Астанаға белгілі құқыққорғаушы Нұри Түркел бастаған Халықаралық діни бостандық мәселелері жөніндегі АҚШ комиссиясының мүшелері келді. Шетелдік қонақтар кездесулерді жоғары деңгейде өткізгені белгілі, бірақ барлық келіссөздер жабық форматта өтті және жұртшылық олардың Президент әкімшілігінде, Үкіметте және Бас прокуратурада не туралы сөйлескендерін біле алған жоқ. Ulysmedia.kz редакциясы Нұри Түркелмен байланысып, америкалық қонақтардың қазақстандық билік өкілдерімен не талқылағанын білуді жөн көрді.
Нұри Түркел – жазушы, заңгер және сыртқы саясат бойынша сарапшы. Ол 2020 жылы АҚШ-тың халықаралық діни бостандық жөніндегі комиссиясының төрағасы қызметін атқарды. Түркел "ұйғыр" мәселесіне қатысты қызметі арқасында әлемге әйгілі болды. Ол – ұйғыр америкалық қауымдастығының президенті. Оның саяси очерктері Foreign Affairs, Wall Street Journal, New York Times Foreign Policy, Time, Newsweek және USA Today сияқты ірі басылымдарда жарияланған. Ол CNN, BBC, Radio Free Asia, Fox News, PBS, NPR, Al Jazeera және France 24 эфирінде ұлт мәселесін көтерген. 2020 жылы Нұри Түркел Time журналы бойынша әлемдегі ең ықпалды 100 адамның тізіміне енді, ал 2021 жылы Fortune журналы бойынша ең ұлы 50 көшбасшының тізіміне енді.
Түркел мырза америкалық құқыққорғаушылардың сапарының мақсаты Қазақстандағы діни құқықтардың бұзылуымен байланысты екенін түсіндірді.
– 2013 жылдан бастап Халықаралық діни бостандық мәселелері жөніндегі Комиссия (USCIRF) Қазақстанды АҚШ Мемлекеттік департаментінің арнайы бақылау тізіміне енгізуді немесе елдегі діни бостандық билігінің жүйелі және жалғасып келе жатқан бұзушылықтарына байланысты оны екінші деңгейдегі елдер қатарына қосуды ұсынады. Біздің ойымызша, Қазақстан дін туралы заң арқылы діни қызметті шектеуді жалғастыруда және "дәстүрлі емес" діндердің жақтаушылары болып саналатын топтар мен жеке тұлғаларды басып-жаншуды жалғастырып келеді. Сіздердің мемлекетте діннің әртүрлі түсіндірмелерін жоққа шығаратын Исламның санкциялаған нұсқасы қолдау тапты деп санаймыз.
– Сонымен қатар, біздің сапарымыз АҚШ пен Қазақстан үкіметтерінің діни сенім бостандығы мәселелері жөніндегі жұмыс тобы шеңберінде өткізілген талқылаулардың жалғасы ретінде қызмет етеді, оның барысында ҚР үкіметі одан әрі реформаларға қызығушылық білдірді. Қазақстанда болған кезімізде USCIRF Қазақстан үкіметінің осындай мәселелермен айналысуға дайындығын жоғары бағалады және біз діни топтар мен азаматтық қоғамның түрлі өкілдерімен әңгімелесуді ерекше пайдалы деп таптық. Өздеріңіз білетіндей, USCIRF сонымен қатар басқа елдердегі діни бостандық мәселелеріне қатысты жағдайды үнемі қадағалап отырады, мен өткен жылы Өзбекстанға сол елдегі діни бостандыққа қатысты үкіметтік реформаларды талқылау үшін бардым.
Түркел мырза сондай-ақ Қазақстандағы және Орталық Азиядағы діни бостандық деңгейін бағалады – ол 2011 жылы Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заң қабылданғаннан кейін Қазақстандағы діни бостандық шарттары айтарлықтай нашарлады деп санайды.
– Бұл заң және онымен байланысты басқа заңдар барлық діни топтардың қызметін шектейді. Біз жергілікті жерлерде "дәстүрлі емес" діни топтармен, соның ішінде исламның мемлекеттік нұсқасын ұстанбайтын мұсылмандармен күрес жүріп жатыр деп санаймыз. Үкімет экстремизмнің алдын алу сылтауымен діни материалдар мен діни журналистиканы қарайды және ерікті түрде цензуралайды. Тіркелмеген діни топтарға өз діндерін ұстануға тыйым салынады және тіркелген де, тіркелмеген де барлық діни топтар өздерінің қызметін үнемі қадағалап отыруға байланысты жалпы алаңдаушылық сезімі барын айтады.
– Біз Қазақстандағы он "ар-ождан тұтқыны" туралы білеміз – олардың барлығы сүнниттік мұсылмандар және әлеуметтік желілердегі бейбіт діни қызметі үшін түрмеде отыр. Сонымен қатар, мектеп оқушыларына хиджаб киюге тыйым салынады, ал ұйғырларға, ҚР-дағы басқа этникалық азшылықтар сияқты, өз тілдерінде діни қызмет жүргізуге тыйым салынады.
- Қазақстан Үкіметі дін бостандығы жөніндегі бірлескен американдық-қазақстандық жұмыс тобы арқылы осы мәселелер бойынша диалогқа үнемі ұмтылғанымен, дін бостандығы бойынша қандай да бір маңызды реформалар өте аз жасалды. Сондай-ақ, USCIRF 2021 жылдың желтоқсанында қабылданған Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңға енгізілген түзетулерде бұл ұсыныстар ескерілмегеніне алаңдаулы.
Комиссия Орталық Азияның барлық елдеріндегі жағдайды бақылайды және Тәжікстан мен Түрікменстанды діни бостандықты жүйелі және өрескел бұзғаны үшін "ерекше алаңдаушылық тудыратын елдер" тізіміне енгізуді ұсынады. Біз Өзбекстанды, Қазақстан сияқты, арнайы бақылау тізіміне қосуды ұсынамыз.
Қытайдағы ұйғырлардың құқықтары қалай қорғалып жатыр?
– Қытайда Қытай Коммунистік партиясы Ұйғыр халқына қатысты геноцид пен адамзатқа қарсы қылмыстар жасауды жалғастыруда. Миллиондаған ұйғырлар лагерьлер мен түрмелерде отыр, онда адамдарға әртүрлі зорлық-зомбылық көрсетілуде. Билік 900 000 ұйғыр баласын ата-анасынан бөліп, оларды мемлекеттік балалар үйлері мен мектеп-интернаттарға орналастырғаны белгілі. ҚКП өзге елдердегі ұйғырларды, соның ішінде Америка Құрама Штаттарындағыларды да қудалайды. Сонымен қатар, қытай үкіметі өзінің геосаяси және экономикалық ықпалын шетелдік үкіметтерге баспана немесе шетелде босқын мәртебесін іздейтін ұйғырларды күшпен депортациялау үшін қысым жасауға пайдаланады.