Халық АЭС-тен қорқады. Ғалымдар не дейді?

20 млн халыққа электр энергиясының жетпеуі мүмкін бе?

Саябек Сахиев: 1990 жылдардан бері есептесек, елімізде тек 2012 жылдан бастап күн, жел энергиясы дами бастады. Бірде-бір жаңа ЖЭС, ГРЭС салынған жоқ. Қазір қолданып жүрген станциялардың 70-80 пайызы тозған. Әр техниканың өз мерзімі бар, сол қызмет ету мерзімдері аяқталуға жақын. Кентау қаласының жанында кезінде үлкен комбинат болған. Соған 500 млн долларға түріктер инвестиция салып, өндірісті бастамақшы болды. Бірақ оған жылына 40 мВт электрэнергиясы қажет екен. Ал қалада электр энергиясын жылдық тұтыну көлемі – 34 мВт. Қаланың өзіне жетпей жатқан энергияны комбинатқа қалай береді? Түріктер айналып кері кетіп қалды. Міне, тағы бір өндіріс орнынан айрылып қалдық. Бұл – Қазақстанға АЭС салудың үшінші талпынысы. Осының алдында талай мүмкіндіктер болды, бірақ оны билік қолдана алмады. Қазір АЭС-тің қажеттілігі анық. Қазақстанда күн, жел энергиясы өте жақсы дамып келе жатыр. Елімізге қажет электрэнергияның 6,5 пайызын осы баламалы энергия көздері береді. Ертең 6 қазанда қазақстандықтар АЭС салуды қолдап дауыс беріп, 2035 жылы АЭС салынды делік, сонда не 2,4 ГВт, не 2,8 ГВт электрэнергиясын беретін АЭС Қазақстанға қажет электр энергияның тек 9 пайызын ғана бере алады. Ол кездегі тапшылық 25-26 ГВт болады.

Қажет электр энергияның 9 пайызын қамтамасыз етсе, сол үшін қаншама қаржы жұмсап салу өзін ақтай ма?

Саябек Сахиев: Сол кезде (бұл шамамен 2035 жылдары) жел, күн энергиясының өндірген электр энергиясы жалпы қажеттіліктің 37 пайызын жабуға жетеді. Қазақстан баламалы энергия көздерінен бас тартып отырған жоқ. Бұрын электр энергиясының арзан түрін іздеп келсе, қазір оған экология мәселесі келіп қосылды. Яғни, қазір экологиялық жағы, оның арзан болуы әрі үздіксіздігі, яғни, 24/7 жұмыс істейтіндігіне мән беріледі. Осы үш шартты қанағаттандыратын ол – АЭС. Күн мен жел климатқа тәуелді, Оның үстіне жеріміз үлкен. Ауыл-аймаққа, шалғай жатқан ауылдарға күн мен жел энергиясын қолдана берсін, бірақ ірі өнеркәсіпке АЭС керек. Үлкен ауылына барғанда, бір кәсіпкер азамат келді. Мына жерге құс фабрикасын салайын деп, әкімге барсам, менің өнеркәсібіме керек 12 МВт-тық энергияны тауып бере алмаймын депті оған әкім. Кәсіпкер бизнесін дамыта алмай отыр. Ал күннің көзі бар кезде энергия бар, тауықтарға «қазір жылынып алыңдар, күннің көзі кетсе, энергия болмайды, жаурайсыңдар» деп айта алмайсың ғой.

АҚШ-та 2022 жылы АЭС өндірген энергияның көлемі сағатына 778 МВт болыпты. Ал бұл осы елдегі барлық өндірілген энергияның тек 20 пайызы екен.

Саябек Сахиев: АҚШ-та 96 АЭС бар. Соның өзі бір жылда қанша пайыз электр энергиясын өндіргенін көріп тұрсыз. Өйткені АҚШ-та өндіріс көп. Электр энергиясынсыз ешкім жұмыс істей алмайды. Өндіріс тоқтайды.

АҚШ-тағы өндірістер мега жобалар ғой. Бізде ондай мегажобалар жоқ.

Саябек Сахиев: Ресейде АЭС бар. Қытайда 56 реактор бар, тағы жиырма алтысын салып жатыр. Өзбектер салып жатыр. Қырғыздар мен моңғолдар саламыз деп жатыр. Өзіміз уран өндіріп отырып, электр энергиясын солардан сатып алайық. Жетпегені сол ма?

Онда неге қоғамда қарсылық бар?

Саябек Сахиев: Мысалға Бангладешті алып қарайық. Ең кедей елдердің бірі. Олар да АЭС салайын деп жатыр. Неліктен? Өйткені электр қуаты жетпейді. Сондықтан олар сол жолды таңдап отыр. АЭС саламыз дегенде алғашында үш локация қаралды. Олар: Курчатов, Үлкен ауылы және Ақтау қаласы. Ақтауда кезінде БН-350 деген АЭС болған.

Егер шынымен АЭС-ке қажеттілік болса, онда ғалымдармен, мамандармен кеңесіп, мемлекет неге жауапкершілікті алып, референдумсыз-ақ АЭС-ті сала бермейді? Біз неге саясиландырып алдық?

Саябек Сахиев: Мен саясат ғылымдарының емес, физика-математика ғылымдарының докторымын. Біріншіден, 1995 жылдан бері бүгінге дейін бірнеше референдум болды. Солардың барлығы Ата заңға өзгерістер мен толықтыру енгізу мақсатында өтті. Бұл – заңға ешқандай қатысы жоқ бірінші референдум. Екіншіден, «біз барсақ та, бармасақ та, оң шешіліп қойды» деген пікірді естіп жатырмын. Олар осыған дейінгі 30 жылда «біздің қатысымыз жоқ, біз үшін шешім қабылданып қойды» деген түсінікке үйреніп қалды. Ал қазіргі Президент Қ.Тоқаев «халықтың айтқаны болады» деп отыр.

Маған сұқбат бергендердің ішінде «егер АЭС салмасақ, шаммен отырамыз» дегендер бар. Егер мәселе шынымен осылай болса, онда неге мемлекет өзі әрекет етпейді.

Саябек Сахиев: Осыны пайдаланып, кейбір «саясаткерлер» «Тоқаев осының бәрінің жауапкершілігін халыққа итеріп қойып жатыр» деуде. Бұрын ескі Қазақстан кезінде 10-15 адам ғана сөйлей алатын, қазір ерінбегеннің бәрі айтып жатыр. Парамен ұсталып жатқандар әлі де бар, олар отыз жылдағы жүйеге үйреніп қалғандар. Бірақ менің ұрпағым ондай болмайды. Өйткені мен қазір өзім мен балаларымның заманын салыстырып қараймын. Жастармен жиі сөйлесем, біздің үнсіз келісіміміздің кесірінен солардың бәрі жасалып келді ғой, неше жүздеген байларды шығардық. Заңды жолмен емес, әрине. Біз үнсіз келіскеніміздің кесірінен олар байып келді. Ал қазіргі жастар оған көне қоймайды. Сондықтан заман қалай өзгеріп бара жатқанын қазір көпшілік білмей отырған сияқты.

Егер халық «АЭС қажет емес» деп шешсе, онда ол салынбайды, иә?

Саябек Сахиев: Мен маман ретінде қанша көзім жетіп тұрса да, халық солай шешсе... Егер ертең электр қуаты болмай, веерлік жарық өшіру болған кезде, халық өзінің қатесін түсінеді. Иә, сол кезде «ойбай, қателестік, АЭС салу керек» дегенді сол кезде айтар.

Халықтың қорқатыны: Чернобыль сияқты трагедия болса, не істейміз және АЭС-ті Росатом салса, біз Ресейге тәуелді болып қалмаймыз ба?

Саябек Сахиев: Негізгі 3-4 сұрақ бар. Соның ішінде осы екеуі ең бірінші орында тұр. Әлемде 415 атом реакторы жұмыс істеп тұр. Көлік маркасы сияқты, олардың да типтері әртүрлі. 415-тің 200-ден астамы Су-су екі контурлы атом реакторы (ВВР). Қазір дизельмен, бензинмен, электрмен жүретін көліктер бар, АЭС түрлері де сол сияқты бірнешеу. Міне, сол су-су екі контурлы атом электр станциясының ең алғашқысы 1957 жылы АҚШ-та салынды. 67 жылдан бері осы технологиямен салынған (ВВР) АЭС-тер штаттық режимде жұмыс істеп тұр. Бірде-біреуінде апат тұрмақ, оқыс оқиға болған емес. Бұл АЭС-тің ең қауіпсіз түрі екенін білдіреді. Сіз айтып отырған Чернобыльда, Фукусимада бір контурлы АЭС болды. Енді қазақстандықтар айтуы мүмкін: әлемнің басқа нүктелерінде ол қауіпсіз болғанымен, Қазақстанға келгенде қауіпті болса ше деп. Бұл пікір де қате. Өйткені біздің институтта (Ядролық физика инст-ы) 1967 жылдан бері Су-су реакторы тұр. Тура сол екі контурлы. Қуаттылығы – 6 МВт. Алғашында ол 10 МВт-тық болған. Міне, осы (институттағы) реакторға және алда салынатын реакторға МАГАТЭ-нің қоятын талаптары бірдей. Сондықтан Алматыдан 20 км жерде кіші АЭС бар, ол 57 жылдан бері жұмыс істеп келе жатыр деп сенімді түрде айта аламын. Өйткені МАГАТЭ АЭС-ті ескертіп те, ескертпей де тексеруге келсе, тура сол 57 жыл бойы бізді де тексеріп келе жатыр.

Сонда МАГАТЭ-нің 415 реактордың бәрін тексеруге шамасы жете ме?

Саябек Сахиев: Эксперттері бар. Бір институттың өзінде МАГАТЭ-нің 10 эксперті бар. Оларды басқа жақты тексеруге жібереді. Биылдың өзінде МАГАТЭ бізге екі рет келіп кетті. 57 жылда бір қате тұрмақ, бір ескерту жасаған емес. 57 жылдың ішінде 3 буын ұрпақ ауысты. Ғалымдар да, инженерлер де, қызметкерлер де.

Елімізде мамандар бар ма қазір?

Саябек Сахиев: 57 жыл біз асық ойнап жүрген жоқпыз ғой (күліп). Біздің ғылыми зерттеулерімізді көрсеңіз, біз әлемде теңдессіз зерттеулер жасап жатырмыз. Мысалы, мынау реактор. Соның жанында отын сақтайтын орын бар. Отынды алып, реакторға саламыз. Ол жерде зерттеулер жасаймыз, өнім өндіреміз, одан кейін отынды шығарамыз. Отында екі түрлі энергия болады. Бірі – радиация, ол өзінен-өзі кетпейді. Екіншісі – жоғары температура. Оның тура жанында бассейн бар. Соған салып, жарты жыл суытамыз. Міне, осындай тізбек. МАГАТЭ 57 жылдан бері тексеріп, бір қате тапқан жоқ. Сонда бізде кадр, әлеует, нәтиже жоқ деген сөз бе? Институтта мұнай және газ саласына қажетті радиоизотоптар шығарамыз. Адам денсаулығына қажетті, онкологияның алдын алу және емдеу үшін өнім шығарып жатырмыз. Соны әлемнің 5 еліне сатып отырмыз.

Онкологияға қарсы дәрілер? Ал онда неге оны өзімізде қолданбайды?

Саябек Сахиев: Неге қолданбайды? Қазақстанда 90 пайыз радиофармпрепаратты біз шығарамыз. Алматыда үш орталық бар. Астанада осымен үшінші орталық ашылайын деп жатыр. Ол жерде РДЦ бар, Президент іс басқармасы (УДП) және ұлттық онкологиялық орталықта үшіншісі ашылайын деп жатыр. Семейде, Шымкентте де бар.

Онда неге біздікілердің бәрі емделу үшін шетел асып жатыр?

Саябек Сахиев: Бұл сұрағыңыз Денсаулық сақтау министрлігінің құзырына кіреді, ал біз қай жерде орталық ашылса, сол жерді өніммен қамтамасыз етіп жатырмыз. Қазір 3 дәрі-дәрмегіміз дайын, жыл соңына дейін оны бесеуге дейін, одан кейін олардың санын тағы да арттырғымыз келіп отыр.

Қанша қызметкер жұмыс істейді?

Саябек Сахиев: 749 адам жұмыс істейді. Ақсай, Алматы қалаларында және Азғыр деген (Атырау облысы) мекенде екі филиал, бір экспедиция және үлкен орталық институтымыз бар, ол Алматыдан 20 км жерде орналасқан. 749 адамның 312-сі қыз-келіншек.

Екінші мәселе – Росатом. Мысалы, АҚШ, Жапония, Франция өздері салады АЭС-ті. Яғни, басқа елдің қас-қабағына қарамайды.

Саябек Сахиев: Біз КСРО құрамында болған кезде, 1972 жылы Ақтауда БН -350 АЭС-і салынды. Ол әлемдегі теңдессіз АЭС болды. Неліктен? Өйткені уран-238-де (UI) жұмыс істеген жалғыз АЭС болды. Қазір әлемдегі барлық АЭС уран-235-те жұмыс істейді. Оны мамандар жақсы біледі. Уран-238-дің екі қауіпті тұсы бар. Біріншіден, уран-238 үшін реакторда болып жатқан реакцияларды бірқалыпты, орнықты ұстап отыру күрделі мәселе. Екінші қауіпті тұсы – қару-жараққа қажетті плутоний көп бөлінеді. Міне, сондықтан МАГАТЭ көп елге уран-238-бен жұмыс істеуге рұқсат бермей отыр. Неге десеңіз, уран-238 табиғатта 94 пайыз кездеседі. Ал уран-235 0,17 пайыз-ақ кездеседі. АЭС-ке отын болу үшін осы уранды 2-ден 4,5 пайызға дейін байыту керек. Бірақ атом бомбасын жасау үшін оны 95 пайызға шейін байыту керек. Сондықтан бірде-бір АЭС отынынан ешкім атом бомбасын жасай алмайды. Ол атом бомбасы сияқты жарыла алмайды. Қазақстандықтар әлі күнге осы екеуін ажырата алмайды. Сондықтан АЭС пен атом бомбасының айырмашылығы жер мен көктей.

Бізге ертең Росатом салмайтынына кім кепіл?

Саябек Сахиев: Бірінші қадам – референдум: АЭС қажет, не жоқ деген сұраққа жауап беру. Халық «иә» деп жауап берсе, құрылыс МАГАТЭ белгілеген тәртіппен салынады. МАГАТЭ-сіз ешкім бір қадам жасамайды. Біз АЭС салатын вендорға (компанияға) шарт қоюымыз керек. Халық анау соғысты көріп, үрейленіп отырса, мемлекеттік комиссия соған көзін жұмып, жеңісті бере салады деп ойлайсыз ба? Халық арасында дүрбелең туғызып, Росатом құрылысты бастап қойды деген де фейк ақпарат шығып жатыр.

Өзбекстанға АЭС-ті Росатом салып жатыр ғой.

Саябек Сахиев: Өйткені олар Росатоммен келісті. Бізде шешімді өзіміз қабылдаймыз. Өзбектер шешімді референдумсыз қабылдады, біз референдумға шығардық. Росатом басқа компаниялармен бірге АЭС салуға қатысты өтінімді 2018 жылдары берді. Ол кезде ешкім Ресейдің 2022 жылы соғыс ашатынын білген жоқ.

Росатомның халықаралық деңгейдегі санкцияға қатысты беделі қандай?

Саябек Сахиев: Мен қазір Росатомның қазіргі жасап жатқан жұмыстарын айтсам, жұрттың бәрі «ой, Росатомның адамы екен» деп ойлайды. Бұл олай емес. Росатомның мүмкіндіктері мол, бірақ қалған 3 компанияның да мүмкіндігі төмен емес. Сондықтан мемлекеттік тендер бойынша Росатом салатыны алдын ала шешіліп қойылған деген фейк ақпарат. Егер Росатомға халықаралық қауымдастық санкция салса, оны халық біліп отырса, мемлекеттік комиссияда отырғандар да біледі деген сөз. Бірақ қазір АЭС-ті Росатом салмайды деп жариялап айта алмаймыз. Өйткені қазір шорт-тізімде 4 вендор бар. Бастапқыда олардың саны 13 болған. Біз вендорларға дұрыс шарт қоя білуіміз керек. Мәселен, АЭС салды делік, олар бірінші отын ретінде бәрібір өзінікін алып келеді. Бірақ екінші кезектегі отынның бәрін Қазақстан уранынан жасауы керек. Росатом қазір ВВР технологиясы бойынша 4 реакторды Түркияда салып жатыр, екі реакторды Мысырда, екі реакторды Беларусьте салды. Міне, осы сегіз блок бір технологиямен салынса да, олардың әр қайсысының отындары әртүрлі. Бірінің отыны біріне келмейді. Отын неге әр елдің АЭС-де өзгеше? Өйткені өзара басқа оқиғалар болмауы үшін. Сондықтан отынның технологиясы әртүрлі. Біз сол себепті отынның технологиясын бізге беріңдер, біз келесі отынды өзіміз шығарамыз деген шарт қоюмыз керек.

Оған салатын компания келісе ме?

Саябек Сахиев: Келіспесе, «сау болыңыз» дейміз. Мына төртеудің ішінде «қалдығын алып кетейік» деп айтқандары да бар.

Қалдықтар радиоактивті емес пе?

Саябек Сахиев: Ядролық реакция мен химиялық реакцияның арасы – 107 дәрежесі. Ол мектеп бағдарламасынан белгілі. Яғни, 1 кг уран 10 мың тонна көмір жаққандай энергия береді. Осынша көмірден қанша тонна күл қалады, оның ішінде неше радиация бар, өртегенде қанша бөлігі ауаны ластайды? Қазақстанда мұны айтпайды да, білмейді де, өйткені көзге көрінбесе болды, қорқыныш жоқ деп ойлайды. Екінші үлкен айырмашылық: күлді қайтадан жаға алмайды. Ол энергия бермейді. Ал АЭС-тің қолданған отынын келешекте 10-20 рет пайдалансаң да, оны қайта-қайта қолдана беруге болады.

Бізде қалдықтарды қайда жібереді?

Саябек Сахиев: Ақтаудағы БН-350 деген АЭС болды. Ол 26 жыл энергия беріп келді. Соның қалдығын Курчатовтағы ұлттық орталықтың территориясына АҚШ-тың қаржысына диаметрі 2,5 м, биіктігі 3 м болатын бетондардың ішіне салып қойдық. Олар жердің бетінде тұр. Ғарыш спутниктері күніне жер орбитасын 16 рет айналып өткенде, солардың өз орнында тұрғанын бақылап отыр. Ұлттық ядролық орталығы өз-өздерін тексере алмайды. Сондықтан біздің мамандар әр бес жылда барып, қойманың бұзылған-бұзылмағанын тексеріп тұрамыз. Сондай тексерісті былтыр ғана жүргіздік. Демек, Қазақстан ядролық қалдықтарды сақтауды үйренді. Ал ол болашақта кейін қайта пайдалануға болатын отын.

Сіздерде 100 пайыз қазақстандық мамандар ма?

Саябек Сахиев: Әрине, біз стратегиялық нысанға жатамыз. Сондықтан осы елдің азаматтары ғана жұмыс істейді.

Үлкен ауылында АЭС салынса, ол Байқоңыр секілді жабық қала болады, ешкімді кіргізбейді деген үрей бар.

Саябек Сахиев: Жұрт жалған ақпаратқа сенгіш. Кореяға барып келген азаматтар шығарып жатыр, мына жерде АЭС тұр. Сыртында қоршауы бар. Қарама-қарсы бетінде адамдар бассейнге түсіп жатыр. Жоқ, бізге біреу айтты, кім болса да, соған сену керек. Дозиметрмен өлшеп, видеоға түсіріп жібермесек, сенім жоқ. Сіздерге қызық болса, біздің институтқа келіп, көзбен көрсеңіздер болады. Бізді Ұлттық ұлан қорғайды. Олардың өзінің ережесі бар. Солар сіздерді тексереді. Алдын ала рұқсат алу қажет. Шетелдіктер кем дегенде 2 апта, 1 ай бұрын рұқсат алуы керек. Жарты жылдың ішінде 120-дай шетелдік келіп кетті. Алматы, Жетісу облыстарының азаматтары өте белсенді екен. Алматы облысынан 200-дей, Жетісу облысынан 180-дей адам келіп, көздерімен көріп кетті. Жер-жерді аралап жүргенде, халықтың бәрін шақырдым. Алматыда қоғамдық тыңдау 16 тамызда болды. Қаладан 20 км жерде Ядролық физика институты тұр. 400-500 шақырымнан келіп көріп жатқандар бар. Ал олар іргеде тұрып келмейді. Бірақ шулай береді.

Жақында көрген шығарсыз. Бұрынғы-қазіргі шенеуніктердің Дубайдағы жылжымайтын мүліктері туралы ақпарат интернетке шықты ғой. Ертең осы жерде қалатын кім? Ол – халық. Ертең қандай қиын жағдай болса да, оның ауыртпалығы осы халыққа түседі.

Саябек Сахиев: Осы сөзіңізбен келісемін. Жаңағы айтқан кісілердің барлығы ескі Қазақстанда жұмыс істегендер деп ойлаймын. Мен ол тізімді көрген жоқпын. Мен де сол кезде өмір сүрдім. Бірақ менің даусым шыққан жоқ, шығара алмадым. Иә, мен кемшіліктерді айта алмадым. Қазір жаңа Қазақстанда олай жасамайық. Референдумға келіп, ойларыңызды айтыңыздар. Жоқ болса, жоқ. Германия туралы айта кетейінші. АЭС-тан бас тартқан себебі: оларда тұрған АЭС-тің барлығы Чернобыль мен Фукусимада салынған АЭС-дай екінші буын технологиясымен салынған. Сондықтан олар жауып тастады. Олар 10-15 жылдан кейін АЭС саламыз дейді. Бұл менің маман ретіндегі жеке пікірім. Италияда да сондай жағдай. 4-5 жылдан кейін олар да осы әңгімені айтады. Көресіздер. Өйткені 1 кг уран мен 10 мың тонна көмір. Айырмашылық бар ма, жоқ па?

Біздегі көмір қоры 360 жылға жетеді ғой.

Саябек Сахиев: Әлемдік қауымдастық көміртегі салығын енгізіп жатыр. ЖЭС арқылы (көмір) өндірілген өнімге қомақты салық салынады, атом энергиясы арқылы өндірілген өнімге салық салынбайды. Сондықтан болашақта өз өнімімізді шетелге экспорттау үшін де бізге атом энергиясы керек. Сол сияқты күн, жел энергиясынан алатын болсаң, ол да басқаша болады.

Біз әлемдегі нөмірі бірінші экспортер емеспіз ғой. Мектептегі парта мен үстіміздегі киімді шетелден алдыртамыз.

Саябек Сахиев: Келісемін. Бұл – салдары. Себебі неде? Қазір АЭС-тан қашып жүргендер кезінде «бізге автоөндіріс неге қажет, анау дайын тойотаны сатып ала салмаймыз ба» деген азаматтар ғой сол. Оны мен айтқан жоқпын, сол тоқсаныншы жылдары айтылған сөздер ғой. Сол кезде қарым-қатынас сондай болды. Бізде азық-түлік қауіпсіздігі, энергия қауіпсіздігі болмаса, тәуелсіз елміз дегенің – бос сөз.

Егер АЭС салып, энергияны өзіміз өндіреміз деп отырғанда (кез келген компания салса да), біз салған елге тәуелді болып қалмаймыз ба?

Саябек Сахиев: Жоқ, тәуелді болып қалмаймыз. Әлемде 415 реактор жұмыс істеп тұр. Сонда оны салған 8 елге тәуелді болып жатқан жоқ қой ешкім. Уран шикізатының қоры бойынша біз әлемде екінші орындамыз. Уранның 0,7 пайызы ғана 235-ші марка. Соны байыту керек. 2-ден 4,5 пайызға дейін. Міне, осы байыту тек алты мемлекеттің ғана қолында тұр. Ширек ғасырдан асып кетті, Иранға не үшін санкция салынды? Өйткені олар бомба жасайды деп жұрттың бәрі улап-шулап жүр ғой. Ол дәлелденген-дәлелденбегенін мен білмеймін, саясаткер емеспін. Уранды байыту ол – саяси мәселе. Содан кейін одан отын жасайды. Осы жерде тәуелді болмау үшін алты ел байыта ала ма, алты елмен келісіп, сол елдер бөлек-бөлек беруі керек. Өйткені олар уран болмаса, уранды байыта алмайды ғой. Оларға уран қажет. Бізге байытылған уран қажет. Бұл жерде тиімді шарт жасай білу керек.

АЭС салынса, онда кімдер жұмыс істейді? Бұл нысан кімге бағынады?

Саябек Сахиев: Бұл нысан ядролық физика институтына бағынбайтыны анық. Мүмкін Энергетика министрлігіне, бірақ ол жағын анық білмеймін. Әйтеуір бізге емес. Ол жерде міндетті түрде ұлттық кадрлар жұмыс істейді. АЭС салынғанша 8000-дай адам жұмыс істейді. Түркиядағы АЭС-та 15500-18000-дай адам құрылыста жұмыс істеп жатыр. Соның ішінде 400-ден астам қазақстандық бар. Салынғаннан кейін Тимур Жантекин басқарып отырған Қазақстанның атом электр станциялары деген кәсіпорын бар ғой, соның ақпаратына сәйкес, екі блокта 2000-дай адам жұмыс істеуі керек екен. 2000-ның 200-дейі күзетшілер мен техникалық қызметкер. Осы 200-дей адамды Ядролық физика институты дайындай алмайды. Келісесіз ғой? Қалған 1800-дің 400-і жоғары біліммен болуы керек. Осы 400 адам кем дегенде 4 жыл оқиды. Сол 4 жылдың 3 жылын Ядролық физика институтының базасында оқуы керек. Неге? Өйткені су-су реакторы (ВВР) дайын тұр. Ол жаңағы АЭС-тің прототипі. Қалған бір жылды тендерді жеңіп алған компанияның еліне барып, оқып үйреніп келуі керек. Қалған 1400 адамға келейік енді. Біздің институт базасында үш орталық құрылған. Олар: 2000 жылы ашылған Радиациялық қауіпсіздік орталығы, 2003 жылы ашылған Бүлдірмей бақылау орталығы, 2017 жылы Физикалық-ядролық қауіпсіздік деген үшінші орталық ашылды. Осы үшеуі де МАГАТЭ-нің қолдауымен ашылған. Осы орталықтар ашылған уақыттан бері біз атом саласында 5000 маман дайындадық.

5000 кадрдың барлығы қайда қазір?

Саябек Сахиев: Қазатомөнеркәсіпте, Үлбі металлургиялық зауытында, Ұлттық ядролық орталығында, МАЭК-те жұмыс істеп жатыр. 5000 кадр дайындаған жерде 1400 кадр дайындау мүмкін емес деп кім айта алады? АЭС салынып біткенше әлі 10 жыл бар. 6 қазан референдумда қолдаған күннің өзінде. Сондықтан ұлттық кадрларды қолдау қажет, оны біздің базада дайындау қажет деп ойлаймын. Францияның 56 атом реакторындағы кадрларды дайындайтын АйтуИн корпорациясы бар. Сонымен қол қойдық. Бір жылы олар, екінші жылы біз барып, кадрлар біліктілігін көріп келдік. Олардан біздің мамандардың еш айырмашылығы жоқ.

6 қазанда халық АЭС салу керек пе, жоқ па деген сауалға иә не жоқ деп жауап береді. Бірақ қай елдің компаниясы салатынын мемлекеттік комиссия анықтайды. Комиссияда кімдер болатынын мен білгім келеді. Ертең бір жағдайлар болса, халық сол адамдардан талап етуі керек қой.

Саябек Сахиев: Келісемін. Ескі Қазақстанға оралмау үшін осының бәрін ашық жүргізу керек. Оны Энергетика министрі А.Сәтқалиев та айтты ашық болады деп.

Енді ашық болса, неге сол ақпараттың бәрі қазір айтылмайды?

Саябек Сахиев: Қазір саламыз ба, жоқ па, соны шешіп алуымыз керек қой.

Ертең АЭС саламыз деп дауыс берсек, одан кейін ашықтықты жоғалтып алмаймыз ба?

Саябек Сахиев: Қазақстандықтар мұны үкіметтен талап етуі керек.

Қалай талап етеміз? Менің талабым: АЭС бойынша мемлекеттік комиссияда кімнің болатынын мен көргім келеді.

Саябек Сахиев: Оны БАҚ беттерінде жарияласын.

Бір кісі айтты. Оның бәрі құпия болады деп...

Саябек Сахиев: Менің ойым мынадай. Комиссия міндетті түрде ашық болуы керек. Онда тұрған түк жоқ. Бірақ комиссиялық шарттар құпия болуы тиіс.

Біз технологияны көрсете алмаймыз деді, жақсы. Ол халыққа керегі жоқ. Бізге керегі: ол компания халыққа қанша жұмыс орынын береді, қанша ақша құйылады, кімдер шешім қабылдайды, қанша жылда салынады деген сияқты.

Саябек Сахиев: Осы жерде мен комиссия мүшесі ретінде емес, қазақстандық ретінде мынаны айтқым келеді. Ядерщик болмаған күннің өзінде Үкіметтен талап етер едім. Бұрынғыдай үнсіз қалып, одан кейін өзімнің болашағыма балта шапқым келіп отырған жоқ.

Яғни, сізге лауазым емес, ашықтығы, қалай өтетіні маңызды ғой.

Саябек Сахиев: АЭС құрылысында коррупция болмайды деп сенемін. Өйткені МАГАТЭ Үкіметпен ғана емес, Парламентпен де қатар жұмыс істейді. Сондықтан халықаралық ұйымның сенімділігіне сенемін. Шорт тізімдегі төрт компанияның қайсысы болсын, бір елде ақшасын жеп қашып кетті дегенін естігенім жоқ. Қай елдің компаниясы салса да олардың қауіпсіз болатынына толық сенемін. 1986 жылы Чернобыльда АЭС-те апат болды ғой, содан кейін МАГАТЭ-нің қауіпсіздік талаптары еселеп өсті. Жапонияда Фукусима 2011 жылы болды ма, сол Фукусиманы жапондар жөндеп, қайтадан іске қосып жатыр. Одан басқа АЭС салып жатыр. Олар тұрған аралда күніне 15 рет жер сілкінісі болып тұрада, сонда да олар АЭС-тан бас тартып жатқан жоқ. Неге біздің азаматтар осыны ойламайды?!

Балқаш көлінен айрылып қалмаймыз ба?

Саябек Сахиев: Ол да қауесет қой. Сол сөзді айтқан адам, ертең Балқашқа радиация ағады, балықтың бәрі пісіп қалады деп айтқан адам мамандығы бойынша кім?

Балықшыларға кедергі болмай ма?

Саябек Сахиев: Бізге келіп көрсеңіздер, 1967 жылы салынған АЭС прототипі ғой. Реакторда тұрғна бірінші контур, ол жерде радиация бар. Қалай 1967 жылы су құйылды, сол әлі тұр. Бір тамшы сыртқа шыққан емес. Енді цифрлармен сөйлейік. Балқаш АЭС салынбай-ақ деңгейі түсіп жатыр. Жоқ, түсіп жатқан жоқ па?

Түсіп жатыр.

Саябек Сахиев: АЭС бар ма? Жоқ. Өзінің кезеңі бар, 20-23 жылда түсіп, көтеріледі. Балқаштың су қоры 180 млрд текше метр. Ерекшелігі: ауданы үлкен, тереңдігі 6 м-ден аспайды. Ауданы үлкен болғандықтан, булануы да көп болады. Жылына 19-20 пайыздайы буланып, қайта құйылып тұрады екен. Ол 19 млрд текше метр.

Бұл ақпарат сенімді ме?

Саябек Сахиев: Ғалымдардың ақпараты. Ертең АЭС салынса, реакторға пайдаланатын су осының 300-ден бір бөлігі. 0,33 пайызы буланады. Ал сырттай сөйлей беретіндер осыны түсінбейді. Жеке көзқарасым: егер ертең АЭС салынса, Балқаштың екінші өмірі басталады. Ертең Балқаштың түбі тазаланады. Суы тазарады. Қазір бір тиын бөлінбейді. Ертең үкімет оған ақша бөле бастайды. Балық пен өсімдіктер дүниесіне жақсы болады. Неге мен бұлай атып отырмын. Өйткені басқа елде тура осындай АЭС бар, жанында көл бар, ел бар. Соларды көргеннен кейін айтып отырмын.

Қалдықтар да сол жерде бола ма?

Саябек Сахиев: Меніңше, қалдықтар БН-350-де қалдықтарын Курчатов жаққа апарып қойдық қой, мәселе сол жерде мамандар бар, дайын тұрған кадрларды пайдаланып, сол жерге тасымалдау керек. Оны қалдық деп атағанмен, ол болашақ отын екенін ұмытпау керек. 1988 жылы мен екінші курс оқыр жүрген кезде, бізді Ядролық физика институтына апарды. Ол кезде поселок Алатау деп аталатын. Онда 5000 адам тұратын. Саяжайлар енді-енді пайда болып келе жатқан. Қазір Алатау мөлтек аудан дейді ғой, саяжайлармен қосқанда қазір мұнда 15 000 халық тұрады. Қасында реактор тұр. Кішкентай АЭС. Реактор бар екенін тұрғындардың бәрі біледі. Өйткені 80 метрлік тұрбасы тұр. Оны көрмеу мүмкін емес. Ол жерге көшіп келіп жатқандар радиация жұтайық, ауырайық деп келіп жатқандар емес қой. Соның ішінде елу ерікті бар. Соларға датчик беріп қойғанбыз. Екі жыл болды. Олар белгіленген график бойынша бізге келіп, компьютерден көрсеткіштерді қарап отырады, тіркейміз оны. Осы екі жылда біреуінде ауытқу болған емес. Әрине, АЭС үшін қоймалар үлкенірек болады. Мысалы, БН-350-дің 26 жыл бойы пайдаланған отыны екі мың шаршы метр жерде тұр. Ол дегенің бір хоккей алаңына тең (1800 м2). Ал егер ЖЭС болса, ол қанша көмір жағатын еді?

АЭС салынғаннан кейін электр энергиясына тариф өседі деген ақпарат айтылып жүр...

Саябек Сахиев: Әрине, өседі тырнақшаның ішінде. Өйткені мамандар айтып отыр ғой (күліп). Тариф дегеніміз не? АЭС 10 жыл салынды. Соның өзін өтейтін жылы, мысалы, 10 жылда өз-өзін өтейді десеңіз, әрине, баға жоғары болады. 20 жылға бөліп тастаса, онда тариф төмен, 50 жыл деп қойсаңыз, тариф одан да төмен болады. Бірақ бұл жерде мынадай мәселені ескеру керек, уран отыны Қазақстанда дайындалса, Қазақстан өзі ең қымбат бағамен сатпайды ғой. Мәселе ең тұрақты болатынында. Ал осының ең арзан болатынына, мысалы, мен сенемін. Тұрақты болатыны анық. Өйткені, біз бірнеше жылдың отынын дайындап қоямыз алдын ала.

АЭС салатын компаниялар өз пайдасын ойлайды ғой...

Саябек Сахиев: Мәселе сонда ғой. Қазір жұрттың бәрі айтады 60 тг болады деп. Неге? Ресейлік Росатом өз қаржысына Түркияда 4 блокты салып жатыр. Сондықтан олар өз ақшасын қайтаруды ойлайды. Сондықтан Россатом айтады, 10 жылдың ішінде сен осындай бағада сатып отырасың, өйткені инвестицияны қайтару керек. Одан кейін, ол 4 блок ақырындап Түрік елінің меншігіне көшеді. Содан кейін Түркия өз бағасын қоя бастайды. Қазір ол аналардан, қымбат бағамен алып, дотация жасап, халыққа төменірек бағаға беруге мүмкіндігі бар, ол солай жасайтын да шығар. Ал біздікілер сол ақпаратты оқып алды да, ойбай, 10 жыл мынадай бағамен алу керек, біз де сондай бағаға алады екенбіз деп жүр. Менің білетінім, егер соның ішінде қазақстандықтар жұмыс істеп, отынды қазақстандық ураннан дайындаса, оның өндірген энергиясы әлемдегі ең арзан энергия болады. Ол анық. Оны түсінуге тым ақылды болудың қажеті жоқ шығар…

Ал қазір біз энергия көзін көбіне Ресейден алып отырмыз ғой?

Саябек Сахиев: Иә. АЭС неге Балқаш жанынан Үлкен ауылы маңынан салынып жатыр? Ол Балқашты кептіру үшін салып жатқан жоқ. Кез келген ел өзінің, мысалы, шығысы, батысы, оңтүстігі, солтүстігі болады ма, осының барлығының энергиялық жүйелері тұйықталуы керек. Өйткені бір жағында электр энергиясы жоқ болып қалса, қалған жағынан электр энергиясы келуі керек. Сондықтан солтүстігіміз бен оңтүстігіміздің арасында электр жүйелері жүргізілген. Сол Балқаш арқылы өтеді. КСРО кезінде солай салынған. Сондықтан АЭС-ті Балқаштан салатын себебіміз еліміздің оңтүстігінде ел халқының жартысы тұрады. Соған қазір электр энергиясы жетпей жатыр. Солтүстіктен тартып жатырмыз. Өйткені қырғыздардың өзіне жетпей жатыр. Ал км алыстаған сайын электр энергиясының шығыны да көбейе бастайды және құны артады. АЭС Үлкен ауылында салынатын болса, ол сол өңірді қамтамасыз етеді. Курчатовтан да салуға болар еді. Бірақ Курчатовқа қасындағы Екібастұз алыс емес. Біздің солтүстік өңірлеріміз электр энергиясымен Екібастұздағы ЖЭС-тар арқылы қамтамасыз етілген. Оңтүстік бізде энергиятапшылықты қатты сезініп отырған. Қайтадан айтайын, электр желісін Курчатовтан тартсақ, оның шығыны көбейеді.

Жуырда белгілі болған өзбекстандағы АЭС технологиясы қандай?

Саябек Сахиев: Олар да осындай қуатты екі үлкен блок саламыз деп ойлаған. Кейін жоспарын өзгертіп, 6 шағын модульді (55 МВт) станция салайын деп жатыр. Жалпы қуаты - 330 МВт. Кіші модульдық АЭС-дың шыққанына көп болған жоқ. Былтыр Қытай салып бітірді. Канадада америкалық компания салып жатыр.

Неге біз де осындай салмаймыз?

Саябек Сахиев: Мұның бір ерекшелігі, бір кемшілігі бар. Оның қауіпсіздігі уақытпен тексерілген жоқ. Өйткені жаңадан салынды ғой. Қазақстан да кейін сала алады 70 МВт-тық. 5-6-уын тез-тез салып тастауға болады. Бірақ құны жоғары болады.

Сіз АЭС-ті қай елдің компаниясына салғызар едіңіз?

Саябек Сахиев: Технологиялары бір-біріне ұқсас. Деңгейлері де сен тұр, мен атайын дегенге келіп тұр. Ерекшелігін атап өтер болсам, француз компанияларында адами фактор жоқтың қасы.

Чернобыльдағы апатқа адами фактор әсер етті ғой...

Саябек Сахиев: Олар адами фактордың бәрін автоматтандырып тастады. Есесіне бағасы да қымбат болуы мүмкін. 3-ші буын АЭС-дың үстінен ұшақ келіп құласа да, шыдап береді, анандай-мынандай деген. Ол дұрыс. Екінші жағынан, математикада ықтималдылық теориясы деген бар ғой. Балқаштың жанына Үлкен ауылына салдық дейік. Сол жерге ұшақтың құлау ықтималдылығы қалай болар екен. Қажет пе соншама ақшаны жұмсауға? 20 см қалыңдықта болат, оның сыртында 80 см қабат бетонмен қапталуы керек. 100 жылда бір рет ұшақ құламаса, онда қыруар қаржы босқа кетті деген сөз ғой. Мұны кім есептейді? Есесіне қауіпсіз. Расында бұл жерде өте көп факторлар бар. Соның бәрін ескеру қажет.

Білдей бір институтты басқарып отырсыз, бұл қызметке келгеніңізге қанша жыл болды?

Саябек Сахиев: Жалпы жұмыс өтілім 1990 жылдан басталады. Бас директор болып 2015 жылы тағайындалғанмын. Арасында үзіліс болды. 2022 жылы қайта келдім.

Сіз үшін ұлттық мүдде дегеніміз не?

Саябек Сахиев: Мен мұны басқаша айтайын. Мен ұлтжандымын. Мен экономикамыздың өсіп, халқымыздың көбейгенін қалаймын. Меніңше, Қазақстан екі бағытты бастауы керек. Кез келген елді құлату үшін екі жүйені бұзу керек. Ол білім және денсаулық жүйесі. Ядролық физика физика саласынан 1938 жылы бөлініп шыққан. 1945 жылы әскери мақсатта пайдаланды. Жапонияның екі қаласына атом бомбасы тасталды. Тек 1950 жылдан кейін бейбіт мақсатта пайдаланып, АЭС салына бастады. Міне, осы ақпараттың өзін қазақстандықтар әлі біле бермейді. Кеңестер одағын аңсамаймын, бірақ ол кезде білім жақсы болатын. Сондықтан біздің буынның білімі қазіргілерден тереңдеу ме деп ойлаймын. Мүмкін қателесетін шығармын. Сол сияқты денсаулық сақтау жүйесі де бұрынғымен салыстыруға келмейді. Қазір қалталы қай азамат қазақстандық емханаға барып емделуге дайын? Бәрі шетелге барып емделеді. Өйткені өзіміздің мамандарымыздың сапасын жоғалтып алдық. Бірақ қазір біздің институттың деңгейі әлемдік деңгейден кем емес. Өйткені біз әлемдегі ең озық 30 халықаралық ұйымдармен тікелей байланыстамыз. Мықты деген университеттермен тікелей жұмыс істеп жатырмыз. Массачусетс технологиялық институты. 2023 жылдың нәтижесі бойынша бұл ЖОО бірінші орында тұрған Гарвардты ысырып, өзі бірінші орынға шықты. Мен осы ЖОО-мен алғашқы келісімшартты 2015 жылы қол қойғанмын. Былтыр екінші рет қол қойдық. Біздегі 5 ғалымыздың біреуі диссертациясын қорғап қойды, төртеуі жылына кем дегенде екі айға сонда барып келеді. Қазір ортақ үлкен ғылыми жоба дайындап жатырмыз. Ғылыми мақаланың жариялануы бойынша біз қазақстандық 120 ЖОО арасында бесінші орындамыз.

100 жылдық стратегиялық нысан салынса, оның қауіпсіздігі т.б.жауапкершілігі осы істің басы-қасында жүрген азаматтардың мойнында. Сондықтан сол азаматтар осы істе кепіл болса деймін. АЭС салынған күнде оның елге қауіпсіз, тиімді боларына 100 пайыз кепілдік бересіз ғой?

Саябек Сахиев: Шатастырмайық. АЭС салатын компания солар кепілдік береді. Технологияның әлемде теңдессіз әрі қауіпсіз екеніне мен сенемін. Мен өз тарапымнан неге кепіл бере аламын? Ядролық физика институтында мамандар дайындайтын болса, солардың сапасына кепілдік бере аламын. Жалғыз мен ғана емес, институт ұжымы осыны күтіп отыр. Күні кеше ғана 28 қыркүйекте атом саласы қызметкерлерінің күні өтті. Өзім іссапарда болып, қатыса алмадым, бірақ сол шарада әзірленген видеороликтер бар, әлеуметтік желіде таралды, сол роликтен де менің әріптестерімінің осы АЭС саласын дамытуға ынталы екенін көруге, байқауға болады.

АЭС тақырыбын талқылау үшін Энергетика министрі А.Сәтқалиевті эфирге шақырған едім. Үкімет басшысы О.Бектеновтің де сұқбатқа келіскенін қалаймын. Қалай болғанда да бұл мәселеде ұлттық мүдде бәрінен биік тұруы тиіс. Сұқбат бергеніңізге алғыс айтамын.

Құрметті оқырман! Ұлысмедиа сіздердің сауалдарыңызды, пікірлеріңізді күтеді. Біз оқырман үшін әрқашан ашықпыз.

Сұқбаттасқан: Самал Берікқызы