Қазақстан тәуелсіздік алған 34 жылдың ішінде қорғаныс министрі 14 рет ауысыпты. Яғни, орта есеппен әр министр екі жылдан артық уақыт қызмет атқарған. Бұл мерзім, әсіресе кейінгі 15 жылда әскери кафедраларда идеялар мен реформалардың нақты сабақтастығы болмағандықтан Қарулы күштердегі тәртіпті қалпына келтірмекке тым аз уақыт. Осының өзі қазір қазақ армиясында неліктен бірқатар жүйелі мәселелердің бар екенін түсіндіре алады. Ulysmedia.kz бұл мақала Қорғаныс министрінің орынтағында неліктен ешкім ұзақ отыра алмағанын анықтап көрді.
САҒАДАТ НҰРМАҒАМБЕТОВ
Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш қорғаныс министрі Сағадат Нұрмағамбетов – аты аңызға айналған тұлға. Соғысқа қатысқаны үшін оған Кеңес одағының батыры атағын алған. Соғыстан кейін әскер қатарында қалып, 1961 жылдан бастап жоғары әскери басшылық лауазымдарын иеленді, ал 1964 жылы генерал шенін алды. 1989 жылы Орта Азия әскери округі таратылған соң, зейнет жасына толуына байланысты отставкаға шықты. Дегенмен әскери қызметпен байланысын үзбей, соғыс ардагерлері кеңесін және Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Ардагерлер мен мүгедектер ісі жөніндегі комитетін басқарды.
1991 жылғы қазанда ол әскери қызметке қайта шақырылып, Мемлекеттік қорғаныс комитетінің төрағасы болып тағайындалды. Ал 1992 жылы бұл комитет Қорғаныс министрлігі болып қайта құрылып, Нұрмағамбетов ведомство басшысы болды. Бұл тағайындау – толық заңдылық еді, себебі сол кезде әскери салада мұндай мол әрі жан-жақты тәжірибесі бар өзге адам болмаған.
Министр ретіндегі оның ең басты міндеті – жоғары білікті әскери кадрларды даярлау болды. Кеңес одағы ыдырағаннан кейін командалық құрамның аздығы өткір мәселе ретінде күн тәртібіне шықты. Осы ретте Нұрмағамбетов Ресейдің Бас штабымен келіссөздер жүргізіп, шамамен 300 қазақстандық әскери қызметші Ресей әскери училищелері мен Қарулы күштері академиясында білім алды. Сол офицерлердің көбі кейін Қазақстан армиясында жоғары лауазымдарға жетті.
Сағадат Нұрмағамбетов 1995 жылы қорғаныс министрі қызметінен отставкаға кетті. Ол 2013 жылы, 89 жасында дүние салды. Бүгінде оның есімімен Республикалық «Жас ұлан» әскери мектебі, Құрлық әскерлері әскери институты, туған ауылындағы аллея, Өскемендегі парк пен Астанадағы көше аталады.
ӘЛІБЕК ҚАСЫМОВ
Әлібек Қасымов та әскери жолын Кеңес одағы кезінде бастаған. Алматыдағы жалпыәскери училищені және Мәскеудегі Қарулы күштер академиясын тәмамдаған. Алайда кеңестік армияда Закавказье әскери округі штабының операциялық басқарма бастығының орынбасары деңгейіне дейін ғана жетіп үлгерді.
Қазақстан Қорғаныс министрлігін басқарғанға дейін ол ҚР ҚК Бас штабының бастығы – министрдің бірінші орынбасары қызметін атқарды. Қасымов министр креслосында небәрі бір жыл отырды – 1995 жылдың қазанынан 1996 жылдың қазанына дейін. Отставка себептері ресми айтылған жоқ. Дегенмен сол бір жылдың ішінде Қасымов Қазақстан армиясы үшін айтарлықтай істер жасауға тырысты.
Егер Нұрмағамбетов офицерлік құрамды жасақтаса, Қасымов кәсіби сержанттарды тәрбиелеуге екпін берді. Оның бастамасымен 1996 жылы кадет сержанттар корпусы құрылды. Бұл оқу орны жыл сайын 150-ден астам сержантты даярлап шығарып келеді. Алайда биылғы жылдың басында сержанттың мерзімді әскери қызметшілерге көрсеткен әлімжеттігіне қатысты атышулы оқиғадан кейін, Қорғаныс министрлігі кәсіби сержанттардың жетіспейтінін мойындап, тағы бір колледж ашылатынын мәлімдеді.
Сондай-ақ, Әлібек Қасымов армиядағы қаржылық мәселелерді де қозғап, офицерлердің жалақысын көтеру қажеттігін айтқан болатын. Осыған байланысты әскери бюджетті ұлғайтты, бірақ артынша отставкаға кетті.
Кейін ол Түркияда әскери атташе, Қауіпсіздік кеңесі хатшысының орынбасары, сондай-ақ бірқатар әскери-коммерциялық құрылымдардың директоры ретінде қызмет етті. Былтыр Қасымов 70 жасқа толды. Ол бүгінде бұқаралық ақпарат құралдарында әскери сарапшы ретінде жиі көрініп, жас офицерлерге ақыл-кеңес береді.
2021 жылы әскери қоймаларда болған жарылыстардан кейін бұрынғы Қорғаныс министрінің орынбасары бұл жарылыстар оқ-дәрі ұрлығымен байланысты екенін айтып, басты кінәлілердің бірі ретінде генерал-полковник Әлібек Қасымовты атаған. Себебі бұл заңсыздықтар дәл Қасымов министр болған кезеңде басталған-мыс. Дегенмен, Қасымов бұл айыптауларды жоққа шығарады.
МҰХТАР АЛТЫНБАЕВ ПЕН СӘТ ТОҚПАҚБАЕВ
Алтынбаев – министр лауазымындағы авиацияның алғашқы өкілі. Оның үстіне ол қорғаныс ведомствосын екі рет басқарған министр. Алдымен 1996 жылдан 1999 жылға дейін, содан кейін 2001 жылдан 2007 жылға дейін осы қызметте болды. Одан ұзақ министр ешкім министр қызметінде болған емес.
Алтынбаевтың тұсында Қазақстан армиясы құрылымдық өзгерістерге ұшырады. Оның алғашқы басшылығы кезінде әуе күштері құрылды. Екінші тағайындау кезінде жаңа әскери аэродромдар пайда болды, авиация қайта қаруланды, армия көптеген ұшақтар мен тікұшақтарды сатып алды. Бұдан басқа, қарулы күштер "Астана", "Оңтүстік", "Батыс" және "Шығыс" өңірлік қолбасшылықтарына бөлінді, зымыран және автомобиль әскерлері, артиллерия және Қарулы күштердің тылдары жекелеген әскери құрылымдарға айналды. Сондай-ақ, Алтынбаевтың жанынан Қорғаныс министрлігі сарбаздар мен сержанттар лауазымдарында келісімшарт бойынша әскери күштердің санын жоспарлы түрде көбейтуге кірісті. 2007 жылға қарай келісімшарт негізінде әскери қызметшілер саны 65%-ға дейін жеткізілді. Қорғаныс министрлігі мен Бас штабтың өкілеттіктері де бөлінді, бұл әскери бөлімдерді қорғаныс кабинеттерінен әскерлерге ауысқан жауынгерлік офицерлермен толықтыруға мүмкіндік берді.
Мұхтар Алтынбаевтың қорғаныс министрі ретіндегі алғашқы мерзімі үлкен дау-дамаймен аяқталды. Ресми нұсқаға сәйкес, Алтынбаевтың отставкаға кетуі 1999 жылы Ақтөбе әскери авиация училищесінің балансынан шығарылған Ан-25 ұшақтарын сатумен байланысты болған. Құжаттарға сәйкес, ұшақтар ресурс ретінде өткен, бірақ тексеруде жұмысқа жарамды машиналар болып шыққан.
Сондай-ақ Алтынбаевтың 1999 жылы наурызда Ресей ұшағы Бакуде алты қазақстандық жауынгермен ұсталған кезде Солтүстік Кореяның МиГ-21 жойғыш ұшақтарын Қазақстанның заңсыз сатуы туралы жанжалда аты аталды. Белгілі болғандай, КХДР Қазақстаннан 14 МиГ жойғыш ұшақтарын алып, тағы бірнешеуін алмақ болған. Бұл АҚШ, Жапония және Оңтүстік Кореяның наразылығын туғызған. Мәміле жойылып, бірқатар жоғары лауазымды шенеуніктер, соның ішінде қорғаныс министрі Мұхтар Алтынбаев қызметінен босатылды. Бұл ең ауыр жаза болды, бірақ екі жылдан кейін Алтынбаев министр қызметіне оралды.
Екінші отставкадан кейін Мұрат Алтынбаев тағы үш жыл Қорғаныс министрінің орынбасары болып жұмыс істеді, содан кейін Парламент Сенатына ауысты.
Алтынбаевтың екі мерзімінің арасында Қорғаныс ведомствосын Сәт Тоқпақбаев басқарды. Ол да ардагер, бірақ Қарулы күштерде емес, Ұлттық қауіпсіздікте еңбек еткен. 1964 жылдан бастап КСРО мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің кадр офицері. Қорғаныс министрлігіне тағайындалғанға дейін ол екі жыл ҰҚК-ны, төрт жыл ұлттық гвардияны басқара отырып, Президенттің күзет бастығы болды. Оның министр ретіндегі негізгі міндеті Алтынбаев екінші рет келгенге дейін Қорғаныс ведомствосын тазарту болуы мүмкін.
Тоқпақбаевтың тұсында армияны қаржыландыру жүйесі едәуір өсті. Елдің бірінші Қорғаныс министрі кезінде қабылданған Әскери доктринасы жаңартылды. Сондай-ақ, Сәт Тоқпақбаев қазақстандық әскери қызметшілердің халықаралық оқу-жаттығуларға қатысуына қол жеткізді. Қорғаныс министрлігінен кейін Тоқпақбаев президенттің кеңесшісі болып жұмыс істеді, сыбайлас жемқорлыққа қарсы комиссияны басқарды және Қауіпсіздік кеңесінде отырды. Биыл Сәт Тоқпақбаев 86 жасқа толады.
АЗАМАТТЫҚ ҚОРҒАНЫС БАСШЫЛАРЫ
2007 жылдан бастап Қазақстанда қорғаныс министрлігін азаматтық тұлғалар басқарған кезең басталды. Бұл кезең 2016 жылға дейін жалғасты. Алғашқы азаматтық министр – Қазақстанның саяси элитасының өкілі Даниал Ахметов болды. Әскерге еш қатысы жоқ адамдар келген соң, армияны кешенді реформалау аяқталып, Қорғаныс министрлігі тұрмыстық мәселелермен көбірек айналыса бастады. Мысалы, 2007-2009 жылдар аралығында қорғаныс министрі болған Ахметовтің кезінде әскери қызметшілерге арналған тұрғын үй бағдарламалары іске қосылды.
Алайда дәл осы кезеңде әскери қоймаларда алғашқы жарылыстар орын алып, жемқорлық фактілері қоғам назарына ілікті. Соның ішіндегі ең үлкен дау – Даниал Ахметов қызметінен кеткеннен кейін басталған оның орынбасары, генерал Қажымұрат Майермановқа қатысты іс болды. Ол билікті асыра пайдаланды, пара алды және қызметтік өкілеттігін теріс мақсатта қолданды деген күдікпен ұсталды. Сот Майермановты 11 жылға бас бостандығынан айырды.
Қорғаныс министрлігінен кейін Даниал Ахметов мемлекеттік қызметте тағы 14 жыл жұмыс істеді, оның 9 жылын Шығыс Қазақстан облысының әкімі ретінде өткізді. 2023 жылы әкім қызметінен зейнетке шықты.
Даниал Ахметовтен кейін министр болған Әділбек Жақсыбеков – Қорғаныс министрлігін салыстырмалы түрде ұзақ басқарған тұлғалардың бірі. Ол бұл қызметте 2014 жылға дейін 5 жыл жұмыс істеді. Жақсыбековтің тұсында Қазақстан армиясы тарихындағы алғашқы жауынгерлік парад өтті, онда әскери техника көрсетілді. Алайда бұл форматтағы парад кейін қайталанған жоқ.
Министрлігі кезінде қорғаныс ведомствосы өндірістік-коммерциялық құрылымдарға толыға бастады. «Қазақстан авиациялық индустриясы» ЖШС құрылды, «Еврокоптер Қазақстан инжиниринг» және қазақ-түрік бірлескен «Қазақстан ASELSAN инжиниринг» зауыттары ашылды. Дегенмен, бұл өндірістерде жасалған әскери техника мен квадрокоптерлер әлемдік қару-жарақ нарығында ерекше сұранысқа ие бола алмады — бұл басқа мәселе.
Жақсыбековтің министрлігі тұсында оның аты қандай да бір дау-дамаймен, әсіресе жемқорлықпен, байланысты болмады. Дегенмен Қорғаныс министрлігі ақпараттық кеңістіктен тыс қалған жоқ. 2014 жылы ол «зейнеткерлік жасқа жетуіне байланысты» қызметінен босатылды. Алайда жасы оған мемлекеттік қызметте қалуға кедергі болмады. Ол Мемлекеттік хатшы, Астана әкімі және Президент әкімшілігінің басшысы қызметтерін атқарды. 2020-2022 жылдары «ҚазТрансГаз» АҚ директорлар кеңесін басқарды.
2014 жылғы сәуірде Жақсыбековтің орнына Серік Ахметов келді. Алайда ол министрлік қызметінде небары 6 ай ғана болды – бұл ең қысқа мерзімдердің бірі. Ахметов сеніп тапсырылған мүлікті иемденді немесе талан-таражға салды деген айыппен ұсталып, үйқамаққа алынды. Бұл іс оның Қорғаныс министрі ретіндегі жұмысына қатысы жоқ еді. 2016 жылы сот үкімі шығып, ол 10 жылға бас бостандығынан айырылды. Кейін үкім екі рет қайта қаралып, нәтижесінде Серік Ахметов 2021 жылы бостандыққа шықты.
Соңғы азаматтық Қорғаныс министрі – Иманғали Тасмағамбетов. Ол бұл қызметте 2 жыл (2014–2016) ғана жұмыс істеді. Оның орнынан кетуі туралы «саяси себептермен кетті» деген сыбыстар тарады. Тасмағамбетов өзін «мықты шаруақор» ретінде көрсетіп, аса танымал бола түсті. Әскерилер де жаңа министрді жақсы қабылдады, өйткені ол оларға «сүйікті ойыншықтарын» әперді. 2015 жылы Қазақстан Қарулы Күштері тарихында тұңғыш рет Су-30СМ жойғыштары, Ми-171Ш тікұшақтары және С-295 әскери-көлік ұшақтары қаруландырылды. Сонымен қатар, жауынгерлік дайындық бойынша жоспарлы тексерулер жүргізіле бастады – бұл қадам далалық офицерлер құрамының оң бағасын алды.
2016 жылы Қазақстанда алғаш рет Халықаралық армиялық ойындар өтті. Жалпы, Тасмағамбетовтің танымалдығы артып, 2017 жылы ол Ресейге елші болып жіберілді. 2019 жылы ол жасы бойынша мемлекеттік қызметтен босатылды. Алайда 2023 жылы саясатқа қайта оралып, ҰҚШҰ-ның Бас хатшысы қызметіне тағайындалды.
ӘСКЕРИЛЕР ҚАЙТЫП КЕЛГЕН КЕЗЕҢ
2016 жылдан бастап Қорғаныс министрлігіне әскерилер қайтып оралды. Сол уақыттан бері Қорғаныс министрлігіне қарасты оқ-дәрі қоймаларындағы өрттер мен жарылыстар үрей тудыратындай жиілікпен қайталана бастады.
Сәкен Жасұзақов 2016-2019 жылдары министрлікті басқарды. Ол – негізінен барлау саласында қызмет еткен кеңес армиясының тәрбиеленушісі. Қазақстанның Қорғаныс министрлігінде де жоғары лауазымдарда болған, соның ішінде «Шығыс» өңірлік қолбасшылығы әскерлерінің қолбасшысы қызметін атқарған.
Министрлікке келген соң Жасұзақов белсенді әрекетке көшті. Оның бастамасымен «Жас сарбаз» әскери-патриоттық клубтары құрылды, мектептерде кадет сыныптары ашылды, сондай-ақ жаңа әскери доктрина әзірленді. Бұған қоса, ол Парламент мінберінен әскери қызметшілердің тамақтану мәселесін және осы саладағы күмәнді тендерлерді ашық көтерді.
Алайда Сенаттағы осы мәлімдемелерінен кейін көп ұзамай ол «басқа жұмысқа ауысуына байланысты» қызметінен босатылды. Кейін Жасұзақов Қазақстан Республикасы бірінші президентінің атымен аталатын Ұлттық қорғаныс университетінің бастығы болып тағайындалды. Ал 2019 жылы Президенттің жарлығымен армия қатарынан толықтай босатылды.
Бұл шешімге жазда Арыстағы оқ-дәрі қоймасында болған жарылыстар себеп болды. Ресми түрде бұл жарылыстар «қызметтік міндеттерді тиісті деңгейде орындамау және қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етудегі елеулі олқылықтар» салдарынан болғаны айтылды. Мұндай кемшіліктер Жасұзақовтың Қорғаныс министрі болған кезеңінде жіберілген. Дегенмен оған әскери шені, мемлекеттік наградалар мен зейнетақы төлемдері сақталып қалды.
Оның орнына келген Нұрлан Ермекбаев та министр қызметінде екі-ақ жыл болды. Ол да оқ-дәрі қоймасындағы өрт салдарынан отставкаға кетті. Оның әскери шені – генерал болғанымен, армиямен байланысы тек мансабының алғашқы кезеңімен ғана шектеледі. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін көбінесе сыртқы экономикалық ұйымдарда жұмыс істеген. Бірақ кейбір болжамдарға сәйкес, ол сыртқы барлау қызметімен айналысқан, сондықтан оны осы бағытты күшейту үшін тағайындаған болуы мүмкін.
Дегенмен ол әскер үшін елеулі ештеңе істеп үлгермеді – себебі оның министрлігі кезеңінде пандемия басталды. 2020 жылы 13 мыңнан астам әскери қызметші коронавируспен күрес жұмыстарына – дезинфекцияға, блок-бекеттердегі кезекшілікке және патрульдеуге жұмылдырылды.
2021 жылдың жазында Жамбыл облысындағы оқ-дәрі қоймасында өрт шығып, жарылыстар болды. Бұл апат салдарынан 17 адам қаза тапты, олардың арасында ішкі істер органдарының қызметкерлері, әскерилер мен құтқарушылар бар еді. Ермекбаев осы төтенше жағдайдан кейін екі апта өткен соң өз еркімен отставкаға кетті. Ол мұндай жағдайдан кейін қызметін жалғастыру – офицерлік абыройға нұқсан келтіреді деп мәлімдеді.
2023 жылы Ермекбаев Шанхай ынтымақтастық ұйымының Бас хатшысының орынбасары болып тағайындалды, ал 2025 жылғы қаңтарда ШЫҰ-ны басқарды.
Оның орнын Мұрат Бектанов басты. Ол бұған дейін Қорғаныс министрінің орынбасары қызметін атқарған. Бұл тағайындау көптеген сұрақ тудырды. Себебі Бектанов Жасұзақов кезінде дәл сол оқ-дәрі қоймаларына жетекшілік етіп, Арыстағы жарылыстар үшін қатаң сөгіс алған болатын. Соған қарамастан, ол жоғары лауазымға көтерілді.
2022 жылғы 5 қаңтарда қайғылы Қаңтар оқиғаларына байланысты үкімет толығымен отставкаға кетті. Алайда 11 қаңтарда Бектанов қайтадан Қорғаныс министрі болып тағайындалды. Бірақ бар болғаны 8 күннен кейін – 19 қаңтарда қызметінен босатылды.
Оған Қаңтар оқиғалары күндері заңсыз бұйрық беріп, стратегиялық нысандарды әскери күзетсіз қалдырды, сондай-ақ елде конституциялық тәртіпті қалпына келтіру үшін ешқандай шара қабылдамады деген айып тағылды. 2022 жылы 20 ақпанда Бектанов тұтқындалды. 2023 жылы 9 наурызда сот оны қатаң режимдегі түзеу мекемесінде 12 жылға бас бостандығынан айыру туралы үкім шығарды. Қазір ол сол мекемеде жазасын өтеп жатыр.
БЕДЕЛ ҮШІН КҮРЕС
Руслан Жақсылықов Қорғаныс министрлігінің тізгінін 2022 жылы қолына алды. Әскери қызмет жолын КСРО кезінде бастаған. Қорғаныс министрі болып тағайындалғанға дейін Ішкі істер министрінің орынбасары – Ұлттық ұланның Бас қолбасшысы қызметін атқарған.
Руслан Жақсылықовтың тұсында Қазақстан армиясы, бәлкім, ең күрделі кезеңмен бетпе-бет келді. БАҚ беттерінде әскери қызметшілердің өлімі, өзін-өзі өлтіру жағдайлары туралы қайғылы ақпараттар жиі шыға бастады. Қорғаныс министрлігі бұл трагедиялардың басым бөлігі әскери бөлімдерден тыс жерлерде болғанын алға тартып, қоғамды сабырға шақырғысы келді. Алайда сын мен күмән барған сайын үдей түсті.
Жақсылықов министр болған кезеңде ведомство әскери қызметтің жағымды имиджін қалпына келтіру үшін барынша тырысты. Елдегі барлық казармаларға бейнебақылау орнатылды, мерзімді қызметтегі сарбаздарға әскери борышын өтеп жүрген кезде несие төлеу кейінге шегеріліп, ҰБТ нәтижесіне қарамастан азаматтық жоғары оқу орындарына түсуге мүмкіндік берілді. Ата-аналар өз балаларының әскери өмірін дерлік онлайн режимде бақылап отыру мүмкіндігіне ие болды.
Алайда Қорғаныс министрлігінің бұл әрекеттерінің барлығы сарбаздардың қаза табуы, сержанттар тарапынан көрсетілген қорлық пен әлімжеттік, өршіп кеткен ақша бопсалау жайлы ақпараттарға қарсы тұра алмады. Әскердегі ахуалды тұрақты түрде келісімшарт негізінде қызмет ететін әскери қызметшілердің кетуі мен жастардың Отан алдындағы борышын өтеуге құлшынысы азаюы одан әрі ушықтыра түсті.
Болашақ сарбаздар арасындағы патриоттық сана мен жауапкершіліктің төмендеуі, сондай-ақ келісімшарт негізінде қызмет ететін мамандардың лайықты қаржыландырылмауы — бұл мәселелер Жақсылықов келмей тұрып-ақ пайда болған. Алайда дәл оның тұсында бұл проблемалар айқын әрі өткір күйде ашық көріне бастады. Тіпті өткен жылдан бастап әскери комиссариаттар қызметкерлері әскерге шақырылушыларды көшеден ұстап алып кетіп жатқан жағдайлар да тіркелді. Бұл армияның жеке құрамымен қамтамасыз етілу мәселесі шегіне жеткенін айғақтайды.
Оған қоса, Ресей полигонынан ұшып шыққан дрондардың Қазақстанның егеменді аумағына емін-еркін еніп кетуі де армияның осалдығын аңғартты. Қорғаныс министрлігінің «мұндай «қонақтарды» атып түсіру тиімсіз, өйткені қауіп төндірмейді» деген уәжі қоғамда Қазақстан армиясының қабілетіне және оның басшылығына деген сенімсіздікті күшейтті. Қысқасы, Жақсылықовтың отставкасы — уақыт еншісіндегі емес, нақты шешімді талап ететін шара болды. Әсіресе оған жүктелген міндет – армия беделін көтеру болатын болса, ол бұл міндетті орындай алмады.
Қазір оның орнына Тәуелсіздік тарихындағы 14-ші Қорғаныс министрі тағайындалды. Генерал-лейтенант Дәурен Қосанов – бар саналы әскери ғұмырын авиация саласына арнаған тұлға. Енді ол қарулы күштерде қордаланып қалған мәселелермен бетпе-бет келіп, оларды шешуге кірісуі керек.
Әрине, бұл – тек Қорғаныс министрлігінің ғана емес, бүкіл үкімет пен Парламенттің, тек содан кейін барып халықтың ортақ міндеті. «Өз әскеріңді асырағың келмесе, өзгенің әскерін асырайсың» деген тәмсіл бар. Қазіргі геосаяси қақтығыстар жағдайында бұл сөздің маңызы тіптен өзекті бола түсті.