Әр қазақстандық инфляцияны өзінің жеке тұтынушылық қоржыны арқылы бағалайды. Статистикаға сәйкес, соңғы 10 жылда Қазақстандағы жинақталған инфляция шамамен 141,5%-ды құрады. Бұл уақыт ішінде бағалар орта есеппен 2,4 есеге өскенін білдіреді. Алайда бұл өте орташа көрсеткіш, өйткені Қазақстанның әр қаласында өмір сүру деңгейі де, тауарлардың бағасы да әртүрлі. Ел өңірлері бойынша тек азық-түлікке (баспананың, білімнің, көліктің бағасын айтпағанда) баға айырмашылығы 50%-ға дейін жетеді. Осыған байланысты Ulysmedia.kz статистиканың «иірімдерін» зерттеп көрді.
Бір ел – екі экономика
Оған бірнеше нақты мысал бар. Алматы мен Астана тұрақты түрде Қазақстанның ең қымбат қалалары атағын иеленіп келеді. Халық арасында «әлеуметтік» деп саналатын нан, жұмыртқа және картоп сияқты өнімдер бұл қалаларда оңтүстік пен батыс облыстарға қарағанда әлдеқайда қымбат.
Мәселен, Алматыда жоғарғы сұрыпты бидай наны – 551 теңге, Астанада – 543 теңге. Ал Жезқазғанда бар-жоғы 256 теңге болса, Түркістан мен Ақтауда шамамен 366 теңге тұрады. Айырмашылық екі еседен асады. Макарон өнімдері де осыған дәлел: Ақтауда вермишель 944 теңге болса, Алматыда – 754 теңге, Қарағандыда – бар болғаны 517 теңге.
– Аймақ қаншалықты бай болса, бағалар да соншалықты жоғары болады. Астана мен Алматыда сауда орындары өздеріне қосымша үстеме жасауға мүмкіндік береді. Ал Түркістанда ондай әдіс жүрмейді. Тауардың нақты өзіндік құны мен дүкендегі бағасы – екі бөлек дүние, – деп түсіндіреді әлеуметтанушы Айгүл Садыкова.
Отбасы бюджетіне әсер ететін 100 теңге
Жалғастырайық. Тамыз айында Алматыда I санатты он жұмыртқаның орташа бағасы 606 теңге болса, Астанада – 534, Түркістанда – 514, ал Жезқазғанда небәрі 457 теңге болған. Басында жүз теңгелік айырмашылық елеусіз сияқты. Бірақ жылдық тұтыну көлемінде ол отбасы бюджетіне айтарлықтай әсер етеді.
Етке келсек, жағдай одан да айқын. Сүйегі бар сиыр еті Ақтауда – келісі 3620 теңге, Алматыда – 3177, Жезқазғанда – 2990 теңге. Астанада тауық еті – 1730 теңге, Алматыда – 1563, Түркістанда – 1465, ал Қызылордада баға 1295 теңгеге дейін түседі.
Егер нан мен ет – бірінші қажеттілік тауарлары болса, майонез бен шұжық – отбасылық экономиканың басқа қыры. Мысалы, Алматыда пісірілген шұжықтың келісі – 3256 теңге, Астанада – 3734, Түркістанда – 3399. Ал Жезқазғанда баға күрт төмендеп, 2266 теңгеге дейін түседі.
– Халықтың табыс деңгейі тікелей бағаларға әсер етеді. Бай қалаларда адамдар қымбат төлеуге дайын. Ал кедей өңірлерде саудагерлер бағаны негізсіз көтеруге тәуекел етпейді: жай ғана сұраныс болмайды, – дейді Айгүл Садыкова.
Неге Астанадағы азық-түлік Түркістаннан қымбат?
Экономистердің пікірінше, өңірлердегі баға айырмашылығы бұрын да болған, солай бола береді де. Мұндай үрдіс барлық елде байқалады. Негізгі бірнеше себепті атап өтуге болады:
Әр облыстағы экономикалық белсенділік әртүрлі, демек халықтың табысы да өзгеше. Бір өңірде мемлекеттік бағдарлама аясында ірі жоба жүзеге асса, ол жерде ақша да көп болады, бағалар да өседі.
Халық саны мен сұраныстың жоғары концентрациясы. Миллион тұрғыны бар қалаларда сатып алу қабілеті жоғары болғандықтан, бағалар да көтеріледі.
Логистика мен климат шығындары. Солтүстікте жеміс-жидек оңтүстікке қарағанда қымбат, себебі жеткізу құны жоғары.
Табыс деңгейі мен тұтыну құрылымы. Халық қаншалықты ауқатты болса, сауда үстемесі соншалықты жоғары, ал тұтыну қоржыны алуан түрлі болады.
Тұтыну құрылымын да естен шығаруға болмайды. Мысалы, оңтүстікте көкөніс көбірек жейді, ал солтүстікте ет басым. Сондықтан 2025 жылдың тамызында ел бойынша инфляция 12,2% болса да, өңірлерде баға өсімінің көрсеткіштері мүлде әртүрлі.
Ауыл мен астана
Ең жоғары инфляция Қарағандыда тіркелді – 14,4%. Бұл – индустриалды аймақ, мұнда көлік пен коммуналдық қызмет тарифтері жоғары, тұтынушылық сұраныс тұрақты. Ең төмен инфляция Жамбыл облысында – 10,4%. Бұл – аграрлық өңір, мұнда жеке өндірушілер мен шағын базарлар көп, халық табысы төменірек.
Бұл дегеніміз, өңірлерде өмір жеңілірек деген сөз емес: мұнда жұмыс орындары аз, инфрақұрылым әлсіз, мансаптық және мәдени өсу мүмкіндіктері де шектеулі.
– Мегаполистегі өмір – бұл келісім: сен мансап пен сервисті аласың, бірақ ол үшін ақшаңмен, стресс пен смогпен «төлем жасайсың». Ал провинцияда арзан әрі таза, бірақ басқа нәрседен ұтылысың – болашақ перспективалардың жоқтығынан, – деп түйіндейді Айгүл Садыкова.
Сондықтан Иосиф Бродскийдің «Егер Империяда туылсаң, теңіз жағасындағы алыс провинцияда тұрғаның жөн…» деген кеңесі мұнда жарамайды. Дегенмен, дәл провинциялар, ал астаналар емес, Қазақстанды әлі де азық-түлікті шын мәнінде «халықтық» бағамен сатып алуға болатын ел етіп ұстап тұр.
Автор: Алексей Алексиевич