Тарих ғылымдарының докторы Нұрлан Қабдылхақ қазақ тіліндегі орысша кірме сөздерге қатысты наразылықтар жөнінде ойын айтты, деп хабарлайды Ulysmedia.kz.
Орысша кірме сөздер
Қазақ тілін үйренуге арналған бір оқу құралындағы орыс тілінен енген сөздердің ұзақ тізіміне байланысты қоғамда наразылық туындады. Кейбір сыншылар қазақтардың бұл сөздерді түпнұсқаға тым жақын етіп айтуына да реніш білдірген. Жалпы алғанда, қазақ қоғамындағы русизмдерге көзқарас екіұшты. Бірі тіл тазалығын жақтап, тіпті көнеден қалыптасқан, бейімделген сөздерді — мысалы, шенеунік немесе шұлық сөздерін де қабылдамайды. Соған қарамастан, ауызекі тілде русизмдер мықтап орнығып үлгерсе, жазба тілде олардан бойды аулақ ұстауға тырысады.
Қосарлы көзқарас
Менің де өткенімде русизмдерге қатысты қосарлы көзқарасым болды. Бірақ түрлі тілдерді көбірек зерттеген сайын «таза» тілдің жоқ екенін, ал кірме сөздердің тілді икемдірек, демек, ыңғайлырақ ететінін түсіне бастайсың. Өйткені тілдің негізгі қызметі — ақпаратты нақты әрі жылдам жеткізу.
Кеңестік дәуір ме, әлде бәрі бұрынырақ басталды ма
Көпшілік қазақ тіліне орыс тілінен сөздердің енуін кеңестік кезеңмен байланыстырады. Алайда мұндай сөздер қазақ және басқа да түркі тілдеріне отарлық кезеңде-ақ ене бастаған. Кеңес дәуірінде орыс сөздерінің ешқандай бейімдеусіз — не фонетикалық, не орфографиялық өзгеріссіз қабылдануына негізделген тиімсіз жүйе енгізілді. Ал кириллицаға дейінгі кезеңде кірме сөздер қазақ тіліне табиғи фонологиялық бейімделуден өтетін. Мұндай сөздер біреулерге оғаш естілер немесе көрінер, бірақ дәл осы бейімдеу тіл ішкі үйлесімін сақтап қалатын.
Ұйғыр тілі
Бірнеше жыл бұрын мен ұйғыр тілін зерттеп, онда орысша сөздердің өте көп екеніне таңғалдым — олардың басым бөлігі патша заманында енген сияқты. Әсіресе бұл сөздердің ұйғыр фонетикасына бейімделіп, араб жазуымен берілуі ерекше әсер қалдырды. Бұл оларға өзіндік реңк береді. Мысалы, үйреншікті ұйғыр сөздерінің арасында пасон немесе аптор секілді сөздер кездесіп қалады — әрі олар ана тіліндегідей естіледі.
Түркі мәтіндері
Қазір жұмысыма байланысты әрі қызығушылықпен ескі түркі, соның ішінде қазақ тіліндегі, араб жазуымен жазылған мәтіндерді жиі оқимын. Ондай қолжазбалардан орысша кірме сөздерге жиі жолығамын. Алғашында бұл тосын жайттар таңғалдырады, әсіресе арабша не парсыша сөз күткен сәтте орыс сөзі шыға келгенде. Бірақ дәл осындай күтпеген табыстар мәтінді оқуды ерекше қызықты етеді.
Қысқасы, болашақта осы ескі түркі тіліндегі мәтіндерден кездескен бейімделген русизмдерді бөлісіп отырамын.
Авторы: Нұрлан Қабдылхақ