2024 жылдың сәуірінде Қазақстан-Қытай шекарасында экологиялық стандарттарға сәйкес келмейтін ондаған қытайлық жүк көлігі анықталды. Аталған экологиялық стандарт Кеден одағының «Дөңгелекті көлік құралдарының қауіпсіздігі туралы» техникалық регламентінде тайға таңба басқандай анық жазылған. Бұл жағдай осы саладағы сыбайлас жемқорлық арналарының әшкереленуіне әсер етті. Өйткені мұндай іспен тек ұйымдасқан қылмыстық топ қана айналысады.
Көлеңкелі бизнестің әсері мультипликативті әрі оның салдары біраз жылдан кейін белгілі болады, дейді Қазақстанның өнеркәсіптік инвесторлары одағының президенті Қайрат Еламанов.
Көлеңкелі бизнес дамып кетті
Маманның айтуынша, мәселе бір қарағанда көрінгеннен әлдеқайда ауқымды. ТР КО 018/2011 талаптарына сәйкес келмейтін көлік құралдары импортының негізгі бөлігі жеке тұлғалар арқылы тасымалданады. Олар көлік құралыконструкциясының қауіпсіздік сертификатын (SBCTS) алып, сол арқылы шекарадан жеке көлік ретінде кіргізеді.
Елімізге кірген көлік құралдарының төрттен бірі осындай көлеңкелі жолмен сатып алынған және олардың саны жыл сайын артып келеді.
Берілген «Көлік құралы конструкциясының қауіпсіздік сертификаттарының» мониторингі көрсеткендей, «көлеңкелі» импорттаушылар жалған ілеспе құжаттарды пайдалана отырып, Көлік құралы конструкциясының қауіпсіздік сертификаттарын тіркеу кезінде қозғалтқыштың көлемін жасанды түрде төмендетеді немесе экологиялық классты «Еуро 4 және 5» деңгейіне дейін арттырады. Бұл орайда олар жүк көліктеріне Adblue цистерналарының муляжын орнатады.
«Көлік құралын айналымға шығарған кезде кедендік баждар, ҚҚС, қайта өңдеу үшін алымдар мен бастапқы тіркеуге алымдар сияқты міндетті төлемдер мен алымдар сомасына әсер ететін шығарылған жылын және басқа да көрсеткіштерді бұрмалау фактілері де кездеседі. Бұл мемлекеттік бюджетке орасан зор шығын әкеледі», - деп атап өтті Еламанов.
Анықтама үшін:
Кеден одағының «Дөңгелекті көлік құралдарының қауіпсіздігі туралы» (ТР КО 018/2011) техникалық регламентінің талаптарына сәйкес, көлік құралдары импорттаушыға байланысты 4 және 5 экологиялық сыныптарға сәйкес болуы керек.
Елімізге экологиялық талаптарға сай келмейтін қауіпті жабдықтарды жаппай әкелу проблемаларын ескере отырып, мемлекеттік органдар жүк көліктеріне қатысты «Тәуекел профилі» деп аталатын тәуекелдерді басқару жүйесін енгізді.
Бұл Қазақстан шекарасында жүк көліктерінің техникалық регламент талаптарына сәйкестігі тұрақты түрде тексерілетінін білдіреді.
Инвесторлар көлеңкелі нарыққа кіруден қорқады
Ағымдағы жағдай елдің инвестициялық климатына теріс әсер етеді, себебі ол бәсекелестік талаптарын өрескел бұзады, саланың дамуына зиян келтіреді және жүк көліктерін шығаруға инвесторларды тарту процесіне кедергі келтіреді, өйткені ұлттық өндірушілер, техникалық регламенттердің барлық талаптарын орындауға міндетті. Олар ЕАЭО қауіпсіздік стандарттарына сәйкес келмейтін көлік құралдарымен бәсекеге түсе алмайды.
«Көлеңкелі» көліктерді әкелу кезінде ашықтық пен заңнаманың сақталуын қамтамасыз ету бойынша жұмысты жалғастыру қажет, әйтпесе автокөлік импорты саласындағы көлеңкелі экономиканың басым болуы елдің инвестициялық ахуалын нашарлатады, - деп атап өтті одақ басшысы.
Көлікті заңды жолмен жеткізу тиімдірек
Ресми түрде әкелінетін көлік құралдары типті бекіту нысанында сәйкестікті бағалаудан өтеді. Себебі онда шығарылған сериясы болады.
Бұл сәйкестікті растаудан өткен көлік түрінің ЕАЭО аумағында көлік құралын өндірушімен ортақ жауапкершілікте болатын ресми өкілі бар екенін білдіреді. Қайрат Еламановтың айтуынша, заңды жолмен келген көліктер нарықтың барлық қатысушылары үшін тиімді:
- Әділ бәсекелесе алатын нарықты сақтау үшін ашықтық маңызды. Оның барлық қатысушысы адал және жалпы ережелер бойынша жұмыс істеуі керек. Өз кезегінде, көлеңкелі импорт, тәжірибе көрсеткендей, көлеңкелі экономика мен әділетсіз бәсекені дамытады, қауіпті өнімдердің айналымға шығарылуына ықпал етеді, бұл сайып келгенде, бүкіл экономикаға зиянын тигізеді.
Қазақстан бұл мәселені шеше алады
Қазақстанда, Еламановтың пікірінше, проблеманы көлік құралдарының сәйкестігін бағалау саласынреформалау арқылы шешуге болады. Ол үшін тиісті нормативтік құқықтық актілер мен ұлттық стандарттарды, сынақ зертханалары мен сертификаттау органдарының жауапкершілік деңгейін, құзыреттілігін арттыру керек. Бұл жалғансертификаттарды беру жолдарын барынша азайтады. Қазір елімізде көлеңкелі импортпен күресу үшін тарифтік және тарифтік емес шараларды қолданылуда.
Еске салайық, бұған дейін Көлік министрлігі көлік құралын техникалық байқаудан өткізбей, тек «өткізді» деген сертификат алғандарға айыппұлды 30-дан 100 АЕК-ке (110 760 теңгеден 369 200 теңгеге) дейін көтеруді ұсынған.
Қайрат Еламанов бұл бастаманың тиімділігі туралы айта келіп, бүкіл әлемде техникалық байқау жай ғана формальдылық емес, көлік құралдарының жұмысқа жарамдылығын бақылау арқылы жүргізушілер мен жаяу жүргіншілердің қауіпсіздігін қадағалаудың маңызды құралы ретінде қызмет ететінін атап өтті.
- Айыппұл өз кезегінде қылмыстың алдын алудың тиімді құралы. Мұндай бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершілік те қарастырылуы мүмкін, өйткені автокөліктерді нақты тексермей, тек қағаз жүзінде «тексерудің» ауыр болуы мүмкін. Өйткені жүргізуші мен жолаушының тағдыры осы көлікте шешіледі, - дейді Қазақстанныңөнеркәсіптік инвесторлар одағының президенті.
Байтас Құрманов