партиялардың ыдырауға, қайта жиналуға, реформалануға және қоғамдық бастамалардың негізінде құрылуға толық құқығы бар. Бірақ 2022 жылғы «бумнан» кейін, яғни «Байтақ» пен Respublica пайда болғаннан соң, Қазақстанда бірде-бір жаңа партия тіркелген жоқ.
– Қаңтар оқиғаларынан кейін, Конституция бойынша референдумнан соң сайлаулар тізбегінен кейін саяси серпін халық арасында институционалдануға дайын күйде сыртқа шықты. Ал жаңа толқын әлі қалыптасқан жоқ. Яғни қоғам тарапынан жаңа партия құруға деген сұраныс жеткіліксіз деп ойлаймын. Бірақ билік те саяси процестерді өзі белгілеген «қызыл сызықтардан» шығармауға тырысуда. Ол партия құруға көзге көрінерлік кедергілер қоймайды, бірақ олардың пайда болуын да ынталандырмайды, – дейді Ғазиз Әбішев.
Ал Толғанай Өмбетәлиева партия құру әрқашан қаржылық ресурстарды талап ететінін атап өтті. Мысалы, соңғы екі жыл бойы «Жаңа адамдар» қозғалысының партияға айналатыны айтылып келеді. Бірақ әңгімеден ары аспады.
– Меніңше, мәселе мұның бәрін кім қаржыландыратынында. Мемлекетте ақша жоқ, ал процестің ішіне бір бизнесменді тарту бұрын бірнеше рет болғандай белгілі бір тәуекелдермен байланысты. Ол саясатта қаншалықты келісімге келе алады? Не алады? Барлығын сараптай келе, тәуекел етпеуді шешкен сияқты, – дейді ол.
Таңдаусыз таңдау
Ресми түрде Мәжіліске кезекті сайлау 2028 жылдың қаңтарында өтуі тиіс. Алайда сарапшылар Қазақстанда сайлау күнтізбесі кез келген уақытта өзгеруі мүмкін екенін еске салады. Бірақ партиялар жаңа сайлауға дайын ба? Ең бастысы – олар қазақстандықтарға ұсына алатын нәрсесі бар ма?
Сарапшылардың пікірінше, қазақстандық саясаткерлердің басым бөлігі жағдайға қарай әрекет етеді және аудиторияның көңілін ұзақ уақытқа жаулап алуға мүлде тырыспайды. Ал бұл Қазақстан үшін қауіпті болуы мүмкін, өйткені ел азаматтары өз мүдделерін қорғайтын адамдар бар екеніне сенімді болуы тиіс. Әйтпесе олар жаңа «қаһармандарды» іздей бастайды.