Қазақстанда соңғы апталарда атағы дүркіреп шыққан екі қала – Талғар және Саран болды. Біріншісінің атышулы қылмыспен атағы жер жарса, екіншісінің бүкіл елге сыбайлас жемқорлық пен жауапсыздықтың синонимі ретінде аты шықты. Ол қалада 12 жылдан астам уақыт бойы салынып жатқан жаңа қазандық іске қосылған сәтте-ақ қаланың жартысы жылусыз қалған.
Жағдай бір қарағанда ақылға қонымсыз. 43 мың халқы бар қаланың коммуналдық мәселелерін шешуге ел басшылығының үн қосуына тура келді. Тіпті үкімет басшысы Олжас Бектеновтің қатаң тапсырмасы мен энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиевтің сапары жылусыз қалған үйлерге ескі қазандықтарды "қайта қосудан" басқа амал таппады.
Әдеттегідей мұндайда классикалық сұрақтар туындайды? Кім кінәлі? Не істеу керек? Сұрақтың риторикалық сипаты бар ма, қалай? Осы себепті бұл мақалада Ulysmedia.kz порталы көзбояушылықтың салдары қайда апарып соғатынына үңіліп көрді.
АУЛАЛАР МЕН КЕҢСЕЛЕРДЕ
Саранда кейінгі күндерде жұмыс қызу – күні-түні бүкіл облыстан жеткен жұмысшы бригадалары жылыту маусымының басында жылусыз қалған ондаған үйді ескі қазандықтарға қайта қосып әлек. Жаңа нысандардың өзінде қазандықтарды ауыстырып, жөндеп жатыр. Жергілікті жылу беру нысандарының көпшілігі қысқа дайындалмаған, кейбіреулерінде былтырғы көмір қоры қалған. Олар мақсатына сай жағылады, ізінше содан кейін жаңа ЖЭО үшін сатып алынған көмір осында әкелінеді.
12 жыл бойы құрылыстың аяқталуын күткен тұрғындардың көңілі су сепкендей басылды.
– Егер атом электр станциясы да осылай салынатын болса, онда оған қарсы дауыс беру керек едік, – дейді олар.
Жергілікті (тек олар емес) билік өкілдері бұл көңіл-күйді әлеуметтік желілерде бақылайтыны сөзсіз. Күні кеше Үкімет отырысының күн тәртібі әдеттегі сипаттан тыс Саран қаласындағы жылыту маусымынан басталды. Қарағанды облысының әкімі Ермағанбет Бөлекпаевтың спутник-қаланың қазіргі жағдайы мен онда жүргізіліп жатқан жұмыс туралы баяндамасынан кейін премьер-министр Олжас Бектенов оған ашулана шүйлікті. Үкімет басшысы жылыту бірінші кезекте Саран қаласы әкімінің жеке жауапкершілігі болды десе де, облыс басшылығы тарапынан тиісті бақылаудың болмағанын да атап өтті.
– Бүгін барлық жұмыстарды аяқтау керек, – деп Бектенов бұйрық берді.
– Менің тапсырмам бойынша тексерулер басталды. Нысанның жылыту маусымына дайындығы туралы қате ақпарат бергендердің барлығы жауапкершілікке тартылады. Үкімет отырысынан кейін энергетика министрі Саран қаласына тексеріспен барады. Қорытындысы бойынша материалдар құқық қорғау органдарына жіберіледі. Егер қылмыс құрамы анықталса, кінәлілердің бәрі қылмыстық жауапкершілікке тартылады.
БІЗГЕ КІМ КЕЛДІ
Үкіметтегі осы сыннан кейін бәлкім, бұрын Саран деген қаланың барын да білмеген Сәтқалиев Бектенов тапсырған қалаға тура тартты. Бірнеше сағат ішінде энергетика министрі орталық және жергілікті қазандықтардың, сондай-ақ қаланың жылу желілері мен әлеуметтік нысандарының жағдайын тексерді. Жоғарыда айтылғандардың бәріне қоса жедел штабтың отырысы өткізіліп, Сарандағы жылу жағдайы бойынша арнайы комиссия құрылды. Оның құрамына энергия қадағалау және тиісті органдардың өкілдері кірді.
Комиссияның негізгі "бас ауруы" жаңа қазандықтың апаттық режимін қосу себептерін анықтау болды.
– Мұнда бірқатар фактордың жиынтығы бар. Біріншіден, автоматика апаттың объективті режимін көрсетеді, – дейді министр.
– Дөңгелек сорғылардың жұмысында проблема бар. Мәселелер қазандықтың, төмен қайнаған қабаттың жұмысына тікелей байланысты болды. Бірақ мәселені анықтайтын комиссия ғана объективті қорытынды жасай алады. Қазір мұның бәрі қалпына келтіріліп жатыр, жөндеу бригадалары жұмыс істеуде. Соған қарамастан, іске қосу-баптау жұмыстары жалғасады. Станция жұмыс істейді. Олар тек бірінші ғана емес, екінші қазандықты да іске қосуды жоспарлап отыр.
Комиссия жұмысына дейін Сәтқалиев оның мүшелерінің алдына нақты сұрақтар қойып, оларға жауап берілуі керектігін тапсырды.
~ Комиссия уақтылы пайдалануға берілмеген осы объектіні іске қосу кезінде қандай проблема болғанын егжей-тегжейлі анықтайды, – деді министр.
Сәтқалиев тағы не деді:
- Әкімдік жылумен жабдықтаудың резерв схемасын жедел іске қосты, шағын қазандықтардың жұмысы қалпына келтіріліп, соңғы сатысында тұр. Жылу желілеріне қосылып жатыр. Нысандардың бір бөлігі қазірдің өзінде қосылған және күннің соңына дейін біз бұл жұмысты бақылауда ұстаймыз, осылайша белгіленген режимдер мен кестелерге сәйкес барлық үйлер мен әлеуметтік нысандар қосылады.
ҰЗАҚҚА СОЗЫЛҒАН ҚҰРЫЛЫС, ҰРЛЫҚ ПЕН СОТТАР
Саран тұрғындарының есінде бұл жылыту маусымы ұзағынан қалатын сыңайлы. Күн суып, пәтердегі термометр бағаны 18-20 градусқа түскені үшін ғана емес, "жылынамыз-ау" деген үміттің ақталмағаны үшін де ұмытпайтыны анық.
Еске сала кетейік, Саран қаласының орталық қазандығы Қарағанды облысындағы ең ірі әрі ұзақ құрылыстардың біріне айналған. Оның құрылысы 2012 жылы басталып, 2015 жылға дейін аяқталуы керек еді, бірақ жемқорлық жанжалына байланысты құрылыс ұзаққа созылды.
Құрылыстың барлық кезеңінде бұл нысанға 10 млрд теңгеден астам қаражат шашылған.
Бастапқыда Саран қаласында орталық қазандықтың құрылысына республикалық бюджеттен 5 млрд теңгеден астам қаржы бөлінген. Алайда кейінірек құқық қорғау органдары бұл қаражаттың бір бөлігін мердігер – "Павлодар қазандық зауыты" ЖШС жымқырғанын анықтады.
2015 жылы бақылаушы органдардың тексеруі орындалған жұмыстардың құны млрд теңгеден астам қымбаттағанын және құрылыс жұмыстары тоқтатылғанын көрсетті. Кейінірек сот ЖШС директоры Тимур Данияровты алаяқтық жасағаны үшін бес жыл алты айға бас бостандығынан айырды. Темірғали Дүйсенбаев – қала құрылысы басқармасының бұрынғы басшысы құжаттарды қолдан жасап, өзінің қызметтік жағдайын асыра пайдаланған. Сот оның бір жыл тоғыз айға бас бостандығын шектеген.
Бір жақта шенеуніктер мен кәсіпкерлер сотталып жатқанда, екінші жағында вандалдар нысанның темір-терсегін ұрлап жатты. Сайып келгенде, нысан 2019 жылы қала балансына берілді.
2020 жылы қазандықтың құрылысы қайта жанданды. Саранды "жылыту арманына" тағы 7 миллиард теңге бөлінді. Құрылысшыларға тек түрік отынымен жұмыс істейтін түрік қазандықтарын орнатқан құрылыммен алысуға тура келді.
Айтпақшы, бұрынғы энергетика вице-министрі Анатолий Шкарупаның 104 миллион теңгені ұрлауға қатысы бар деп айыпталған қылмыстық іс те Саран қаласындағы орталық қазандықтың құрылысымен байланысты болған. Айыптаушы тарап сол тұста Шкарупа және оның серіктестері көп пәтерлі үйлерде жылу энергиясын есепке алу құралдарын орнатуға арналған бюджет қаражатын ұрлап кеткенін хабарлаған. Тергеу сотталушылар қазандықтың аяқталмайтынын білгенін, сондықтан есептегіштерді орнатудың қажеті болмағанын, бюджетке зиян келтірілгенін білгенін дәлелдедік дескен. Алайда Қарағандыдағы сот Шкарупаны мен басқа да фигуранттарды ақша жымқырылмады, ал есепке алу құралдары болашақта пайдаланылуы мүмкін деген шешімге келді.
КЕМШІЛІК ҚАЙ ЖЕРДЕН ШЫҚТЫ
Бүгінгі күнге оралайық. Жергілікті билік 20 жылдан кейін Саран орталық жылыту жүйесіне оралды деп жаһанға жар салған.
Әкім Еркін Баулықов уақыт өте келе жаңа ЖЭО қаланың 315 нысанын жылумен қамтамасыз ететінін мәлімдеген еді. Алайда ол нысандар кезең-кезеңімен іске қосылатынын хабарлаған. Қала басшысы алдағы жылыту маусымында жаңа қазандық 255 нысанға жылу беріп, қаланың 80 пайызын жылумен қамтамасыз ететініне уәде берді. Бұл ретте тариф бір шаршы метр үшін 184 теңгені, яғни бұрынғы мөлшерде қалдыруға уәде берді.
КЕМШІЛІК ҚАЙ ЖЕРДЕН ШЫҚТЫ
Бүгінгі күнге оралайық. Жергілікті билік 20 жылдан кейін Саран орталық жылыту жүйесіне оралды деп жаһанға жар салған.
Әкім Еркін Баулықов уақыт өте келе жаңа ЖЭО қаланың 315 нысанын жылумен қамтамасыз ететінін мәлімдеген еді. Алайда ол нысандар кезең-кезеңімен іске қосылатынын хабарлаған. Қала басшысы алдағы жылыту маусымында жаңа қазандық 255 нысанға жылу беріп, қаланың 80 пайызын жылумен қамтамасыз ететініне уәде берді. Бұл ретте тариф бір шаршы метр үшін 184 теңгені, яғни бұрынғы мөлшерде қалдыруға уәде берді.
Алайда жаңа ЖЭО-ның алғаш рет іске қосылған кезден-ақ автоматикасы істен шықты. Толық қуатқа шыққан кезде қазандықтар тоқтады. Саран қаласының әкімі нысанды іске қосу қарсаңында ақауды жоққа шығарып, тұрғындарға үйлерге жылу жақын арада келеді деп уәде берген. Бұл мақтаны сарандықтардың сынына ілігіп, ақыры Үкімет басшысының құлағына жетті.
Үш күн бойы мамандар ең жаңа жабдықтың жұмысын түсінуге тырысты. Қыркүйек айында елдегі алғашқы суперзаманауи қондырғы сынақтан өтті. Алайда қазандықтар ішінара қуатқа қосылған – толыққанды қосуға ауа-райы толық мүмкіндік бермеді. Күн райы жылы тұрғанда автоматты жүйе 100% жұмыс істеуге мүмкіндік бермейді.
– Оларда жобалық қуатқа шығу үшін қайнаудан, жарылыстан қорғау жүйесі бар, - деп түсіндірді орталық жылу көзінің техникалық директоры Асылбек Төкенов.
– Мұның өзіндік автоматикасы бар – оны түзету керек. Біз қазірдің өзінде 50-55 градус бердік, шыңға шықтық, ал ауыр жүктеме кезінде қорғаныс жүйесі іске қосылды.
Әрине, мұндай мәселе туындағанда "шкаруповтың" есептегіштерін ешкім есіне алмайды…
МОНОҚАЛА МА
Дәл осы Саран қаласы Қарағанды облысының басшылығымен моноқалаларды дамыту мүмкіндіктерін көрсету үшін көрме полигоны ретінде белгіленген еді.
– Қарағанды облысында төрт моноқала – Теміртау, Балқаш, Шахтинск, Абай бар. Олар облыстың барлық өңдеу өнеркәсібінің 57%, инвестициялардың жалпы көлемінің шамамен 22% қамтиды. Тұрғындар саны – 312 мың адам немесе облыс халқының 28% осы қалалалрда шоғырланған, деп есеп берді осы жылдың сәуір айында өткен аппараттық кеңесте экономика басқармасының басшысы Татьяна Абылаева.
Осыдан кейін ол "экономиканы әртараптандыру бойынша жүргізілген ауқымды жұмыс арқылы 2021 жылы Saran индустриялық аймағы іске қосылғаны табысты жұмыс істеп тұрғаны хабарланған. Саран қаласы және бірқатар ірі зәкірлік жобалар іске асырылып, Экономика министрлігінің бұйрығымен моноқалалар санатынан шығарылғаны" айтылған.
Жылыту маусымы басталғанға дейін Саран көмір тәуелділігінен шығып, индустриалды орталыққа айналған қаланың "бренді" ретінде жергілікті атқарушы биліктің ғана емес, орталық аппараттың да мақтанышына да айналды. Шенеуніктер бұрынғы Саран кеншілер қаласын мысалға келтіріп, басқа моноқалалардың әкімдіктеріне оның тәжірибесін қабылдауға кеңес берді.
САРАН – ҚАРАМА-ҚАЙШЫЛЫҚТАР ҚАЛАСЫ
Saran индустриялық аймағында жалпы құны 279,7 млрд теңгені құрайтын бес өндіріс бар:. Олар:
Солтүстік өнеркәсіптік аймаққа инвестиция сомасы 117 млрд теңгеден асатын тағы бірнеше кәсіпорын енген:
Сарапшылар аталған жобалардың іске қосылса Саран өнеркәсіптік өнім өндірісі бойынша төртінші орынға шығуы мүмкін деп болжаған (2023 жылдың қорытындысы бойынша ол алтыншы орында болды). Алда Теміртау, Қарағанды және Балқаш қалмақ еді. Қарағанды облысының әкімдігі жаңа жұмыс орындары қосымша шаршы метр тұрғын үйге деген қажеттілікті арттырып, қараусыз қалған көппәтерлі үйлер қалпына келтіріледі деп түсіндіреді.
Бұл үйлерді жылыту мәселесі жауаптылардың басын қатырмаса керек. Енді облыс әкімінен бастап премьер-министрге дейін барлығы "кінәліні" іздейді. Олжас Бектеновтың сөзіне қарағанда Саран қаласының әкімі Еркін Баулықов "ұшатын" секілді.
Объективтілік үшін мынаны атап өткіміз келеді: бұл әкім былтыр 21 қыркүйекте тағайындалған. Егер биліктегілер кінәліні іздесе, онда 12 жыл бойы орталық қазандық салынып жатқан уақытта әкім болғандардың бәрінің соңынан майшам ала түскені әділірек болар еді.