Қазанның алғашқы күні Қарағандыдағы тірек пунктінде түнгі тыныштықты арнайы дабыл дауысы бұзды. Шақыру бойынша жеткен жедел топ бір бөлмеде еденде ес-түссіз жатқан полиция майоры, ал екіншісінде жас жалаңаш әйелдің мәйіті тапты. Алдын ала мәлімет бойынша, тәртіп сақшысы есірткі дозасын асырып жібергеннен есінен танып қалған. Оны шұғыл түрде жансақтау бөліміне жеткізді. Оқиға орнына ішкі істер вице-министрі де аттанған еді. Бұл жағдай егер мұндай жанжалдар жаңалықтар алаңынан жиі көрініп тұрмаса, «жекелеген оқиға» болып та қалар ма еді. Мұндай оқиғалар неге үрей туғызар жиілікпен қайталануда, және кім соның зардабын тартып жүр? Ulysmedia.kz тілшісі зерделеп көрді.
КАБИНЕТТЕРДЕГІ ЖАҒДАЙ
Полиция басшысының кабинеті заң мен тәртіптің символы болуы тиіс. Бірақ 2023 жылдың қарашасында Талдықорғанда ол қылмыс орнына айналды. Тергеу нұсқасына сай, полковник Марат Күштібаев өз кабинетінде 27 жастағы қызды зорлаған. Қыз туған күнін жалдамалы пәтерде тойлағаны үшін көршілердің шағымынан кейін дос-жаранымен бірге полицияға жеткізілген. Жәбірленушінің айтуынша, оқиға содан кейін болған. Бұл іс Қазақстанды дүр сілкіндірді, бірақ ол жалғыз жағдай емес еді. 2020–2023 жылдар аралығында 14 қазақстандық әйел полиция қызметкерлеріне шағымданған. Солардың ішінде 10 тәртіп сақшысы зорлау қылмысымен кінәлі деп танылып, әртүрлі мерзімдерге сотталды.
Семейде одан да сорақы жағдай болды. СОБР майоры әріптесін «жеткізіп тастаймын» деп көлікке отырғызып, жол үстінде зорлап, «Қозғалма, сенен түспеймін» деп қорқытқан. Содан кейін ештеңе болмағандай үйіне апарып тастаған. Кейінгі сот-медициналық сараптама қыздың денесінде 14 жарақат, жыныс мүшелері жыртылып, қыздық перденің зақымданғанын анықтады. Көлік салонынан қан іздері табылды. Бірақ мұнымен іс аяқталмады – жәбірленушіге күдіктінің туыстары мен таныс полицейлер қысым көрсетіп, үйіне келіп арыздан бас тарту үшін ақша ұсынған. Майор жұмыстан қуылды, бірақ құқық қорғаушылардың айтуынша, «құжаттар кейінгі күнмен рәсімделген».
Талдықорғандағы жанжалдан соң ІІМ министрі Ержан Сәденов Жетісу облыстық полиция департаментінің бастығы Атығай Арыстановты қызметінен босатты. Оның орынбасарлары қатаң сөгіс пен ескерту алды. Әрбір осындай жағдай ІІМ басшылығы үшін «төтенше оқиға» ретінде қабылданып, кінәлілерді жазалаумен шектеледі. Бірақ бұл мәселені түп-тамырымен жоя ма? Өкінішке қарай, жоқ.
ПОГОН ТАҚҚАН НАРКОБАРОНДАР
Қарағандыдағы жұмыс орнында есірткіден есеңгіреген майордың оқиғасы – айсбергтің ұшы ғана. Оның түбінде полицейлердің өздері есірткі бизнесін ұйымдастырған деректер жатыр.
2023 жылы Қостанай облысында елді дүр сілкіндірген жағдай болды: жергілікті полиция қызметкерлері есірткі саудасын жолға қойған. Олар күндіз ашық сатумен айналысқан. Тергеу барысында тек қатардағы қызметкерлер ғана емес, жоғары шенді басшылар да істің ішінде болғаны анықталды.
ІІМ басшылығы кадрлық шешімдерді тез қабылдады. Қызметінен босатылғандар арасында: облыстық ПД Есірткі қылмысына қарсы іс-қимыл басқармасының бастығы Алмагамбетов А.К., оның орынбасары Картбаев А.Ж., Қостанай қалалық полиция басқармасының бастығы Базарбаев М.Н., оның орынбасары Шұбаев Б.А., бастығы Атығаев А.А. бар. Сондай-ақ ПД бастығының орынбасары Ынтықбаев А.К. пен Кадр саясаты басқармасының бастығы Дүйсебаев К.А. рапорт беріп, жұмыстан кетті. Бірақ журналистердің айтуынша, мұндай «орын алмасулар» кінәлілердің ұзақ уақыт көлеңкеде қалып қоймай, кейін басқа қызметке қайта оралуымен аяқталатын көрініске айналған.
Қарағандыда 2022 жылы полицияның аға лейтенанты – ақпараттандыру тобының инспекторы сотталды. Ол мефедронды өзі қолданып қана қоймай, танысына сатып алуға көмектескен. Жасырын операция барысында оған «статист» жіберіліп, есірткіні соның қолынан алған. Кейін үйінен есірткінің қалдықтары табылды. Сот оны 100 АЕК айыппұлға кесіп, шенінен айырды.
ПАРА, «ӘЛІМЖЕТТІ» ЖӘНЕ АБСУРД
Шетсіз шексіз былық тек көшеде емес, полицияның ішінде де бар. Бұл туралы полицейлердің өздерінен түскен жасырын ұжымдық шағымдар көп нәрсені аңғартады.
Әртүрлі бөлімдердің арнайы жасақ сарбаздары ардагерлер ұйымдарын қаржыландыруға және әріптестерінің жерлеу рәсіміне ақша жинауға мәжбүр болған. Бұған қоса, олар өз қаражатына форма мен «арнайы мөшек» сатып алған. Ай сайын шамамен 350 мың теңге — дерлік толық жалақысы кетіп отырған.
2023 жылы ішкі қауіпсіздік департаментіне осындай 16 шағым түсті. Тексерулердің бесеуі ғана расталды. Нәтижесінде 11 басшы жауапқа тартылып, бесеуі жұмыстан қуылды.
Қазақстан полициясының тарихында өліммен аяқталған «спарринг» оқиғалары да бар. Арнайы жасаққа жаңа келген екі жас қызметкерді тәжірибелі сарбаздармен жекпе-жекке шығарған. Соңы қайғылы аяқталды: бірі ауыр бас жарақатын алса, екіншісі миына қан құйылып көз жұмды. ІІМ ресми нұсқасы «жаттығу бокс ережесімен өтті» деді. Қылмыстық істер жабылды. Бірақ марқұм мен жарақат алғанның туыстары басшылық олардың дайын еместігін елемеді деп мәлімдеді.
2025 жылғы шілдеде абсурдтың шегі көрінді: Абай облысының полиция бөлімінің бастығы дәліздерде рогаткамен жүгіріп, бағыныштыларын ата бастаған бейнежазба тарады. Әрине, ол «қызметтік әдепті бұзғаны үшін» жұмыстан шығарылды. Бірақ бұл жағдай кейбір ұжымдардағы моральдық ахуалды айқын көрсетті.
ҮНДЕМЕСТІҢ ОЙЫНЫ
Журналистер шындыққа жетуге тырысқанда, ІІМ жүйесі қорғаныс режиміне көшеді. Әр істің мән-жайы орнына, баспасөз қызметі жалтарма жауаппен шектеледі. Халыққа нақты фактілердің орнына құрғақ статистика ұсынылады.
– 2020–2023 жылдары теріс себептермен 2613 қызметкер жұмыстан шығарылды.
– 2023 жылы бағыныштыларының қылмысы үшін 218 басшы жазаланды.
Ведомство жемқорлыққа қарсы комиссия құрылғанын, «1402 сенім телефонының» барын, Integrity Check пилоттық жобасы аясында 4000 қызметкер тексерілгенін хабарлады. Әр баспасөз релизінде ІІМ PR-қызметі «жетістіктерді» міндетті түрде атап өтеді.
– Патрульдік полициядағы сыбайлас жемқорлық 54%-ға, көші-қон қызметінде 47%-ға төмендеді.
Бірақ аймақтардан полиция қызметкерлерінің жаңа қылмыстары жайлы хабарлар тұрақты түсіп жатқанда, мұндай сандарға сену қиын. Бәрі анық: жекелеген жазалау мен «қатарды тазалау» туралы ұрандар жүйелік мәселені шешпейді.
Полицияға деген сенім есірткі, зорлық-зомбылық пен жемқорлық даулары салдарынан түбегейлі шайқалды. Оны аздаған шаралармен қалпына келтіру мүмкін емес. Шынайы реформа – кадрлық және тәрбиелік жұмысты түбегейлі өзгерту қажет. Әйтпесе қоғам тек бітпейтін жанжалдардың айналымын көреді: бүгінгі қудалаушы ертең жәбірленушіге айналады, ал бірінің орнына басқасы келеді.
Қарағандыдағы майор мен жас әйелдің қазасына байланысты оқиға, өкінішке қарай, бұл қайғылы тізімнің соңғысы болмайтын түрі бар.