Қылмыстық кодекстің «билікті күшпен тартып алу және өкілеттігін асыра пайдалану» бабы бойынша бір жыл бұрын 15 жылға сотталған Кәрім Мәсімовтің орынбасары Дәулет Ерғожинге қатысты жаңа қылмыстық істің қозғалуы жайлы ақпарат ешкімді бейжай қалдырмағаны анық. Ерғожин бұған дейін Қаңтар оқиғасына тікелей қатысы бар деп сотталған. Ал оған қатысты жаңа қылмыстық істің ашылуына оның қытайлық тарапқа қазақстандықтардың жеке мәліметінің таралуы бойынша іс түрткі болған. Ерғожиннің кесірінен енді қазақстандықтарға хакерлер, алаяқтар тарапынан төнетін қауіп те артты.
Алты жыл бойы ҰҚК-де салмақты креслода отырған Ерғожиннің жеке басына қатысты мәліметтер онша көп емес. Десе де, Ulysmedia.kz тілшісі оған қатысты жайттарды жіпке тізгендей оқырман назарына ұсынуға дайын.
Мінсіз мансап жолы
Дәулет Ерғожин – белгілі қазақстандық химик Еділ Ерғожиннің ұлы. Ол 1979 жылы сәуір айында Алматыда дүниеге келіп, жоғары білім алған. 1998 жылы Қазақ мемлекеттік басқару академиясында «Экономика және менеджмент» мамандығы бойынша оқуын тәмамдаған. 2001 жылы Экономика және құқық университетін заңгер мамандығы бойынша бітірген. 2003 жылы Саффолк университетінде (АҚШ) іскерлік әкімшілендіру магистрі дәрежесін алған.
Ерғожин өзінің еңбек жолын 1998 жылы «ҚазТрансОйл» ҰҚ» АҚ-да бастады. 2003 жылы «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ Солтүстік Каспий жобасы департаменті директорының орынбасары болып жұмысқа орналасты. 2005-2006 жылдары «ҚазМұнайТеңіз» ҰК» АҚ бас директорының экономика және қаржы жөніндегі орынбасары болды.
Одан кейін мемлекеттік басқару жүйесіне ауысу үшін бизнес пен қаржы саласынан саналы түрде бас тартты. 2006 жылы Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары – Экономика және бюджеттік жоспарлау министрінің кеңесшісі болып тағайындалды. Сол жылдың қыркүйегінде Қаржы министрлігі Салық комитетінің мамандандырылған басқармасының бастығы болды.
2007-2008 жылдар аралығында Қазақстан Республикасы Қаржы вице-министрі қызметін атқарған. 2008 жылы Қаржы министрлігі Салық комитетінің төрағасы болып тағайындалды. Ал 2012 жылы Қаржы вице-министрі қызметіне қайта оралды. 2012-2014 жылдары Президент Әкімшілігінің әлеуметтік-экономикалық мониторинг бөлімінің меңгерушісі қызметін атқарған. 2014 жылғы тамыздан 2016 жылғы қарашаға дейін Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағасы болып жұмыс істеді.
Ерғожинге қаржы институтарының тыныс-тіршілігіне араласуға мемлекеттік лауазым да кедергі болмады. Ол атқарған қызметтерді санамалап көрейік: «Қазақстанның тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» АҚ директорлар кеңесінің төрағасы (2006-2008); «Қазақстан Ипотекалық Компаниясы» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі (2007); «Сарапшылық несиелер мен инвестицияларды сақтандыру жөніндегі мемлекеттік сақтандыру корпорациясы» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі (2007); «Самұрық» мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі қазақстандық холдинг» АҚ және «ФУР Қазына» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі (03.2007-09.2007); «Оңалту қоры» АҚ директорлар кеңесінің төрағасы (2007-2008); «ҚазАгро» Ұлттық холдингі» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі (07.2007-09.2007); Еуразиялық табиғи ресурстар корпорациясы директорлар кеңесінің мүшесі (12.2007-02.2008); «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ директорлар кеңесінің мүшесі (2008); Kazakhmys plc тәуелсіз директоры (20.11.2008).
Ерғожиннің «қара тізімі»
Дәулет Ерғожин қазақстандықтардың жадында салық қызметкері ретінде жарқын із қалдырды. 2015 жылы Facebook әлеуметтік желісіндегі парақшасында ол «Ерғожиннің қара тізімі» атты жазба қалдырды. Бұл тізімде салықтан жалтарып жүрген кәсіпкерлердің, бірінші кезекте дәмханалар мен мейрамханалардың иелерінің аты-жөні аталды.
– Артық ақшаны өз еркімен қосымша декларация тапсырып, мемлекет қазынасына төлеуін сұраймыз», — деп жазды Ерғожин салық төлемегендердің аты-жөнін жариялай отырып. Жаңашыл салық маманы кейін әлеуметтік желіде «осыдан соң мемлекеттік қазынаға бірден кем дегенде 200 миллион теңге салық түсімдері түсті» деп хабарлады.
Әрине, оның сөзінің растығын тексеру мүмкін емес еді.
Басқарушылық қызметі мен әлеуметтік желілердегі белсенділігімен қатар Дәулет Ерғожин өзінің ашықтығымен танымал болды - ол журналистерге қуана-қуана сұхбат беріп, БАҚ-та өзін толғандыратын тақырыптарда мақалалар дайындады. Ал ол негізінен қаржылық реттеу, салықтық әкімшілендіру, бизнес пен мемлекет арасындағы өзара іс-қимыл, әкімшілік кедергілерді жою, жер қойнауын пайдалану проблемалары, экономикалық қауіпсіздік пен тұрақтылықты қамтамасыз ету, инвестициялық ахуалды жақсарту мәселелеріне қатысты. Назар аударатын тұс – мемлекеттік қызметтерді цифрландыру туралы да ьірнеше рет айтқан.
Мысалы, 2015 жылдың мамыр айында Ерғожин «Бизнесті жүргізуге қолайлы жағдай жасау – Қазақстан экономикасының өсуі» атты мақаласын жариялады. Онда автор мемлекет тарапынан кәсіпкерлердің өмірін жеңілдету мақсатында жасалып жатқан көптеген шараларды тізіп, жоғары бағалаған.
Оның ішінде қызметтің басым түрлерінде қызметін жүзеге асыратын заңды тұлғалардың корпоративтік табыс салығын, жер салығын, мүлік салығын төлемеу бойынша преференциялар; құрылыс-монтаждау жұмыстарына және құрал-жабдықтарды сатып алуға жұмсалған нақты шығындардың 30%-ға дейінгі мөлшерін өтеу; ауыл шаруашылығы өнімдері өндірушілерге, балық шаруашылығымен айналысатындарға салынатын салықты азайту бойынша преференциялар; жеке кәсіпкерлерді тарату тәртібін оңайлату бар.
2016 жылдың 21 қарашасында 37 жастағы Дәулет Ерғожин Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары болып тағайындалды. Ол қызметке кіріскен алғашқы күні әлеуметтік желідегі аккаунттарын өшіріп тастады.
Құпия сырлар
Қазақстандықтар үшін салық қызметкері Дәулет Ерғожиннің ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары қызметіне тағайындалуы күтпеген жағдай болғаны рас. Сарапшылар бұл тағайындаудың қандай құпия сыры бар деп бас қатырды.
Әлеуметтік желіде белгілі саясаттанушы Досым Сәтбаев: «Дәулет Ерғожиннің тағайындалуы өте қызық қадам», - деп бөлісті.
– Ерғожиннің Кәрім Мәсімов Үкіметті басқарған шақта жақсы мансаптық қызметтер атқарғаны таң қалдырады. Содан ол онымен бірге Президент Әкімшілігіне кетті, кейін Мәсімовпен бірге қайтадан үкіметке оралды», - деп жазды Сәтбаев.
– Қазіргі уақытта ең үлкен қауіп террористтер емес, көлеңкелі ақша ағындары болып отыр», - деді қаржыгер Расул Рысмамбетов төрағаның жаңа орынбасарын тағайындауға қатысты өз болжамымен бөлісіп.
– Демек, Ерғожиннің тағайындалуынан Ұлттық қауіпсіздік комитетінің көлеңкелі экономика саласындағы жұмысы жандана түседі деп күтуге болады. Есепке алынбаған қаржының бір қолға жиналуы ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіретіні сөзсіз. Сондықтан Дәулет Ерғожин жаңа қызметінде ұлттық қауіпсіздіктің қаржылық аспектісіне қатысты мәселелерді қадағалауы әбден мүмкін.
– «Кәрім Мәсімовке Ұлттық қауіпсіздік комитетінің экономикалық блогын күшейтудің қажеті жоқ, өйткені экономикалық қылмыстарды тергейтін басқа орган – Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл ұлттық бюросы бар, ал экстремизмді қаржыландыру арналарын Қаржы министрлігінің Қаржы мониторингі комитеті бақылайды», - деп мәлімдеді саясаттанушы Марат Шибұтов.
– Ұлттық қауіпсіздік комитеті басшысының жұмысының ең үлкен бөлігі – ішкі бақылау жүйесін құру. Ол үшін жаңа төрағаға деген ішкі адалдықты күшейтетін командаға өз адамы керек. Сірә, Кәрім Мәсімов ҰҚК-ге өтпелі кезеңге – бір-екі жылға емес, әлдеқайда ұзағырақ мерзімге тағайындалғаны туралы білген, сондықтан ол өз позициясын нығайтып жатыр», - деді Шибутов.
Дегенмен, сарапшылардың көпшілігі мұны «Ұлттық қауіпсіздік комитеті сыбайлас жемқорлыққа ғана емес, сонымен қатар экстремистік және террористік қызметті қаржыландыруға қатысты көлеңкелі ақша ағындарының қаржылық мониторингі бойынша жұмысты күшейту үшін жасалған қадам деп қабылдады. Ал қаржылық бақылауға келетін болсақ, Ерғожиннің кәсіби тәжірибесі ғана емес, сонымен қатар бұрынғы Салық комитетінің және Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағасы болған кездегі жинаған мәліметтері бар.
2019 жылы Ерғожиннің ұлттық қауіпсіздік генерал-майоры шенін алғанына қарағанда, жоғарыда айтылған «жұмыс тәжірибесі мен жинаған мәліметтерінің» текке кетпегені.
«Сергек» те соныкі ме?
Бірақ жаңа қызметте бұрынғы салық қызметкері неліктен елдегі киберқауіпсіздік мәселелеріне жауапты болды – бұл жағы белгісіз.
Қалай болғанда да, Ерғожиннің тұсында Қазақстанда ірі цифрлық жобалар жүзеге асырылды. Мысалы, «Сергек» қоғамдық және жол қауіпсіздігі жүйесін енгізу. Естеріңізге сала кетейік, елордада жол қозғалысын қадағалайтын, тәртіп бұзушылықты тіркейтін, жолдар мен көшелердегі қауіпсіздікті қамтамасыз ететін ағайынды Ахметовтер жасаған цифрлық жоба 2017 жылдың қыркүйегінде жұмысын бастады. Әзірлеушілер Сергектің автокөлік нөмірі бойынша жол қозғалысы ережелерін бұзуды автоматты түрде тіркеуден басқа, бет-әлпетті тану мүмкіндігін де жариялады. Жобаға салынған жеке инвестиция көлемі 8,4 млрд теңгені құрады. Мемлекеттік міндеттемелердің көлемі шамамен 25 млрд теңге болды.
Сергекті іске асыру кезінде жүргізушілердің жеке деректерінің құпиялылығын сақтау туралы даулар туындады. Бірақ жүйенің негізін салушылар мемлекет пен қоғамды интеллектуалдық жүйенің толық қауіпсіздігіне сендірді. Олар «Сергек» аппараттық-бағдарламалық кешендері үшінші тарап өндірушілерінің камераларын пайдаланғанымен, жүйені «толтыру» тек отандық екеніне сендірді. Барлық серверлер мен мәліметтер базасы Қазақстанда орналасқан. Сонымен қатар, аппараттық және бағдарламалық жүйелер драйверлердің жеке деректеріне қол жеткізе алмайды делінді. Қазір ел жолдарында 30 мыңға жуық камера орнатылған.
Дау-дамайдың ошағында Қытайдың Қоғамдық қауіпсіздік министрлігімен байланысы бар және қытайлық GitHub қызметтеріне құпия ақпаратты таратқан iSoon компаниясы болды. Осыған байланысты ақпараттық қауіпсіздік мәселесі үлкен алаңдаушылық тудырды. Өйткені сарапшылар Қытайдан келген хакерлердің Қазақстанның маңызды ІТ-инфрақұрылымына шабуыл жасау мүмкіндігін ескертті.
Жалпы алғанда, Сергек көмегімен жиналған деректердің қауіпсіздігі шынымен де алаңдатарлық жағдайда еді. Астана әкімдігінің баспасөз қызметі хабарлағандай, «МЖӘ жобасын іске асыру мерзімі 2024 жылдың екінші тоқсанының соңында аяқталады. Жаңа келісім «Мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы» Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 31 қазандағы № 379-V Заңына сәйкес жүзеге асырылады. Астанадағы қауіпсіздік стратегиялық мәселе екенін ескерсек, елордадағы бейнебақылау жүйесінің жаңа әкімшісі кім болады?
Сберге eGov-ды бергісі келген кім?
Ерғожиннің қазақстандықтардың деректерінің таралып кетуіне қатысы туралы айтқанда, Қазақстанның электрондық үкіметіне кіретін 400-ге жуық түрлі ақпараттық жүйені ресейлік Сбербанк платформасына көшіру әрекеті еске түседі.
Еске салайық, 2021 жылы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусин құны 500 млн.доллар болатын ресейлік жобаға қатысу туралы жариялаған еді. Жоба бойынша электрондық үкіметтің деректер базасы ресейлік Сбер-ге 5 жылға берілуі керек-тұғын.
Мусин бұл жоба еліміз үшін қолайлы әрі қауіпсіз деп мәлімдеді.
Министрдің бұл сөзі қоғамда өте жағымсыз реакция тудырды. Әлеуметтік желі қолданушылары, соның ішінде еліміздегі танымал тұлғалар мен IT мамандары осыған байланысты елдің егемендігіне төніп тұрған қауіп туралы жазып, платформаны әзірлеу неге отандық немесе батыстық компанияға сеніп тапсырылмады деп шу шығарды.
Ақыр соңында жоба қағаз бетінде ғана қалды, яғни жүзеге аспады.
Қазақстандықтардың жеке мәліметтер базасының қытайлық платформаға таралып кетуінің кесірі ел азаматтарын талай зар илетуі мүмкін. Алдағы уақытта осындай кемшіліктерді жібермеу жағын ойластырған абзал. Яғни, лауазым иелерінің жеке жауапкершілігін енгізу керек.
Байтас Құрманов