Үш жылдан бергі соғыс. Әлем қалай өзгерді және Орталық Азияның келешегі не болады

ҰҚСАСТЫҚ АЛАҢДАТАДЫ

Соғыстан кейінгі буын бумерлері мен X буынының еншісіне (оның қатарына мен де жатамын) жаһандық геосаяси өзгерістердің куәгері болу деп аталатын, қиын болса да, қызықты тағдыр бұйырды.

Біз «қырғи қабақ соғыс» кезеңіндегі қосполярлы әлемді көрдік. Кейін КСРО ыдырағаннан кейін уақытша бірполярлы әлемнің куәсі болдық. Әлемнің жаһандану аясында бірігуге ұмтылғанын да байқадық. Енді әлем қайтадан бөлшектеніп, жаңа әлемдік тәртіп қалыптасып жатқанын көріп жатырмыз. Сондықтан бізді көп нәрсе таңғалдырмайды. Біз көп нәрсені көрдік әрі жиі «жақсыдан үміттен, жаманға дайын бол» қағидасымен өмір сүрдік. Бұл бізді көп күйзеліске төзімдірек етті.

Дегенмен, қазіргі жағдай сәл өзгеше әсер қалдырады. Мысалы, кейбіреулер қауіпсіздік жөніндегі Мюнхен конференциясын жаңа, қатаң геосаяси шынайы ахуалдың басталғанын білдіретін тарихи оқиға деп санайды. Бірақ мұқият қарасақ, бұл оқиға бізді өткен ғасырдың 30-жылдарына қайтаратын тарихи спираль теориясын растайды.

Екінші дүниежүзілік соғыстың алдында да әлем қиын кезеңдерді бастан кешкен. Демократиялық құндылықтардың дағдарысы кезінде алдымен италиялық фашизм, содан кейін оның неміс нұсқасы терең тамыр жайды. Гитлер билігін нығайтқан кезде Еуропа мен АҚШ-тың бір бөлігі диктаторды тыныштандыру саясатын қолдап, онымен келісімге келу арқылы жаһандық соғыстан құтылуға болады деп санады. Бұл әйгілі Мюнхен келісімімен аяқталды. Ол кезде Гитлерге Чехословакияның Судет аймағы берілді деген үмітпен оның тоқтайтынына сенді. Сол кезде Ұлыбритания премьер-министрі Невилл Чемберлен Германиядан оралған соң мақтанышпен «Біз өз ұрпағымыз үшін абыройлы бейбітшілік алып келдік» деп мәлімдеген еді. Алайда арада бір жыл өтпей-ақ Германия Польшаға басып кірді. Бұл кезде Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін жаңа қақтығыстардың алдын алу мақсатында құрылған Ұлттар Лигасы дағдарысқа ұшырады.

Қазіргі геосаяси жағдайға көз жүгіртсек, алаңдатарлық тарихи ұқсастықтар барған сайын көбейіп келеді. БҰҰ терең дағдарыста. Еуропада қайтадан соғыс жүріп жатыр. Халықаралық құқық жүйесі көз алдымызда ыдырап барады. Әлемдік саудаға соққы берілді. Бұған климаттың өзгеруімен және жаңа қақтығыстарда қолданылуы мүмкін генеративтік жасанды интеллектінің күтпеген салдарымен байланысты мәселелер қосылды.

БҰЛ БАСҚА ӘЛЕМДІК ТӘРТІП БОЛАДЫ

Әрине, кез келген геосаяси хаостан жаңа тәртіп пайда болуы мүмкін. Бірақ оның бұрынғыдан жақсы болатынына кепілдік жоқ. Дегенмен, бұл жаңа әлемдік тәртіп болады әрі онда жаңа, күтпеген коалициялар да қалыптасуы ықтимал.

Мысалы, АҚШ-та Трамп билікке келсе, Еуропа одағымен сауда соғысын күшейтсе не болады? Оның үстіне, АҚШ вице-президенті Джей Ди Вэнстің мәлімдемесі АҚШ пен ЕО арасындағы тығыз саяси және әскери одақтың қажеттілігіне күмән келтірді.

Негізінде, АҚШ-тың ЕО серіктестеріне қарсы қатаң демаршы ЕО-ны Қытайға қарай бет бұруға итермелеуі мүмкін. Украинадағы соғыс басталғаннан кейін кейбір еуропалық елдердің басшылары Қытайға сапар шекті. Украинадағы соғыс басталғаннан кейін де Еуропа Қытайдың маңызды серіктесі болып қала берді. 2023 жылы ЕО Қытаймен сауда айналымы бойынша екінші орынға ие болды, тек АСЕАН-ға ғана жол берді. Қытай Ресей мұнайын және газын арзан бағамен сатып алып, белгілі бір экономикалық пайда көргенімен, кез келген ірі соғыс, әсіресе ұзаққа созылған қақтығыс, жаһандық экономикаға ұзақ мерзімді перспективада зиян тигізеді.

ЕО тұрғысынан алғанда, егер демократтар кезінде АҚШ еуропалықтарға Қытай мәселесі бойынша қысым көрсетіп, оның орнына экономикалық және әскери-саяси ынтымақтастық ұсынса, республикалықтар бұл қысымды күшейтіп, ештеңе ұсынбауы мүмкін. Әрине, бұл ЕО үшін тиімсіз жағдай.

Қазір Дональд Трамп АҚШ-тың сыртқы саясатында радикалды көзқарас ұстанатын палеоконсерваторлар деп аталатын саяси қанатты ұсынады. Бұл саясатта әрдайым «нөлдік нәтиже» қағидасы қолданылады, яғни тек АҚШ ұтып шығуы тиіс.

ПУТИННІҢ АМЕРИКАЛЫҚ КӨШІРМЕСІ

Жалпы, егер Трамп Ресейде туса, мүмкін ол Путиннің көшірмесі болар еді. Олар әлемге деген көзқарастары жағынан ұқсас. Бұл жерде мен Майкл Накидің пікіріне келісемін: Путин мен Трамп XIX немесе XX ғасырдың бірінші жартысындағыдай әлемді тек гегемондар ғана бөлісе алады деп санайды. Қалған мемлекеттер тек сателлиттер деп ойлайды. Трамп бизнесмен ретінде агрессивті бірігу мен жұтылуды қолдайды. Бұл – классикалық империалистік модель. Күші мен құқығы көбірек болған адамдыкі дұрыс деп есептейді. Оның көзқарасы бойынша, АҚШ жеңуі үшін басқалар ұтылуы тиіс. Сондықтан ол Канаданы 51-ші штат деп атаған және Гренландияны аннексияламақ болған. Бұл жағынан да ол Путинге ұқсайды.

Алайда Дональд Трамптан бұрын да Джо Байден Украинаға едәуір зиян келтірді, себебі ол 2022 жылы Украинаға қарсы шабуылды тоқтатуға көмектесетін қажетті қару-жарақ беру процесін созып жіберді. Байденге қарап, ЕО елдері де солай істеді. Олар да уақытты жоғалтты. Оларда Уинстон Черчилль сияқты көшбасшы болған жоқ. Соғыс кезінде ең бастысы – стратегиялық бастаманы жоғалтпау. Кейін, әрине, қаржылық және әскери көмек берілді, бірақ көп шарт қойылды. Бұл кешігу Украина үшін қымбатқа түсті.

Украинаның НАТО-ға кіру мәселесі де осындай. Демократтар бұған қарсы болды, дәл қазір республикашылар да қарсы. Яғни, АҚШ Украинаны бірінші рет "тастап кетіп" отырған жоқ. Ал Трамп өз айналасымен бірге оны тастауға ниетті екенін жасырған емес.

Трампты жақтайтын кейбір республикашылар 2022 жылдан бері Ресейді Украинаға шабуыл жасауға мәжбүр етті деген пікірді алға тартты. Бұл Польша 1939 жылы Германияға шабуыл жасаған деген қисынсыз айыппен бірдей. Немесе 1941 жылы АҚШ Жапонияға Перл-Харбордан бұрын шабуыл жасады дегенге ұқсайды.

Жақында АҚШ сенаты ұлттық барлау қызметінің директоры қызметіне бұрынғы конгрессвумен Тулси Габбардты бекітті. Ол тіпті 2022 жылдан бастап Украинадағы соғысты бастауда АҚШ пен НАТО-ны кінәлаған болатын. Сондықтан Кремль Трамптың жеңісін күтіп, санкцияларды жұмсарту үшін онымен келіссөз жүргізуден үміттеніп отыр.

Мен бұл жерде бұрынғы Украина СІМ басшысы Дмитрий Кулебамен келісемін, ол Трамптың бұл әрекеттерін ойынның алғашқы кезеңі деп бағалайды. Мұнда Трамптың америкалық футболдан алынған психологиялық әдістерді қолданатыны туралы қызықты мақала еске түседі. Онда "аймақты жүктеу" деген тәсіл бар, яғни шешімдерді тез қабылдап, күшпен ілгерілету қарсыласты таң қалдыруға және оның қарсы әрекетін әлсіретуге бағытталған.

Бұрынғы Украина СІМ басшысы Дмитрий Кулеба да осыны растап, Украина мен Еуропаға қарсы "кавалерия шабуылы" жүріп жатқанын мәлімдеді. Ең маңыздысы – оны тоқтату. Оқ атылғанға дейін құламау маңызды, бірақ одан кейін құламау одан да маңызды.

Айтпақшы, сирек кездесетін металдар жағдайы да назар аудартады. Алдымен Дональд Трамп Украинадан АҚШ-пен 500 миллиард долларлық келісімді қауіпсіздік кепілдігінсіз жедел түрде қол қоюды талап етті. Зеленский бас тартты. Осыдан кейін Трамптың ашулы мәлімдемелері басталды. Бірақ Трамптың Украина бойынша арнайы өкілі Кит Келлог Киевке келгенде, АҚШ әкімшілігі пайдалы қазбалар бойынша жаңартылған келісім жобасын ұсынғаны белгілі болды. Алайда Киев бұл қолайсыз құжатқа қол қоя ма, белгісіз.

ТРАМП НЕГЕ РЕСЕЙДІ ҚОЛДАЙДЫ

Дональд Трамп пен оның айналасына Еуропадағы соғыс аса қызықты емес. Оларды болашақтағы Қытаймен қақтығыс көбірек алаңдатады. Сондықтан бұл келіссөздер жеделдетілген тәртіпте жүріп жатыр. Ақ үй Ресейге Украина мүддесі есебінен әртүрлі жеңілдік жасауға дайындық үстінде.

Мысалы, Трамптың Панама мен Гренландияға жасаған қатал мәлімдемелері, бұл елдердің кейінгі жылдары Қытаймен экономикалық және саяси ынтымақтастықты күшейткеніне байланысты болып отыр. Мәлімдемелер осы ынтымақтастықты тоқтатуға бағытталған. Трамптың Украинамен сирек кездесетін металдар бойынша келісім жасауға асығуы да антикқытайлық сипатқа ие, өйткені Қытай әлемдегі осы металдардың 70%-ың өндірісі мен өңделуін бақылайды. Бұл металдар қорғаныс өнеркәсібі мен аккумуляторлар өндірісі үшін маңызды. Украина әлемдік литий қорының 10%-ына ие, бұл электромобильдер өндірісі үшін қажетті литий батареяларын өндіруде маңызды компонент. Бұл келісімді Илон Маск та белсенді түрде қолдауы мүмкін. Сонымен қатар, АҚШ-ты сирек кездесетін металдардан бөлек, уран мен титан да қызықтырады, өйткені Украина уран қоры бойынша әлемде алтыншы орында тұр.

Қазір Дональд Трамп Еуропа мен Украинаның мүдделерін ескермей, Қытай, Иран және Солтүстік Кореямен әскери альянстан Ресейді бөліп алу үшін келісім жасасқысы келеді. Сондықтан Трамп Ресейді G7-ге қайта қосу идеясын ұсынды.

Трамп пен Путин кез келген келісім жасай алғанымен, Украина мен ЕО-ның қатысуынсыз ол келісімдері жұмыс істемейді. Кейбір сарапшылар дұрыс атап өткендей, шарттарды тек тізе бүккендерге ғана таңуға болады. Украина мұны істемек емес. Бұл – АҚШ көмек көрсетуді тоқтатқанда, Ауғанстан президенті Ашраф Ғани талибтерден қашып кеткен жағдай емес.

ЕУРОДАҚТЫҢ ТӘУЕЛСІЗДІК МҮМКІНДІГІ

Егер АҚШ Украинаға қаржылық қолдау көрсетуден бас тартып, қару жеткізуді шектесе, ЕО-ның басқа амалы қалмайды. Олар әлемдегі өз орнын өзгертіп, АҚШ-тың сателлиті ретіндегі рөлінен тәуелсіз ойыншы ретінде шыға бастайды. Мысалы, Ұлыбританияның бұрынғы премьер-министрі Борис Джонсон Бельгияда мұздатылған 300 миллиард долларлық ресейлік активтер бар екенін айтып, оларды Ресейге қарсы соғыста пайдалануды ұсынды.

Біртұтас еуропалық армия құру туралы ұсыныстар көптен бері айтылып келеді, бірақ бұл бастама тек Украинадағы соғыс басталғаннан кейін ғана екінші тынысын ашты. Мюнхен қауіпсіздік конференциясында Украина президенті Владимир Зеленский де Еуропа қарулы күштерін құруға шақырды. Көп жылдар бойы жіберілген мүмкіндіктерді тез қалпына келтіру қиын, бірақ оны жасау қажет.

Антиресейлік санкциялар мәселесі де түсініксіз болып отыр. Егер Трамп олардың бір бөлігін жеңілдетсе де, ЕО бұған бармайтын шығар, әсіресе Еуропадағы көп елдерде оңшыл күштер билікке келмейінше жағдай солай. Санкциялар сақталған жағдайда Кремль сұр импорт арнасын Орталық Азия елдері арқылы пайдалануды жалғастырады. Егер Ресей Трамптың үлгісі бойынша бейбіт келіссөздерден бас тартса, АҚШ санкциялары күшейтілуі мүмкін, ал Орталық Азия елдеріне қарсы екінші реттік санкциялар енгізу қаупі Трамп кезінде демократтарға қарағанда одан да жоғары болуы ықтимал.

ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ҚЫСЫМДА

Вашингтон мен Бейжің арасындағы шиеленіс күшейе берсе, әсіресе Қытайдың әлемде АҚШ-қа балама экономикалық және әскери-саяси орталық болуға деген ашық ұмтылысы айқын байқалса, Орталық Азия екі оттың ортасында қалады. Халықаралық валюта қоры қазір әлемдік экономика үш блокқа бөлініп жатқанын мойындады: АҚШ-қа қосылғандар, Қытайға қосылғандар және әзірге бейтарап қалғандар. Алайда Дональд Трамп Орталық Азия елдерінің көпвекторлы саясатына, әсіресе олар Қытай жағына бет бұра бастаса төзімділік таныта қоймайды.

Егер "Орталық Азияның 5 мемлекеті + АҚШ" форматы сақталса, ол енді Украинадағы соғысқа байланыссыз өтеді. Бұл қақтығыс Қытаймен текетірестің жалғасы ретінде қарастырылады. Ақ үй Орталық Азия елдерінің Қытайға қатысты бейтарап ұстанымына мүдделі немесе олардың Қытаймен сауда байланыстарын, соның ішінде Қытайдан ЕО-ға дейінгі Транскаспий халықаралық көлік дәлізі арқылы әлсіретуге тырысады.

Авторы Досым Сатпаев