Сегіз ай бойы Қазақстандағы Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорын Айдын Құлсейітов басқарды. Ол президент әкімшілігінен келіп, дәрігерлер де, науқастар да сынға алып жүрген жүйеге кірді. Оның алдында тұрған маңызды міндет – халық пен мемлекет денсаулық сақтау саласына құйып отырған миллиардтар қайда кетіп жатқанын анықтау еді. Осы қаржылық парадоксты Құлсейітов Ulysmedia.kz-ке берген сұқбатында түсіндіруге тырысты.
Алайда сұхбат жариялануға дайындалып жатқанда, Құлсейітов күтпеген жерден отставкаға жіберілді. Неліктен ол бұл жүйеге «жараспай қалғаны» туралы бізге, әдеттегідей, түсініктеме берілмеді. Бірақ бас редактор Самал Ибраеваға берген сұқбатында Құлсейітов барша халықты толғандыратын сауалдарға жауап беріп, еліміздің медицинасын не құтқаратынын айтқандықтан, бұл материалды жариялауды жөн көрдік.
Сақтандыру жарнасын төлегеніне қарамастан, тұрғындар дәрігердің қабылдауына кіре алмайды. Зертханалық талдауларға да ұзын-сонар кезек екенін жиі айтады. Неге бұлай?
– Алдымен, қолжетімділік мәселесін түсініп алайық. Дүниежүзінде медициналық қызметті дәл сол сәтте алу мүмкіндігі жоқ. Айырмашылық қолжетімділіктің деңгейінде. Қолданыстағы стандарт бойынша, мемлекеттік емхана пациентті екі аптадан кеш қабылдамауы тиіс.
Жарнасын төлеп жүрген азамат неге жеке емханаға бара алмайды? Онда кезек те аз ғой?
– Бара алады. Көптеген, бірақ барлық емес, жеке емханалар МӘМС жүйесімен жұмыс істейді және мемлекеттік пакет көлемінде қызметті тегін көрсетеді.
Клиникаға барсақ, «квота таусылды» деп айтады. Бұл нені білдіреді?
– Мұнда мүдделер қайшылығы бар. Пациент тегін қызмет алуға келеді, ал оған: «Квота жоқ, келесі айда келіңіз» дейді. Қазір қаралғысы келсе, төлесін. Қор да, Денсаулық сақтау министрлігі де әрдайым квотаның бар-жоғын тексере алмайды. Кейде адам төлем жасай алатынын біліп, әдейі ақылы қызмет ұсынады. Тіпті кей емханаларда тегін қызметті «өз адамдарынан» аямай, өзгеге бермейтін жағдайлар да кездеседі. Бұл жаппай құбылыс емес, бірақ бар екенін жоққа шығаруға болмайды.
Шын мәнінде, «квота» деген бөлек ұғым жоқ. Клиникаға белгілі бір айда көрсетілетін қызметтің қаржылық лимиті бекітіледі. Яғни ол ай ішінде қанша қызмет түрін тегін ұсына алатыны алдын ала белгіленеді. Бірақ кей медицина қызметкерлері әлі күнге дейін «квота жоқ» деп айта береді, себебі қызметті дәл сол сәтте ақылы ету олар үшін тиімді.
Яғни біз айтып жүрген «квота» деген түсінік мүлдем жоқ па?
– Иә, ондай бөлек ұғым жоқ. Медициналық қызмет түрлеріне қарай нақты лимиттер белгіленеді. Мысалы, трансплантация, эндопротез жасау, шунттау сияқты күрделі емшаралар жоғары технологиялық медициналық көмекке жатады.
Мұның бәрін кім және қалай бақылайды?
– Өкінішке қарай, квотаның таусылғанын тексеретін техникалық құрал әзірге жоқ. Қазір Денсаулық сақтау министрлігі медициналық процестерді цифрландырумен айналысып жатыр. Жыл соңына дейін бірыңғай медициналық деректер қоймасы іске қосылуы тиіс.
Оған жекеменшік медициналық ақпараттық жүйелердің барлығы мәлімет жібереді. Келесі қадам – бірыңғай электронды кезек енгізу. Сол кезде әр азамат қай емханада бос орын барын, қандай дәрігер қабылдайтынын және ең жақын уақыттағы қабылдау күнін онлайн көре алады. Міне, бұл ашықтықты қамтамасыз етеді.
Барлығына ашықтық қажет пе? Бұған қарсы шығатындар бар ма?
– Ашықтық тек Қорға немесе министрлікке ғана емес, емханалардың өзіне де керек. Бірақ, өкінішке қарай, кей медициналық мекемелер әлі де ашық жұмыс істеуге дайын емес. Қорда азаматтардың шағымын қарастыратын арнайы қызмет бар. Кей жағдайларда пациентке тегін алуға құқығы бар қызметті ақылы ұсынған фактілер тіркелді.
Сондай-ақ дәрігерлер немесе жалған пациенттер арқылы кезек алдын ала толтырылып, «керек адамдарға» орын босату үшін жасанды тапшылық туғызылған оқиғалар кездесті. Кейін тексергенде, қабылдауға жазылғандардың 90 пайызға жуығы қабылдауға мүлдем келмегені анықталды. Бұл – тапшылықты қолдан жасау тәсілдерінің бірі.
Мұндай дәрігерлер мен клиникалар неге лицензиясынан айырылмайды?
– Лицензиядан айыруға болатын нақты әрі қатаң талаптар заңда көрсетілген. Ал бұл мәселе қызмет сапасын төмендетумен байланысты болғандықтан, Қор көбінесе әкімшілік немесе экономикалық шара қолданады. Алайда бірізді цифрлық бақылау жүйесі жоқ кезде мұндай бұзушылықтарды дәл анықтау қиын. Бұған себеп – елімізде жиырмадан астам жеке медициналық ақпараттық жүйенің қолданылуы. Әр клиника өзіне ыңғайлы жүйені таңдайды, соның салдарынан деректер әртүрлі форматта сақталады.
Бірыңғай медициналық деректер қоймасы іске қосылғанда, мәліметтер бір орталыққа түседі. Сонда Қор мен министрлік қана емес, медициналық ұйымдардың өздері де процесті ашық бақылай алады. Мұндай жүйе әділ, түсінікті және дұрыс жұмыс істейтін жүйе болады. Біздің бағытымыз да – осы.
Ал әзірге қалтасы жұқа адам жасалуы тиіс операцияға жата алмауы мүмкін бе?
– Мұндай деректер бар, бірақ олар жүйелі құбылыс емес. Біздің дәрігерлердің басым бөлігі кәсібіне адал, науқасқа көмектесуді мақсат тұтатын мамандар. Олар адамның өмірін сақтап қалуға бар күшін салады. Дегенмен кейбір олқылықтар барын жасыра алмаймыз.
Әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі енгізілгеніне талай жыл өтсе де, айтарлықтай өзгеріс байқалмайды. Халықтың қаржысының 5 пайызы қорға аударылып жатыр, бірақ нәтиже жоқ деген пікір бар.
– Тарихқа көз жүгіртейік. Медициналық сақтандыру туралы заң 2015 жылы қабылданды, ал Қор 2017 жылы құрылды. 2019 жылы Қарағанды облысында пилоттық жоба іске қосылып, 2020 жылдан бастап жүйе тұтастай ел бойынша жұмыс істей бастады. Бұл пандемияның нағыз қызған шағы еді. Сол кезде ӘМСҚ денсаулық сақтау жүйесі үлкен қысымға төтеп беруіне ықпал етті.
«Ештеңе өзгерген жоқ» деген сөз көбіне эмоциямен айтылған пікір деп ойлаймын. Нақты деректерге қарасақ, денсаулық сақтау саласын қаржыландыру көлемі 2,5 есе артқан. Негізгі қаражат әлі де бюджеттен бөлінгенімен, сақтандыру жарналарының үлесі де едәуір.
СОЛ ҚАРЖЫ НЕ БЕРДІ?
– Мысалы, жоғары технологиялық медициналық көмекке жол ашылды. Бұрын ағза ауыстыру, коронарография секілді күрделі операциялар Қазақстанда сирек жасалатын, азаматтар шетел асып, миллиондаған теңге төлейтін. Қазір мыңдаған отандасымыз бұл қызметтерді ел ішінде тегін алады. Бұрын УДЗ-ді жылына бір рет қана жасауға болатын, қазір – екі рет. Диагностикалық қызметтер көлемі 2,5 есе артты. Бұл – айтарлықтай ілгерілеу. Адам жақсыға тез үйренеді.
– Ал егер науқасқа екі емес, төрт рет УДЗ қажет болса? Немесе бірнеше рет КТ жасатуға тура келсе?
– Барлығы медициналық көрсеткішке байланысты. ӘМСҚ пациентке клиникалық стандартқа сай қажет болған емді ғана төлейді. Бұл «әр адамға белгіленген норма» емес, шешімді дәрігер қабылдайды. Бұрын МРТ біз үшін қолжетімсіз әрі қымбат қызмет саналса, қазір дәрігер кез келген уақытта МРТ немесе контрастпен КТ жасауға жібере алады. Бұл жабдықтың өзі ғана емес, оны ұстау да қымбат. ӘМСҚ енгізілгеннен кейін осындай қызметтер қарапайым азаматтар үшін қолжетімді бола бастады. Сондықтан қолымыз жетпей отыр деу шындыққа жанаспайды.
– Сіз қолжетімділік шынымен артты деп сенімді айта аласыз ба?
– Иә, бірнеше есе артты. Стандарт бойынша тереңдетілген бейінді маман пациентті екі аптадан кешіктірмей қабылдауы тиіс. Жедел жағдай болмаса, күту мерзімі – екі апта. Бұл – аймақтағы ең қатаң талаптардың бірі. Мысалы, Францияда кардиологқа жазылу үшін алты ай күтуіңіз мүмкін. Бізде – екі апта. Адамдар бұған да тез үйренеді, сосын екі-үш күн кідіріс болса, шағымдана бастайды.
– Бірақ Францияда денсаулық сақтау сапасы басқаша дейді. Онда балалар дәрігердің салғырттығынан қаза таппайды. Бізде мұндай жағдайлар әлі де болып тұрады. Жуырда көз жұмған баланың ата-анасы дәрігерлерді кінәлайды.
– Бұл өте ауыр тақырып. Өкінішке қарай, мұндай жағдай кез келген елде кездеседі. Француз немесе неміс басылымдарын ашып қарасаңыз, дәрігер қателігі, сот істері, қайғылы оқиғалар туралы жаңалықтар бар. Бұл – адами фактор, ол барлық жүйеде бар.
– Бұл жүйеге деген сенім жоқтығының белгісі емес пе?
– Дұрыс айтасыз, сенім – басты мәселе. Ол үшін көп еңбек ету қажет. Бірақ объективті тұрғыда қарасақ, Қазақстанда жыл сайын шамамен 10 миллион адам стационарлық деңгейде емделеді. Соның ішінде қоғамда үлкен резонанс тудырған қайғылы оқиғалар оншақты, кейде он беске жуық. Бұл – пайыздың мыңнан бір бөлігі. Әрине, әр оқиғаның артында адам тағдыры тұр, отбасы үшін бұл орны толмас қасірет. Бірақ осы фактілерге сүйеніп, жүйе түгелімен нашар деу күн сайын адам өмірін сақтап қалып жүрген мыңдаған дәрігерге жасалған әділетсіздік.
– Денсаулық сақтау саласындағы сыбайлас жемқорлыққа қатысты дау-дамай басылар емес.
– Иә, жемқорлық бар. Өкінішке қарай, тек денсаулық сақтау саласында ғана емес. Жемқорлық жағдай мен мүмкіндік бар жерде пайда болады. Қорда да мәселелер болды. Мен бұл жерге жеті ай бұрын келдім және бірден мониторинг жүйесінің қайта қарауды қажет ететінін көрдім. Қазір біз оны түбегейлі қайта құрып жатырмыз. Бұрын емханалар көрсеткен қызметтерді тексеру формалды түрде жүргізілетін. Енді біз цифрлық мониторинг жүйесін енгізудеміз. Егер стандарттардың бұзылғаны, сапасыз қызмет немесе «жалған» көрсетілген ем анықталса, Қор мұны тіркеп, санкция қолдануы тиіс. Біз төлемді азайтамыз, айыппұл саламыз, қаражатты кері қайтаруды талап етеміз.
– Автоматтандыру бар мәселені шеше ме?
– Толық шешеді. Президент талай рет айтты, жемқорлықты жоюдың жалғыз жолы – барлық процесті толық автоматтандыру және цифрландыру. Егер бизнес процестердің кемінде 90 пайызы цифрға өтсе, жемқорлыққа орын қалмайды. Мысалдар келтірейін. Қордың 2 мыңнан астам қызмет көрсетушісі бар. Олар ай сайын 11 миллион қызмет көрсетілді деп есебін бізге ұсынады. Бұл – стационарлық ем және клиникалық-диагностикалық қызметтер. Біз поликлиникаларға адам басына шаққандағы норматив бойынша шамамен 400 млрд теңге төлейміз. Осы арқылы азаматтар тегін консультация алып, анализ тапсырып, тексерулерден өтеді.
Ал төлемге ұсынылған 11 миллион қызметтің сапалы көрсетілгенін тексеруіміз керек. Бұл ай сайын шамамен 150 млрд теңгенің қызметі. Әр қызметті бақылау қажет. Кейбір көрші елдерде әлі күнге дейін аудит қағазбен жасалады. Аудиторлар келіп, қағаздағы ауру тарихын қарап шығып, Excel кестесіне енгізеді. Мұндай жүйеде әрбір детальді тексеру мүмкін емес. Ал адам араласқан жерде жемқорлық тәуекелі жоғары.
Сол себепті Қор цифрландыру жолын таңдады. Енді жеке медициналық ақпараттық жүйелердегі мәліметтер автоматты түрде Денсаулық сақтау министрлігінің жүйесіне түседі. Онда қызметтер және стационарлық жағдайлар бойынша екі негізгі база қалыптасады. Әрі қарай жүйе алгоритм арқылы деректерді талдап, мына жерде ақау бар болуы мүмкін деген белгі қояды. Бұл ақпарат біздің сарапшыларға жіберіледі.
– Былтыр Қорға шамамен 1 миллион өтініш келіп түсті. Соның 14 мыңға жуығы – тікелей азаматтардың шағымы, қалғаны пациенттерді қолдау қызметі арқылы келіп түскен шағымдар. Шағымдардың жартысынан көбін пациенттердің пайдасына шешуге мүмкіндік болды. Қор қазір жаңа мобильді қосымша енгізіп жатыр.
Қазір біз Qoldau 24/7 мобильді қосымшасын енгізудеміз. Ол әрбір азаматқа медициналық қызметтерін онлайн көруге мүмкіндік береді. Мысалы, клиника сізге белгілі бір қызмет көрсетілгенін жүйеге енгізеді, ал сізге «Растайсыз ба?» деген хабарлама келеді. Егер «Мен ол жерде болмағанмын» десеңіз, бір батырманы басып, шағым түсіре аласыз. Біз тексеруді бастаймыз. Егер сіз тегін көрсетілуі тиіс қызметке ақша төлеген болсаңыз, чекті жүктейсіз, бұл тергеуге негіз болады.
Біз Қордың толыққанды мобильді қосымшасын әзірлеп жатырмыз. Онда медициналық қызметтер картасы жасалады. Сіз үшін қандай қызмет көрсетілгенін, қайсысы Қор есебінен төленгенін көре аласыз. Ашығын айтсам, бұл жұмысты үш ай бұрын бастадық. Ақпарат әзірге аз, бірақ келесі жылы толық нұсқасын іске қосамыз. Сол кезде сіз жүйеге кіріп, өз жарнаңыздың көлемін, қай клиникаға тіркелгеніңізді, қандай қызметтердің сізге тиесілі екенін және Қор қандай қызметтерді төлегенін көре аласыз.
– Мұндай «олқылықтарды» жүйе қалай анықтайды?
– Бұрын жылына орта есеппен шамамен 14 миллион жағдай анықталатын. Ал ел бойынша бізде 250 сарапшы бар. Есептесек, әр сарапшы күн сайын шамамен 240 потенциалды бұзушылықты тексеруі керек еді. Қолмен мұны орындау мүмкін емес екені түсінікті. Сонымен қатар бұрын әр сарапшыға белгілі бір клиника бекітіліп, нақты жағдайды бұзушылық деп санау-санамау шешімі толығымен сол сарапшыға жүктелетін. Яғни, субъективті шешім қабылдауға мүмкіндік болатын. Жүйе бұған жол беретін. Өкінішке қарай, кейбір жағдайларда сарапшылар мен клиникалар арасында бейресми келісімдер болуы мүмкін. Егер сарапшы бұзушылықты растаса, клиникадан ақша алынады. Егер бәрі дұрыс деп айтса, төлем жүргізілетін. Бұл шешім толықтай адамға тәуелді болды. Барлығы бұйрықтар мен нұсқаулықтарда жазылған, сол кезде бұл қалыпты жағдай деп есептелетін.
– Қазір не өзгерді?
– Былтыр біз Денсаулық сақтау министрлігімен бірге мониторинг жүйесін толық қайта құруға кірістік. Бұрынғы тәсілде күмән көп, сыбайлас жемқорлыққа жол көп болатын. Қазір бұл мәселені 90-95% шештік деп сеніммен айта аламын. Манипуляция мүмкіндіктері іс жүзінде қалмады. Бұрын алгоритмдер барлық қызметтің 20%-де ақауларды анықтайтын, бұл айына шамамен 30 миллиард теңге. Бірақ сарапшылар тексергенде бұзушылықтарды тек 2-3 миллиардқа ғана растайтын. Яғни жүйенің дәлдігі 5-7% шамасында, бұл өте төмен.
Мәселе алгоритмдер клиникалық протоколдарға негізделгенде, ал олар ұсыныс сипатында ғана болады. Ал стандарттар – бұл міндетті нормалар. Егер жүйе хаттамаға сүйенсе, сарапшы: «Иә, бұзушылық бар, өйткені хаттама басқаша» дейді немесе керісінше «Жоқ, бұзушылық жоқ, бұл тек ұсыныс» деп шешім қабылдай алады.
Яғни бір жағдай бойынша бір сарапшы қарсы шешім шығара алатын. Сол себепті біз клиникалық хаттамалардан толық бас тарттық да, тек стандарттарды қалдырдық.
Енді, мысалы, стандартта: «Белгілі диагноздағы пациент стационарда кемінде 3-7 күн болуы керек» деп көрсетілген болса, бұл норма. Аз жатса – бұзушылық, көп жатса – бұзушылық. Барлығы нақты және ашық.
Сіз сыбайлас жемқорлық элементі толығымен жойылды дегіңіз келіп тұр ғой?
– Иә, осы бөлікте толық жойылды. Енді бізде екі типті бұзушылық бар. Жасанды интеллект (ЖИ) белсенді қолданылады. Қазір жүйе 32 бақылау алгоритмін пайдаланады, әр ай сайын жаңа алгоритмдер қосылады. Пилоттық жобаны маусымда іске қосқанда, ЖИ стандарттар бойынша 11 миллиард теңге бұзушылықты анықтады, ал ескі жүйе тек 2 миллиардты ғана табатын. Бұл біз үшін де шок болды.
Нәтижелерді медициналық ұйымдарға көрсеттік. Алғашында дау, сенімсіздік, наразылық болды. Бірақ кейін бәрі конструктивті жолға түсті, қателіктерін мойындап, жұмысын жақсартты. Дәрігерлер жүйенің объективті екенін түсінді. Оның алдынан өтіп келісім жасау мүмкін емес, сондықтан бұзбаған дұрыс. Бұл сапаға және айыппұлдарға бірден әсер етті. Олар бірнеше есе азайды.
– Дегенмен бізде нақты қанша жиналғаны және әр процедура қанша тұратыны туралы толық түсінік жоқ. Мұнда ашықтықты арттыруға болмай ма?
– Жақсы ұсыныс. Біз осыны ойластырып жатырмыз. Қазір барлық деректі бірыңғай цифрлық жүйеге интеграциялау бойынша үлкен жұмыс жүріп жатыр. Біріктірілген медициналық деректер қоры пайда болғанда, әр азамат өз жеке кабинетіне кіріп, МӘМС-ке қанша аударғанын, қандай қызмет алғанын, оның қанша тұратынын және қай клиникада алынғанын көре алады.
– Бірақ таңқаларлық жайт: Қор әлі де клиникалардың қаржылық операцияларын көре алмай отыр. Бұрын бұл неге жасалмады?
– Шынын айтайын ба? Кедергі болды. Медициналық ұйымдар өздерінің қаржылық жүйелеріне қолжеткізуді қаламады, бізді қалтасына көз тігіп отыр» деп ойлады. Бірақ біз өзгерістерге қол жеткіздік. Шілдеде Президент заңға түзетулерді қолдап, қол қойды, ал келесі жылдың 1 қаңтарынан бастап Қор келісімшарттары бар клиникалардың есеп жүйелеріне ішінара қол жеткізеді. Сол уақытта біз медициналық ақпараттық жүйелерге қосылып, көрсетілген қызметтердің нақты көрінісін көреміз. Бұл ақысыз да, ақылы да қызметтер бойынша бірыңғай кезек қалыптастыруға мүмкіндік береді.
– Көптеген адамдар клиникаларға бармайды және төлемдердің не үшін жасалғанын түсінбейді.
– Әр тіркелген пациент үшін Қор, ол адам барған жоқ болса да, әр ай сайын ауруханаға шамамен 1600 теңге төлейді. Яғни сіз белгілі бір поликлиникаға тіркелген болсаңыз, сізге жылына шамамен 19 мың теңге төленеді. Бұл ақша жеке сізге емес, жүйенің жұмысын қамтамасыз етуге кетеді, сіз келгенде поликлиника қызмет көрсететіндей болу үшін. Бұл әскерге ұқсайды, соғыс қашан басталады деп күтіп отырмаймыз, оны ұстап тұру керек.
Апаттық көмек, вакцинация, алдын алу шаралары да солай, бәрі бюджет пен МӘМС қаражаты арқылы төленеді.
– Ал егер адам жұмыс істемесе және төлем жасамаса, қызмет ала ма?
– Ала алады, кепілдендірілген медициналық көмек шеңберінде. Бұл шұғыл көмек, скринингтер, дәрігердің бастапқы қабылдауы. Ал барлық жоспарлы процедуралар, анализдер, бейінді мамандардың консультациялары тек сақтандыру арқылы ғана жүреді. Қазір 20 миллион қазақстандықтың 17 миллионы сақтандырылған, 3 миллионы сақтандырылмаған. Бірақ бұл әрқашан ақша жоқ дегенді білдірмейді. Сол 3 миллионның шамамен 900 мыңы – әлеуметтік әлсіз топтағылар, ал 2 миллионы табысы бар, тек төлем жасауды қажет деп санамайды.
– Бірақ неге мемлекет сақтандырылғандарға 2%, ал жұмыс істейтіндерге – 5% төлейді? Бұл әділетті ме?
– Мұнда ұрпақтар арасындағы солидарлық принципі жұмыс істейді. Мемлекет сіздің ата-аналарыңызға, балаларға, студенттерге, зейнеткерлерге төлейді. Біз қазір еңбекке қабілетті кезеңдеміз, медициналық қызметке жиі жүгінбейміз. Ал қарттар мен балалар көбірек барады. Сондықтан жүйе төлемдерді көмек қажет ететіндерге қайта бөлу үшін осылай құрылды.
Қазір 12 миллион қазақстандық ештеңе төлемейді. Олардың орнына мемлекет төлейді. Сондықтан мемлекеттік ставка төмен, бірақ 2037 жылға қарай ол 4,7%-ға дейін өседі, яғни біздің деңгейге жақындайды.
– Неге МӘМС онкологиялық науқастардың барлық дәрісін қамтымайды және барлық перзентхана сақтандыру жүйесіне кірмейді?
– Барлық стандартты онкологиялық дәрілер, химиотерапия, сәулелік терапия толығымен тегін. Бірақ кейде пациенттер эксперименттік немесе өте қымбат дәрілерді алғысы келеді, олар тізімге кірмейді, бұл бөлек мәселе. Ал егер қажетті ем Қазақстанда жоқ болса, Қор шетелде емделу ақысын төлейді, оған жылына шамамен 2 миллиард теңге бөлінеді. Онкология негізінен ел ішінде қамтамасыз етілген: Астанада және өңірлерде заманауи орталықтар ашылған, химио-радиотерапия жүргізіледі.
Ал перзентханаларға келетін болсақ, Қормен келісімшартқа жасасқан барлық ұйымдар жұмыс істейді, олар конкурстан өтті. Элиталық жеке клиникалар қатыспайды, өз контингенті бар.
– Медициналық ұйымдарға төлем уақытында жетеді ме? Дәрігерлер кейде ақшаның кешігіп түсетінін айтады.
– Иә, биыл жазда шынымен кешігулер болды, негізінен бюджет шеңберінде. Қазір жағдай толық реттелді. Қор қызметтерді аздап кешіктіріп, шамамен бір айда төлейді. Сол уақытта клиникалар соманың 30%-ын алдын ала ала алады, осылайша кассалық айырмашылық болмайды.
Жалпы, МӘМС бойынша қаржыландыруда проблемалар жоқ. Проблемалар кейде техникалық сипатта болады. Мысалы, ауруханалар есепті кешіктіреді немесе кейбір төлемдерді жылдың соңынан келесі айларға аударғысы келеді.
– МӘМС жылына жалпы қанша қаражат жинайды?
– Жыл сайын бір триллион теңгеден астам қаражат жиналады. Оның шамамен 900 миллиарды жұмыс берушілер мен қызметкерлерден түседі, яғни 5,5 миллион белсенді төлеушіден. Қалғаны мемлекеттен, ол 12 миллион жеңілдігі бар азаматтарға, яғни балалар, зейнеткерлер, студенттер, мүгедектер, жүкті әйелдер үшін төлейді.
МӘМС арқасында біз қымбат операцияларға қолжетімділікті едәуір арттырдық. Бес жыл бұрын трансплантация немесе коронарография көпшілікке қолжетімсіз еді, ал қазір олар ел көлемінде жасалады. Тек жоғары технологиялық көмекке жыл сайын шамамен 80 миллиард теңге бөлінеді.
Мысал ретінде айтайын, осындай көмек алған адамдар өздері бір жылда жүйеге шамамен 1,5 миллиард теңге төледі, ал қызметтерге 75-80 миллиард теңге алды. Бұл – сақтандыру принципі: көмек қашан қажет болатынын білмейсің, бірақ жүйе солидарлық арқасында жұмыс істейді.
– Бір шақыртудың құны қанша?
– Ел бойынша жылына орта есеппен жедел жәрдем қызметіне 120-130 миллиард теңге төленеді. Бұл қаражат барлық станциялар, яғни облыстық, аудандық және ауылдық бөлімшелерді қамтиды. Шақыртулар саны көп, бірақ құны өңірге байланысты өзгереді. Алматы мен ауылдағы жағдай, қашықтық және дәрі-дәрмек жүктемесі әртүрлі.
– Ауылдарда «жедел жәрдем» бірнеше сағат жүріп баратыны рас қой?
– Иә, әсіресе шалғай және жолының сапасы нашар ауылдарда. Бұл мәселе бұрыннан белгілі және біртіндеп шешілуде. Жедел жәрдемді қаржыландыру арттырылады, қосымша жүргізуші төлемдері қарастырылуда.
– Медициналық қызметтің тарифін кім белгілейді? Мысалы, операция немесе консультация қанша тұрады?
– Тарифтерді Денсаулық сақтау министрлігі бекітеді. Арнайы есептеу әдістемесі бар, оның негізінде баға қайта қаралады. Қазір тарифтерді жаңарту бойынша үлкен жұмыс жүріп жатыр: кей жерлерде тариф төмендетілуі керек, кейде керісінше арттырылуы қажет, өйткені олар ұзақ уақыт өзгермеген, ал бағалар, жалақы мен өзіндік құн өсті.
– Қорда пайдаланылмаған қаражат қалады ма? Жыл соңында ақша жұмсалмаса не болады?
– Иә, кейде қаражат қалады, мысалы, түсім шығыннан көп болған жағдайда. Бұл қаражат жоғалып кетпейді, Ұлттық банктегі шоттарда сақталады. Біз оны өз қажеттілігімізге пайдалана алмаймыз. Белгілі шектеу бар. Қор тек түсімнің аз ғана пайызын өз қызметіне қолдана алады. Қалғаны резерв болып, Ұлттық банк арқылы инвестицияланады және инвестициядан түскен кіріс МӘМС жүйесінде қалады.
– Яғни сыйлықақы мен бонусқа бұл қаражат жұмсалмайды?
– Жоқ, әрине. Басқарма мүшелерінің тұрақты жалақысы мен жылдық бонусы бар, ол 6 айлық жалақыға дейін жетеді. Былтыр жылдық бонус көрсеткіштерге байланысты шамамен үш айлық жалақыға тең болды.
– Сіз триллион теңгелермен жұмыс істейсіз. Жауапкершілік қысымы сезілмей ме?
– Шынтуайтына келсек, жоқ. Өйткені мен бұл ақшаны көзбен көріп, қолмен ұстамаймын. Олар ашық, автоматтандырылған процестер арқылы өтеді. Егер шешімдер қолмен қабылданса, қорқынышты болар еді. Мен әрдайым мәселе ақшада емес, процестерді ұйымдастыруда деп айтамын. Адами фактор аз жерде, тәуекел де аз болады.
Қазір біз басқару жүйесін толық қайта құрамыз. Бізде төрт негізгі бизнес-процесс бар: жоспарлау, қызметтерді сатып алу, мониторинг және төлем. Әрқайсына нақты регламенттер жазамыз, сонда мен де, орынбасарларым да, филиал директорлары да шешімге субъективті ықпал ете алмайды. Мысалы, барлық сатып алулар Электрондық қаржы орталығы порталы арқылы өтеді. Жүйе көлемдерді автоматты түрде жеткізушілерге бөледі. Бірақ бұрын өңірлік комиссиялар нәтижені қолмен өзгерте алатын: біреуіне қосып, біреуінен алып тастау солардың қолында болатын. Мен сатып алу протоколын алғаш көргенде шок болдым: машина бәрін нақты бөлді, ал комиссия біреуіне 17%, екіншісіне 20%, үшіншісіне 34% азайтты, ал біреуіне 40% қосты. Неге деген сұраққа: Былтыр бұзушылықтары болды деп жауап берді. Бірақ бәрінің бұзушылықтары болды ғой. Бұл аргумент емес. Қазір біз қолмен әсер етуді алып тастаймыз. Енді “Мынаған қосамыз, өйткені ол жақсы” деп айту мүмкін емес. Барлығы ашық және тексерілетін болуы керек.
– Демек, сіз шешімдерді адамдар емес, алгоритмдер қабылдайтын жүйе құрып жатырсыз ғой?
– Иә, дәл солай. Бұл сыбайлас жемқорлық пен қателіктерден қорғанудың жалғыз жолы. Өйткені Қор – елдегі ең тексерілетін құрылымдардың бірі. Мен әр шешімді дәлелдеп көрсетуге сенімді болуым керек. Ол үшін регламенттер, цифрлық құжаттар және автоматтандыру қажет.
Барлығы жүйеге тіркелгенде, адами фактор нөлге дейін азаяды. Әр формула мен шартты жазу қызықсыз болуы мүмкін, бірақ ол сенім деген ең басты дүниені қалыптастырдаы.
– Сіз реформаларға қарсылық барын мойындайсыз ба?
– Иә, қарсылық өте күті. Кез келген өзгеріс “ескіше” жұмыс істеуге үйренгендерге қолайсыздық тудыратынын түсінемін. Бірақ қазір басқа жол жоқ, өзгере отырып, Қорды, министрлікті, бүкіл денсаулық сақтау жүйесін қайта құру қажет. Әйтпесе сынға жауап бере алмаймыз.
Барлық шешімдер коррупция көрінісі емес. Кейде аурухана жұмысы тоқтап қалмасын, пациент көмек алсын, адам өмірін сақтап қалайық деген тұрғыда шешім қабылдайды. Бірақ нақты ережелер болуы маңызды және біз оларды толығымен жазып жатырмыз. Регламент тек формулаға айналса ғана дұрыс деп есептеймін, машина өзі: “Міне дұрыс шешім” деп айта алуы керек. Егер жүйе қателессе, адам араласады. Ал шешім “көңіл-күйге” қарай қабылданса, кейін ешкім түсіндіре алмайтындай дағдарыс болады.
– Сіз қазір қабылдап жатқан барлық шешімді ертең мойныңызбен көтеруге дайынсыз ба?
– Иә, дайынмын.
– Адамдардың өміріне әсер ететін шешімдерді қабылдауға медициналық біліміңіздің жоқтығы кедергі болмай ма?
– Менің білетінім, медициналық сақтандыру қорын ешқашан дәрігерлер басқармаған. Себебі қор медициналық ұйым емес, сақтандыру және қаржылық құрылым. Әрине, шешім қабылдау үшін медициналық нюанстарды білу маңызды, сондықтан біздің көптеген қызметкерлеріміз саланы бес саусағындай жақсы білетін кәсіби дәрігерлер. Бірақ үлкен ұйымды басқару – бұл, бірінші кезекте, бизнес-процестер және қаржылық ағынды басқару. Мұнда медициналық емес, басқарушылық ойлау қажет: экономика, актуарлық есеп, тәуекелдерді талдау, қаржылық тұрақтылық, бюджет, цифрландыру, тарифтік саясат. Қорды басқару медицинаның жұмысын қамтамасыз ететін жүйені ұйымдастыру деген сөз. Сақтандыру – бұл сенімге құрылған өзара міндеттемелер жүйесі.
– Сынға қалай қарайсыз?
– Тіпті эмоционалды сын да кемшілікті түсінуге көмектеседі. Кейде депутаттар, журналистер немесе пациенттердің арқасында өзіміз бұрын байқамаған кемшін тұстарымызды көреміз. Мысалы, жеткізушілермен бірнеше кездесуден кейін аймақтық комиссияларға сын айтылған, біз шешім қабылдау процедурасын өзгерттік. Енді әрбір автоматты бөлуден ауытқу орталық деңгейде бекітіледі. Сын сенің жауың емес, ол - даму құралы.
– Ал жоспарларыңыздан қателік кетсе, қателіктерді мойындауға дайынсыз ба?
– Әрине. Мойындау – түзетудің алғашқы қадамы. Мәселені мойындамасаң, шешу мүмкін емес. Қазір біз 2030 жылға дейінгі жаңа стратегияны әзірлеп жатырмыз. Бұрын Қор тек ақша өткізетін құрылым сияқты көрінетін. Бірақ оның миссиясы әлдеқайда терең.
Қор – денсаулық сақтау жүйесінің аналитикалық, эксперттік орталығы болуы тиіс. Біз салалық аналитикалық орталық құрып, медицинаны, экономиканы және пациентті байланыстыруды қалаймыз.
Айдын Құлсейітов 2025 жылдың сәуірінде Президент әкімшілігінен МӘМС Қоры басқармасына келді. 2017 жылдан бастап әкімшілікте стратегиялық әзірлемелер және талдау орталығын, стратегиялық жоспарлау бөлімін, әлеуметтік-экономикалық мониторинг бөлімін басқарған, әлеуметтік-экономикалық саясат бөлімінің меңгерушісі болған. МӘМС Қорында басқарма төрағасы ретінде тура 9 ай қызмет етті.