Бүгін Анкарада Тоқаев пен Ердоған қазақ-түрік кеңейтілген стратегиялық әріптестігін одан әрі нығайтуға бағытталған ресми келіссөздер өткізеді. Сапардың басты оқиғасы – Жоғары деңгейдегі стратегиялық ынтымақтастық кеңесінің бесінші отырысы болмақ. Онда тараптар саяси, экономикалық және мәдени салалардағы бірлескен бастамаларды үйлестіру мәселесін талқылайды. Осы оқиғалардың алғышартын Ulysmedia.kz зерттеп көрді.
Түркі әлемінің жұлдыздары
Қазақстан мен Түркия басшыларының стратегиялық кеңес аясындағы бүгінгі келіссөздері мемлекет басшыларының кезекті кездесуінен бөлек, Астана мен Анкара қарым-қатынасының сапалы жаңа деңгейге шыққанын білдіретін маңызды оқиға. Әлемдік саясаттағы тұрақсыздық пен Орталық Азияның өзгеріп жатқан жағдайы аясында Қазақстан мен Түркия өңірдегі басқа елдерге қарағанда берік байланыс орнатқан негізгі әріптестер ретінде алға шықты. Бұл қарым-қатынастардың өзге Орталық Азия елдерінен жоғары деңгейде екені анық па? Сөзсіз.
Серіктестіктің серпіні
Қазақстан мен Түркия қарым-қатынасы – екі мемлекеттің одағы ғана емес, бірігіп қуатты ағысқа айналған «өзен сулары» іспеттес, бұл ағыс тек экономикалық өркендеуді ғана емес, геосаяси ықпалды да алып келеді. Егер Түркия Орталық Азияның өзге елдері үшін маңызды серіктес болса, Қазақстан үшін ол – әлемдік державалар арасындағы мүдделер тепе-теңдігін сақтауға мүмкіндік беретін стратегиялық тұтқа.
– Қазақстан мен Түркияның өзара іс-қимылы Түркияның Орталық Азиядағы өзге елдермен ынтымақтастығынан ерекшеленеді. Бұған тарихи және мәдени ортақтық қана емес, екі тараптың ұзақ мерзімді әрі өзара тиімді қарым-қатынасты қалыптастырудағы прагматикалық ұстанымы да әсер етіп отыр, – деген болатын Орталық Азия бойынша сарапшы, саясаттану ғылымдарының докторы Андрей Казанцев.
Түрік аккорды
Түркияның Орталық Азия, соның ішінде Қазақстан сыртқы саясатына ықпалын күрделі геосаяси симфониядағы нәзік, бірақ шебер үйлескен аккордпен салыстыруға болады. Анкара түркі бірлігі идеяларын белсенді ілгерілетіп, мәдени және білім беру салаларындағы байланысты нығайтып келеді. Бұл түркі халықтарына бай өңірде қолдау тауып отыр.
– Түркия өзінің «жұмсақ күшімен» Орталық Азияға қатаң текетіреске немесе бағыныштылыққа негізделмеген балама даму жолын ұсынып отыр. Бұл сыртқы саяси байланыстарын әртараптандыруға ұмтылатын өңір елдерін қызықтырады, – дейді саясаттанушы Рустам Бурнашев.
Қазақстан үшін бұл ықпал айқын сезіледі. Түркия бүгінде маңызды сауда-экономикалық серіктес қана емес, Қазақстанды батыс әлемімен байланыстыратын «көпірлердің» бірі болып отыр. Оған Транскаспий халықаралық көлік бағыты (Орта дәліз) сынды ортақ экономикалық жобалар мен бастамалар дәлел. Бұл Астанаға көпвекторлы сыртқы саясатын нығайтуға әрі белгілі бір державаға тәуелділікті төмендетуге мүмкіндік береді.
Өзара тартылыс
Қазақстан Түркия үшін бірқатар стратегиялық мүдде тұрғысынан маңызды. Біріншіден, бұл ауқымды нарық пен табиғи ресурстардың көзі. Қазақстан – мұнай, газ, уран және өзге де пайдалы қазбаларға бай, Орталық Азиядағы ең ірі экономика. Энергетикалық қауіпсіздікке мұқтаж Түркия үшін Қазақстан сенімді әрі болашағы зор серіктес. Екіншіден, Қазақстан – Түркияның «Ұлы Тұран» тұжырымдамасын жүзеге асырудағы негізгі буын. Бұл идея тарихи-мәдени сипатқа ие болғанымен, түркі мемлекеттері арасындағы байланысты нығайтуды көздейді. Қазақстан арқылы өтетін Орта дәліздің дамуы – экономикалық жоба ғана емес, Түркияның өңірдегі ықпалын арттыруға бағытталған геосаяси құрал. Үшіншіден, Қазақстан өңірлік қауіпсіздік архитектурасында маңызды рөл атқарады. Қазақстандағы тұрақтылық – Орталық Азиядағы жалпы тұрақтылықтың кепілі. Бұл өз маңындағы елдермен бейбітшілік пен гүлденуге ұмтылатын Түркия мүддесіне сай келеді.
Түркия – «шамшырақ»
Ал Түркия үшін Қазақстан жай ғана тағы бір ел емес, әртараптандыру мен жаңғырту жолын нұсқайтын стратегиялық «шамшырақ» іспетті. Біріншіден, индустрияландыру, шағын және орта бизнесті дамыту, инновациялық технологияларды енгізу тұрғысындағы түрік тәжірибесі шикізатқа тәуелділіктен арылуға ұмтылатын Қазақстан үшін аса құнды. Түркияның құрылыс пен өңдеу өнеркәсібінен бастап, экономикамыздың түрлі секторларына құйған инвестициялары жаңа жұмыс орындарының құрылуына және технологияның берілуіне ықпал етіп отыр. Екіншіден, Түркия – Қазақстанның білім және мәдениет саласындағы негізгі серіктестерінің бірі. Түрік университеттері мен мәдени орталықтары қазақстандық студенттерді қызықтырады, бұл білім алмасуға және тұлғааралық байланыстың нығаюына ықпал етеді. Үшіншіден, НАТО мүшесі әрі халықаралық аренада салмағы бар Түркия Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымын күшейтуге қосымша мүмкіндік береді. Түркі мемлекеттері ұйымы (ТМҰ) сынды халықаралық ұйымдар аясындағы әріптестік Қазақстанның жаһандық деңгейдегі үнін күшейтеді. Осылайша, Тоқаев пен Ердоғанның келіссөздері екі елдің өркендеуіне ғана емес, бүкіл Орталық Азияның геосаяси келбетіне ықпал ететін берік әрі өзара тиімді серіктестіктің тағы бір кірпіші болмақ. Қазақстан мен Түркия арасындағы қарым-қатынас – ортақ тарихи тамыр мен прагматикалық мүдде динамикалы әрі стратегиялық одаққа негіз бола алатынын көрсететін жарқын мысал.
Пафостан арылсақ…
Біздің ойымызша, мұндай өзара тиімді байланыс Тоқаев пен Ердоған арасындағы сенімді тұлғааралық қарым-қатынассыз қалыптаспас еді. Мұны Саяси зерттеулер орталығының директоры Айдар Әміребаев та растайды.
– Меніңше, елдеріміз бен көшбасшыларымыз арасындағы қарым-қатынас мемлекеттеріміздің әлемдік және өңірлік деңгейдегі салмағына сай келеді. Қазақстан – өңірдегі ең ірі экономика әрі Түркия үшін стратегиялық маңызы бар табиғи ресурстарға ие ел. Сонымен қатар, Қазақстан ірі әрі ауқымды нарықтардың арасында орналасқан маңызды геостратегиялық аймақ. Демек, пафосты қойып, нақты есептесек, Қазақстан Түркияның сыртқы саясаты мен экономикасы үшін аймақтағы басты елге айналып отыр. Түркия басшылығының Қазақстанға және оның көшбасшысына ерекше назар аударуы осының дәлелі, – дейді саясаттанушы.
Жаңа серпін
Жоғары деңгейдегі стратегиялық ынтымақтастық кеңесінің бүгінгі отырысының нақты нәтижелері әлі жарияланбағанымен, бұған дейінгі кездесулердің жүзеге асуын алдын ала қорытындылауға болады:
Өңірлік қауіпсіздік
Ресей мен Украина арасындағы соғыс, Ауғанстандағы тұрақсыздық және Оңтүстік Кавказдағы (мысалы, Ресей мен Әзербайжан арасындағы) шиеленіс аясында қос тарап қауіпсіздік саласындағы стратегиялық өзара іс-қимыл, барлау ақпаратымен алмасу және халықаралық қатерлерге бірлескен әрекет ету шараларын талқылауы мүмкін. Түркия тарапы үшінші тараптағы дағдарыстарда ұстанымдарды біріктіру, мысалы, Солтүстік Кипр Түрік Республикасын мойындау мәселесін де қозғауы ықтимал. Бұл тұрғыда Қазақстанның көпвекторлы дипломатиясы Ресей, Қытай, ЕО және Түркия арасындағы тепе-теңдікті сақтауға мүмкіндік беріп отыр. Түркия мен Қазақстан ЕАЭО мен ҰҚШҰ аясындағы мүшелікті сақтай отырып, сыртқы қысымдарды бейтараптандыру және тәуелсіздікті нығайту жолдарын үйлестіре алады.
Дипломатия
Қорғаныс саласындағы ынтымақтастық — байыппен талқыланатын тақырып. Қазақстан түрік ұшқышсыз аппараттарына қызығушылық танытып отыр, ал Түркия Қазақстан аумағында бірлескен өндірісті кеңейтуді қалайды. Қазіргі таңда дрондар соғыс ережелерін қайта жазып жатқан шақта, бұл тақырып екінші кезектегі емес, ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігіне айналды. Түркия бүкіл түркі кеңістігінде Әзербайжаннан Қырғызстанға дейін қорғаныс саласында белсенді жұмыс істеп жатыр. Бұл орайда Қазақстан техникалық әлеуеті, өндірістік базасы және саяси сабырлылығымен негізгі серіктес саналады. Астана бұл одақтастықта қаншалықты алысқа бара алады және көрші елдерге қарап бағамдай ма, жоқ па деген сұрақ туындайды.
Орта дәліз
Экономика саясаттың ажырамас бөлігі ретінде талқылайтын маңызды мәселелерге толы. Басты актив бұл бағыттар. Қытай жүктерінің Ресей арқылы тасымалдануы барған сайын қиындап барады. Еуропа қытай порттарына және ресейлік құбырларға балама іздеп отыр. Қазақстан мен Түркия өз жауаптарын ұсынып отыр, Транскаспий бағыты (Орта дәліз): темір жол, теңіздегі паром, қайтадан темір жол, сөйтіп, қазақстандық мыс, мұнай мен астық түрік порттарына жетіп, одан әрі Еуропаға жөнелтіледі. Бұл жай ғана логистика емес. Бұл геосаяси қарсылық желісі: Ресейді айналып өту, Қытайға тәуелділікті азайту, жаңа егемендік формаларын іздеу. Сондықтан Анкарада тек вагондар мен контейнерлер ғана емес, сонымен қатар цифрлық дәліздер, кедендік рәсімдеуді жеңілдету және бірлескен терминалдар да сөз болады.
Инвестициялар және қорлық салымдар
Саясат саясатымен, ал қаржы нақтылықты талап етеді. Қазақстан Түркиядан ауыл шаруашылығы, логистика, машина жасау және фармацевтика салаларына көбірек инвестиция күтіп отыр. Өз кезегінде түрік компаниялары Қазақстан арқылы Қытай мен Еуразиялық нарықтарға қол жеткізе отырып, тұрақты жағдай мен кепілдіктерді қалайды. Әңгіме миллиардтаған доллар туралы: мақсаттар белгіленген – тауар айналымын $10 млрд-қа жеткізу, өзара инвестицияны арттыру, бірлескен индустриялық аймақтар құру. Мүмкін, саяси бауырластықты іскерлік одаққа айналдыратын келісімдерге қол қойылар.
Түркі бірлігі – ұран емес, есеп
Бауырластық бауырластықпен, бірақ геосаясат – прагматикалық дүние. Бұрын Түркі мемлекеттері ұйымы (ТМҰ) фольклорлық элементтері бар мәдени клуб ретінде қабылданса, қазір мүлде басқа деңгейде сөз болып отыр. Қазақстан мен Түркия күннен-күнге стратегия, жол және келісімдер тілінде сөйлей бастады. Еуразияда бағыттар, одақтар мен ережелер қайта қалыптасып жатқанда, Анкара мен Астана бұл тұрақсыз партиядан бірге ұтатын жолды іздеуде. Түркия – Шығыс пен Батыс арасындағы көпір болуға, ал Қазақстан – жаңа Орталық Азияның тартылыс орталығына айналуға ұмтылуда. Бұл формуладағы түркі интеграциясы енді символ емес, құралға айналды.
Мәдени майдан
Түркілік бірегейлік – бұл тіл, әдебиет, туризм және күтпеген жерден – интернет кеңістігі. Білім беру бағдарламаларын, медиа жобаларды кеңейту, ортақ мәдени мұраны ілгерілету қажет. Бұған дейін тепе-теңдікті сақтауға ұмтылып келген Қазақстан енді түркі әлемінің мәдени орталығы ретінде өзін батыл түрде ұсына бастады. Түркия болса, өзін «аға» ғана емес, ортақ күн тәртібінің модераторы ретінде көрсеткісі келеді.
Бас дирижер
Саяси шолушы Айдар Әміребаев қазіргі жағдайға байланысты өз пікірін білдірді:
– Меніңше, Түркия Қазақстанға сыртқы ықпал етуші күштер арасындағы стратегиялық тепе-теңдікті ұстап тұрудың маңызды элементі. Белгілісі, біз Ресей, Қытай, Батыс елдері, оның ішінде АҚШ тарапынан белсенді ықпалдың нысанасына айналдық. Соңғы уақытта өңірде Үндістан, Пәкістан және Иран секілді державалар да белсенділік танытуда. Осы тұрғыда, Түркия жетекшілік ететін түркі бағыты сыртқы күштердің қысымына қарсы тепе-теңдік құрудағы маңызды факторға айналып отыр. Меніңше, еліміздің сыртқы саяси ведомствосы түркі факторын ескеріп, оны тұрақтылық құралы ретінде қарастырады, – дейді Әміребаев.
Жаңа прагматизм
Бүгінгі Жоғары деңгейдегі кеңес жай ғана рәсім емес. Бұл кіммен, не үшін және қандай шартпен одақтасатынымыз анықталатын алаң. Қазақстан үшін ойыншы болу маңызды, бірақ жәй «фигура» болмауы керек. Түркия үшін көшбасшы болу маңызды, бірақ үстем күшке айналмауы тиіс. Тепе-теңдік қай жерден өтетіні 29 шілдеде қандай құжаттарға қол қойылатыны арқылы белгілі болады.